Reja: Kirish I bob. Vengriya davlatiga iqtisodiy geografik tavsif

II.2. Aholisi va mehnat resurslari

Aholisining asosiy qismi mamlakatning Evropa qismida joylashgan. Osiyo qismida esa faqat janubiy qismida va daryolarning boylaridagina yashaydi. Rossiyada 100 dan ortiq xalq va millatlar yashaydi. Shundan : ruslar – 81,5 %, tatarlar – 3,8 %, ukrainlar – 3 %, chuvashlar – 1,2 % , boshqirdlar – 0,9 %, beloruslar – 0,8 %, mordlar – 0,7 % chechenlar – 0,6 % , armanlar va evreylar – 0,4 % ni tashkil etadi.

Rossiya xududi 10 ta iqtisodiy rayonga bo’linadi. Elektr energiyasining asosiy qismini IES lar beradi.Tabiiy gaz Urengoy, Volgaboyidan olinadi. Ko’mir Kuzbass, Kansk – Achinsk va Uzoq sharqdan olinadi.
Qora metallurgiya Ural, Volgaboyi, KMA, Kuzbass da. Rangdor metallurgiya Ural, Janubiy Sibir, Norilskda. Mashinasozlik - Markaz, Volgaboyi, Ural, Janubiy Sibir, Uzoq sharq.
Sanoat mahsulotining 1/3 qismi yoqilg’i energetika majmuyi tarmoqlariga to’g’ri keladi. Energetika tarmog’i ishlab chiqarish kuchlari rivojlanishining jamiyat moddiy – texnika ba’zasini yaratishning asosi hisoblanadi. Rossiyaning yoqilg’i energobloklari strukturasiga yoqilg’ini qazib chiqarish va ishlatishning taxminan 70% i neft va gazga to’g’ri keladi.
Xalq xo’jaligi: Rossiyada xalq xo’jaligining hamma tarmoqlari mavjud. Sanoati – mamlakat xo’jaligining etakchi tarmog’i. Mamlakatda barcha sanoat turlari mavjud.
Neft sanoati. Neft asosan Volgaboyi, G’arbiy Sibir, Shimoliy Saxalindan olinadi. Konlardan qazib olingan neftning katta qismi mamlakat ichkarisidagi uzunligi 70 ming km ga yaqin bo’lgan neft quvurlari orqali tashiladi. Neft MDH davlatlariga, Sharqiy va G’arbiy Evropa davlatlariga eksport qilinadi. So’ngi yillarda o’rta hisobda yiliga 90 mln tonnadan 120 mln tonnagacha neft eksport qilinmoqda.
Mashinasozlikning yirik markazlari: Moskva, Leningrad, Uralda, Volgaboyida, G’arbiy Sibirda. Temir yo’l mashinasozligining yirik korxonalari Nijniy, Novgorod, Sank-Peterburg, Ulan-Ude, Lyudinov, Murom shaharlarida joylashgan.
Dengiz va daryo kemasozligi, kema ta’mirlash Sankt- Peterburg, Astraxan, Nijniy, Novgorod, Tyumen, Xabarovsk va boshqa shaharlarda amalga oshiriladi.
Samolyotsozlik Moskva, Qozon, Samara, Voronej, Saratov, Smolensk kabi yirik sanoat markazlarida joylashgan.
O’rmon sanoati mamlakatning shimoliy va sharqiy rayonlarida rivojlangan. Rossiyada o’rmonlar maydoni 766 mln ga. ni tashkil etadi. Sellyuloza qog’oz sanoati korxonalarini joylashtirishda xom ashyo omilining axamiyati katta. Hozirgi vaqtda bu tarmoqning asosiy markazlari shimoliy rayonda , Uralda, Volga – Vyatka rayonida joylashgan.
Qishloq xo’jaligi. 1986 yili qishloq xo’jaligining yalpi mahsuloti 1980 yildagiga nisbatan 18 % o’sdi. Qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlar 218,5 mln ga, shu jumladan haydaladigan yerlar 134,0 mln. ga. (60% dan oshiq), pichanzorlar (23,7 mln ga.), yaylovlar 59,4 mln ga. (1986 y.)
Rossiya federasiyasi qishloq xo’jaligi asosini don etishtirish tashkil qiladi. Bug’doy ekiladigan joylardan shimolroqda, o’rmonlar zonasida javdar ekiladi. Zig’ir Rossiyaning Yevropa qismining shimoli-g’arbida etishtiriladi. Kungaboqar Rossiya xududining Yevropa qismining ancha quruq va serquyosh janubi-sharqiy dasht rayonlarida, Volgaboyi dashtlarida etishtiriladi.
Haydaladigan erlarning 4/5 qismi markaziy qoratuproq rayonlariga, Volgaboyi, Shimoliy Kavkaz, Ural va G’arbiy Sibirga to’g’ri keladi. Qishloq xo’jaligining yalpi mahsulotini 39% dan ziyodini dehqonchilik, qariyb 61 % ini chorvachilik beradi.
Asosan qishloq ekinlari : g’alla, qand lavlagi, kungaboqar, kartoshka, zig’ir.
Chorvachiligi go’sht-sut va go’sht-jun etishtirishga ixtisoslashgan. Mamlakat Evropa qismida o’rmon va o’rmon – dasht zonalarida hamda Sibirda sersut qoramol boqiladi.
Rossiyada transportning barcha turlari rivojlangan. Umumiy yuk tashish aylanmasida dengiz (13,0 %), quvur (29,0 %) transportning xissasi hozirga kelib ko’paydi, temir yo’l (52,7 %) va daryo (3,7 %) transportiki kamaydi.
Rossiyaning asosiy transporti temir yo’l transportidir. Temir yo’l tarmoqlari Moskvadan chekka o’lkalarga ketgan. Temir yo’llar uzunligi boyicha Rossiya dunyoda AQSH dan keyin 2-o’rinda turadi.
Temir yo’llarning umumiy uzunligi taxminan 90 ming km, ularning 3/1 qismi elektrlashtirilgan.
Suv transporti dengiz va daryo transportiga bo’linadi. Dengiz transportining geografiyasi va mamlakatni o’rab turadigan 14 dengiz bilan belgilanadi. Rossiya floti yuk ko’tarish qobiliyati jihatidan faqat 6 ta davlatdan keyin turadi:
1.Liberiya 4. Norvegiya
2. Yaponiya 5. Gresiya
3. Buyuk Britaniya 6. Panama.
Suv yo’llari sistemalari: Oq dengiz, Boltiq kanali, Moskva kanali, Volga – Don kanali, Volga – Boltiq suv yo’li, Kursk- Magnit – Anamaliyasi, G’arbiy Sibir, San, Jan, Yoqutiston va boshqalar. Yuk yuborish jihatidan Qora dengiz, Azov dengizi havza portlari 1-o’rinda turadi. Kema qatnovida 142 ming km daryo yo’llaridan foydalaniladi.
Rossiyada tashiladigan jami yukning 11,3 % i dengiz transportida, 4,7 % i avtomobil transportida, 55 % i temir yo’l transportida, 27,5 % i quvur transportida, 1,5 % i ichki suv transportida tashiladi.
Rossiyada tashiladigan jami yo’lovchining 33 % i avtomobil transportida, 33,2 % i temir yo’l transportida, 18,6% i havo transportida, 15,2 % i boshqa transport turlarida tashiladi.
Rossiya tashqi aloqalarida MDH davlatlari, Xitoy va rivojlangan davlatlar muhim o’rin tutadi. Rossiya chetga yoqilg’i va elektr – energiyasi , ruda va konsenrtatlar, metallar va metal buyumlar, yog’och, taxta va sellyuloza qog’oz mahsulotlarini va boshqa tovarlarni eksport qiladi.
Importida mashina va jihozlar, oziq-ovqat mahsulotlari va boshqa tovarlarni, paxtani chetdan oladi. Germaniya, Italiya, Fransiya, Avstriya, Polsha, Vengriya, Chexiya, Bolgariya, Ruminiya va boshqa Evropa davlatlari Rossiya nefti va gazining asosiy iste’molchilaridir.
Rossiya federasiyasi 10 ta iqtisodiy rayonga bo’linadi:

1. 
   Markaziy rayon
   
2. 
   Markaziy qoratuproq rayoni
   
3. 
   Volga – Vyatka rayoni
   
4. 
   Shimoli – G’arbiy rayon
   
5. 
   Volgaboyi rayoni
   
6. 
   Shimoliy Kavkaz rayoni
   
7. 
   Ural rayoni
   
8. 
   G’arbiy Sibir rayoni
   
9. 
   Sharqiy Sibir
   
10. 
    Uzoq Sharq rayoni.
    

II.3. Transporti va tashqi iqtisodiy aloqalari

Bolgariyada shahar va shaharlararo transportning deyarli barcha turlari rivojlangan. Bolgariyaning yirik shaharlaridagi jamoat transporti avtobuslar, trolleybuslar va mikroavtobuslar tarmog'ida namoyish etiladi . Sofiyada tramvay va metro bor . Trolleybuslar va avtobuslar ertalab soat 5 dan yarim tungacha ishlaydi, tramvaylar esa tungi soat 1gacha ishlaydi. Chiptalar avtobus bekatlarida, gazeta do'konlarida va haydovchilar kabinasida sotiladi. Chiptani avtobus, trolleybus yoki tramvay salonida tasdiqlash kerak. Agar pul o'tkazmasi bo'lsa, siz boshqa chipta sotib olishingiz kerak. Nazoratchilar vaqti-vaqti bilan yo'lovchilar uchun chiptalar mavjudligini tekshirishadi.
Barcha taksi mashinalari sariq rangga bo'yalgan. Chetga ovoz berishda taksini ushlash qabul qilinmaydi. Siz temir yo'l stantsiyasi yaqinida yoki avtobus bekatida mashinani ushlashingiz mumkin. Xizmatlar uchun to'lov hisoblagich bo'yicha amalga oshiriladi. Bolgariyada ta'tilda taksining har kilometri 25 sent atrofida turadi, lekin ehtiyot bo'ling - aeroportlarda va mehmonxonalarda taksilar bor, ular bilan kelishib olish kerak. Shuning uchun, biz o'tayotgan taksida borishni maslahat beramiz.
Bolgariyada shaharlararo avtobuslar harakati tashkil etilgan, ammo avtobuslar past tezlikda harakatlanadi. Misol uchun, dan Albena uchun Oltin qumlarni va Varna, avtobusda bor olish uchun eng qulay yo'l. Albenadan Varnaga sayohat taxminan 30 daqiqa davom etadi va taxminan 2,5 Lv turadi . Temir yo'l tarmog'idan foydalanish mumkin, ammo kechikishlar ham mumkin. Xalqaro temir yo'l liniyalari Evropa tarmog'iga kiritilgan. Uning asosiy yo'nalishlari: Ruminiya, Gretsiya, Turkiya. Xalqaro portlar: Varna, Burgas , Balchik - Qora dengizda, Silistra - Dunayda.
Bolgariyada 4 ta xalqaro aeroport mavjud - Sofiya, Varna, Burgas, Plovdiv . Avtomobil ijaraga olmoqchi bo'lgan shaxslar xalqaro haydovchilik guvohnomasiga ega bo'lishlari shart. Bolgariyada mashina ijaraga olish uchun kredit karta bo'lishi maqsadga muvofiqdir. Agar bunday bo'lmasa, siz yo'l harakati qoidalarini buzganingizda yoki mashinani qaytarib bermaganingizda 500-2000 dollar miqdorida depozit qoldirishingiz kerak bo'ladi. Safardan qaytib kelgach, agar qoidabuzarliklar bo'lmasa, ushbu mablag 'sizga qaytariladi. 

Bolgariyada ta'tilda kuniga 50 AQSh dollari + benzinni sizning hisobingizdan taxminiy ijaraga berish (siz arzonroq va qimmatroq, garovsiz va kredit kartasiz topishingiz mumkin). Bolgariya hududida siz turli xil rusumdagi avtomobillarni ijaraga olishingiz mumkin. Avtomobildan tashqari siz velosipedni ijaraga olishingiz mumkin. Agar siz o'z avtomobilingiz bilan sayohat qilsangiz, siz bilan birga xalqaro haydovchilik guvohnomasi, avtomobil hujjatlari va xalqaro ekologik sertifikat (yashil barg) bo'lishi kerak. Avtoulovni jo'nashdan oldin sug'urta qilish tavsiya etiladi. Bolgariyada xalqaro sug'urta qoidalari mavjud. Mamlakatga kirishda siz odatdagi pulni to'lashingiz kerak bo'ladi.