Reja: Kirish Investitisiya tushunchasi va mohiyati
Yüklə 26,35 Kb.
|
|
Mavzu:Investitsiya funksiaysi va omillari Reja: 1.Kirish 2.Investitisiya tushunchasi va mohiyati 3.Investitsiya faoliyati ozimizda 4.Investitsiya kolamini kengaytirish va samaradorlikni oshirish 5.Xulosa 6. Foydalanilgan adabiyotlar Kirish
Uning quyidagi turlari mavjud: davlat investitsiyasi — davlat byudjeti va moliya manbalari hisobidan kiritiladi; chet el investitsiyasi — xorijiy davlatlar, banklar, kompaniyalar, tadbirkorlar tomonidan kiritiladi; xususiy investitsiya — xususiy, korporativ xoʻjalik va tashkilotlar, fuqarolar mablagʻlari, shu jumladan, shaxsiy va jalb qilingan mablagʻlar hisobidan qoʻyiladi. Investitsiya qoʻyilish shakliga qarab moliyaviy (portfel) va real (ishlab chiqarish) investitsiyaga boʻlinadi. Moliyaviy (portfel) investitsiya — aksiya, obligatsiya va b. qimmatli qogʻozlarni sotib olishga qoʻyiladigan investitsiya, ; real investitsiya — moddiy ishlab chiqarish (sanoat, qishloq xoʻjaligi, qurilish va b.) sohasiga, moddiy-ashyoviy faoliyat turlariga uzoq, muddatli mablagʻlar qoʻyish shakllarida amalga oshiriladi. Jahon tajribasida investitsiyani moliyalashtirish turli usul va shakllarda, shu jumladan, korxonalarni aksiyadorlashtirish va aksiyalarni joylashtirish, byudjet mablagʻlari, bank kreditlari, lizing, bevosita chet el investitsiyalari, ipoteka, byudjetdan tashqari maxsus fondlar, amortizatsiya va xoʻjalik yuritish subʼyektlarining boshqa mablagʻlari hisobiga amalga oshiriladi. Keyingi davrda xalqaro iqtisodiy munosabatlarda investitsion hamkorlik rivoj topdi. Bunday hamkorlikning real, moliyaviy, intellektual (litsenziyalar, nou-xauni berish, hamkorlikda bajariladigan ilmiy ishlanmalar va b.ga mablagʻ sarflash) koʻrinishlari bor. Investitsion hamkorlik umumjahon va milliy muammolarni hal qilishga xizmat qiladi. Jahondagi bevosita investitsiya faol oʻsib bormoqda: 1980-yillar oʻrtalarida jahon boʻyicha umumiy yillik investitsiya hajmi 450 milliard dollarni tashkil qilgan boʻlsa, 1990-yillar oʻrtalariga kelib investitsiya hajmi 2 trillion dollardan oshdi. Oʻzbekiston Respublikasida bozor iqtisodiyotiga oʻtish davrida respublika iqtisodiyotida tuzilmaviy oʻzgarishlarni amalga oshirishda investitsiyadan samarali foydalanilmoqda. OʻzRda 1996-yildan boshlab respublika hukumati har yili davlat byudjeti va byudjetdan tashqari fondlar mablagʻlari hisobidan kapital qoʻyilmalar limitlari, chet el investitsiyalari va hukumat kafolati bilan olingan kreditlar hisobiga aniq qurilishlar dasturi, shuningdek, bevosita chet el investitsiya va kreditlari hisobiga qurilishlar dasturidan iborat boʻlgan Davlat investitsiya dasturini qabul qiladi. Respublika iqtisodiyotiga investitsiya kiritishda davlat byudjeti mablagʻlari, chet el investitsiyalari, korxonalarning oʻz mablagʻlari va aholi jamgʻarmalari qatnashmoqda. Respublikada aholining qimmatli qogʻozlarga jamoaviy investitsiyani amalga oshiradigan xususiylashtirish investitsiya fondlari (XIF) va kompaniyalari tarmogʻi rivoj topdi. 2000-yilda moliyalashtirishning jami manbalari hisobidan mamlakat iqtisodiyotiga salkam 700 milliard soʻm, shu jumladan, 810 million AQSH dollari investitsiyalandi. Uning 30,3 % ni respublika byudjeti, 39,1 % ni korxonalar va aholi mablagʻlari, 7,5 % ni banklar kreditlari va b. qarz mablagʻlar, 21,7 % ini chet el investitsiyalari va kreditlari, 1,4 % ni byudjetdan tashqari jamgʻarmalar mablagʻlari tashkil qiladi. Respublikada investitsiya faoliyatining huquqiy bazasini yaratishda „Chet el investitsiyalari va chet ellik investorlar faoliyatining kafolatlari toʻgʻrisida“ (1995-yil 5-may), „Investitsiya faoliyati toʻgʻrisida“ (1998-yil 12-dekabr), „Chet ellik investorlar huquqlarining kafolatlari va ularni himoya qilish choralari toʻgʻrisida“ (1998-yil 30-aprel), „Chet el investitsiyalari toʻgʻrisida“ (1998-yil 30-aprel), „Lizing toʻgʻrisida“ (1999-yil 14-aprel), „Qimmatli qogʻozlar bozorida investorlarning huquqlarini himoya qilish toʻgʻrisida“ (2001-yil 30-avgust) qonunlarining qabul qilinishi muhim ahamiyatga ega boʻldi. Investitsiya faoliyatida investorlar har bir mamlakatdagi investitsiya muhiti bilan bogʻliq boʻlgan koʻpdan-koʻp xatarlarga duch keladilar. Shu sababli investitsiyani, ayniqsa, chet el investitsiyalarini su-gʻurta qilish muhim ahamiyatga ega. Oʻzbekistonda xorijiy investitsiyalarni sugʻurtalash sohasida 1994-yilda tashkil etilgan Investitsiya tushunchasi va mohiyati Investitsiya (lotincha: investio —„oʻrash“) — iqtisodiyotni rivojlantirish maqsadida oʻz mamlakatida yoki chet ellarda turli tarmoqlarga, ijtimoiy-iqtisodiy dasturlarga, innovatsiya, tadbirkorlik loyihalariga uzoq, muddatli kapital kiritish (qoʻyish). Pulning vaqt (zamon)ga bogʻliq qiymati nazariyasiga koʻra, investitsiya kelajakda naf olish maqsadida mablagʻlar qoʻyishdir. Investitsiya kapitalni muayyan muddatga bogʻlashni yoki band qilishni bildiradi. Bundan asosiy maqsad kapital qiymatini saqlab qolish yoki boʻlmasa kapital qiymatini vaqtda oʻstirib borishdir. Iqtisodiy mazmuni jihatdan investitsiya turli faoliyatlarga safarbar etilgan moddiy, nomoddiy boyliklar va ularga boʻlgan huquqlarni aks ettiradi. Investitsiya sifatida pul, qimmatli qogʻozlar (aksiya, obligatsiya, sertifikat, veksel), yer, bino, inshoot kabi boyliklar, intellektual mulk boʻlgan ilmiy kashfiyotlar, ixtirolar va b. ishlatiladi. Investitsiya loyihalariga mablagʻ qoʻyuvchilar — investorlar davlat, kompaniya, korxona, chet ellik fuqarolar, aholi va boshqalar boʻlishi mumkin. Investitsiyalar - asosiy va aylanma kapitalni qayta tikiash va ko‘paytirishga, ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirishga qilingan sarflarning pul shaklidagi ko‘rinishidir. U pul mablagdari, bank kreditlari, aksiya va boshqa qimmatli qog‘ozlar ko‘rinishida amalga oshiriladi. Pul mablagdari ko‘rinishidagi investitsiya nominal investitsiya, ana shu pul mablag‘lariga sotib olish mumkin bo'lgan investitsion resurslar real investitsiya deyiladi. Investitsiyalarni ro‘yobga chiqarish bo‘yicha amaliy harakatlar - investitsion faoliyat, investitsiyalarni amalga oshiruvehi shaxs - investor deyiladi. Investitsiyalarning manbalaridan biri bo‘lib aholi keng qatlamlarining jamg'armalari hisoblanadi. Shuni ta’kidlash lozimki, amalda jamg‘arma egasi va investor bir shaxsda namoyon bo‘lishi va bodmasligi ham mumkin. Odatda, jamg‘arma jamiyatdagi ko‘pchilik subyektlar tomonidan amalga oshirilib, ulardan investitsiya sifatida foydalanish esa butunlay boshqa subyektlar tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Shuningdek, iqtisodiyotda faoliyat yurituvchi sanoat, qishloq xo‘jalik va boshqa korxonalar jamg^rmasi ham investitsiya manbai boMib hisoblanadi. Bu o‘rinda < — davlat budjeti mablagMari; - chet eliiklar mabla. Jumladan, yildan yilga davlat budjeti mablag‘larining ulushi kamayib, korxona mablagMari, to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hamda nobudjet fondlar mablagMarining ulushi oshib bormoqda. Respublikamizda 2022-yilda asosiy kapitalni rivojlantirish maqsadida kiritilayotgan mablag‘ning katta qismlarini korxonalar mablagM (32,3 foiz), aholi mablagMari (22,4 foiz) va to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar (15,6 foiz) tashkil etadi. Investitsiyalarga sarflar darajasini ikkita asosiy omil belgilab beradi: 1) investitsiya sarflaridan kutilayotgan foyda normasi; 2) foiz stavkasi. Investitsiyalarga qilinadigan sarflarning harakatlantiruvchi motivi foyda hisoblanadi. Tadbirkorlar ishlab chiqarish vositalarini ular foyda keltiradigan boMsagina sotib oladilar. Investitsiyalar darajasini belgilaydigan ikkinchi omil foizning real stavkasi hisoblanadi. Foiz stavkasi - real asosiy kapitalni sotib olish uchun zarur bo‘lgan, bankdan olingan ssuda kapitaliga korxona toMashi lozim bo‘igan pul miqdori. Investitsiya darajasiga kutilayotgan sof foyda normasi va foiz stavkasidan tashqari boshqa quyidagi omillar ham ta’sir ko‘rsatadi: 1) mashina va uskunalarni xarid qilish, ishlatish va ularga xizmat ko‘rsatish xarajatlari; 2) tadbirkorlardan olinadigan soliq miqdori; 3) texnologik o‘zgarishlar. Yalpi sarflar tarkibining investitsiya sarflariga oid qismi yalpi xususiy ichki investitsiyalar deb yuritiladi. Shunga ko‘ra yalpi va sof investitsiyalarni ham bir-biridan farqlash zarur. Yalpi investitsiyalar joriy yil davomida iste’niol qilingan asosiy kapitalni qoplashga mo‘ljallangan (amortizatsiya) hamda iqtisodiyotdagi kapital hajmiga har qanday sof qo‘shimchalardan iborat barcha investitsion tovarlarni ishlab chiqarishni o‘z ichiga oladi. Sof investitsiyalar esa joriy yil davomida qo‘shimcha ravishda jalb qilingan investitsion tovarlardan iborat. Boshqacha aytganda, sof investitsiya yalpi investitsiya bi Ian amortizatsiya ajratmalarining ayirmasiga teng. Sof investitsiya asosiy va aylanma kapitalning o‘sishini ta’minlaydi. Investitsiya faoliayti o’zimizda Davlat investitsiya siyosati - bu iqtisodiyotning ustivor tarmoqlarini rivojlantirish, qo’llab-quvvatlash, markazlashgan investiyatsiyalash jarayonidan nomarkazlashgan investitsiya jarayoniga o’tish, ustivor investitsion loyihalarni qo’llab quvvatlashga qaratilgan mexanizm, uslublar yig’indisi hisoblanadi. Davlat investitsiya siyosatini amalga oshirishda ko’proq ustivorlik kichik biznes sub’ektlari, xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar tuzishga qaratiladi. Davlat investitsiya siyosati mavjud kamchiliklarni bartaraf etish, muammolarni tezkorlik bilan hal qilish va shu asosda investitsiya ishtirokchilarining erkin harakat qila olishlari uchun qulay iqtisodiy, investitsion muhit yaratishga qaratilgan. Davlat investitsiya siyosatining ustivor yo’nalishlari deb quyidagilar hisoblanadi: - investitsiyalar, ular harakatlanishi, investitsiya faoliyati ishtirokchilari munosabatlari, ularni tartibga solib turish bo’yicha qulay huquqiy bazani yaratish, amaldagi qonunchilik-huquqiy bazasini takomillashtirish; - iqtisodiy tub islohotlarni amalga oshirish, maqsadli investitsion siyosatni yurgizish; - investitsion jarayonni yaxshilash va barcha investitsion jarayon ishtirokchilarining faolligini oshirish, xorijiy investitsiyalarni jalb etish; - davlat boshqaruv organlari, hukumat tashkilotlarining nazorat etish funktsiyalarini yanada takomillashtirish. Hozirgi kunda O’zbekistonda iqtisodiyotning barcha sohalarida o’zgarishlar, tarkibiy islohotlar olib borilmoqda. Bunday islohotlarning olib borilishi bevosita mamlakatdagi investitsion jarayon, Davlatning investitsion siyosati, uning ustivor yo’nalishlari va mamlakatdagi korxonalar investitsion faolligiga bog’liq. O'zbekiston qonunchiligiga 1 muvofiq mamlakat hududida investitsiyalar quyidagi shakllarda am alga oshiriladi: - yuridik shaxslar tuzish yoki ulaming uslav jamg'armalarida (kapitallarida) ulushli ishtirok etish, shu jumladan, mol-mulkni yoki aksiyalarni olish; - qimmatli qog'ozlarni, shu jumladan, O'zbekiston Respublikasi rezidentlari tomonidan ernissiya qilingan qarz majburiyatlarini olish; - konsessiyalarni, shu jumladan, tabiiy resurslarni qidirish, ishlab chiqish, qazib olish yoki ulardan foydalanishga bo'lgan konsessiyalarni olish; - mulk huquqini, shu jumladan, ular joylashgan yer uchastkalari bilan birgalikda savdo va xizmat ko'rsatish sohalari obyektlariga, turar joylarga mulk huquqini, shuningdek, yerga hamda boshqa tabiiy resurslarga egalik qilish va ulardan foydalanish Investitsiya faoliyati subyektlarining maniaallariga muayyan tarLda daxldor uIDummajburiy qonun hujjatlaridan ular erkin foydalana oli<;hlari lozim. Mahalliy davlat hokimiyati organlari va davlat boshqaruv organlari investitsiya faoliyati subyektlarining so'rovlariga ko'ra ularni qiziqtirgan axborotni qonull hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda bcrishlari shart . . Investor investitsiyalash maqsadi, yo'nalishi, turi va hajrnini mustaqil ramhda belgilaydi, buni amaiga oshirish uchun shartnoma asosida, qoida tariqasida, tanlov (tender) savdosini yo'li bilan va shaxslarni investitsiya faoliyati ishtirokchilari sifatida jalb etadi. Qonun hujjatlariga muvofiq, investor investitsiya obyektlariga va ularning llatijalariga egalik qilish, ulardan foydalanish, ularni tasamlf etish, shuningdek, reinvestitsiya qilish huquqiga Qonun hujjatlarida bcigilangan mulk. huquqini qo'lga kiritishni keltirib chiqarmaydigan obyektlarga investitsiya kiritish investorning keyinchalik bu obyektlarga egalik qili<;h, ularni boshqari"h yon nlardan foydalanishdan olinadigan foyda (daromadlar)da ishtirok etish huquqini islisno etmaydi. Investorning qaroriga binoan investitsiya obyektlariga va ularning natijalariga egalik qilish, ulardan foydalanish, ularni tasarruf etish huquqi qonun bujjatlarida belgilangan tartibda boshqa va jisrnoniy shaxslarga berilishi mumkin. Huquqlarni beri"h paytida taraflaming o'zaro munosabatlari ular tuzadigall shartnomalar asosida tartibga solinadi. Investitsiya faoliyatining ishtirokchisi quyidagilarga haqli: tanlov (tender) savdosining ishtirokchisi bo'lisb; investorlar bilan ularning buyurtmalarini bajarish uchun shartnomalar tuzish; agar qonun hujjatlarida yoki shartnomada boshqacha tartib belgilanmagan bo'lsa, investor 0'1. majburiyatini bajarishga bosh76 qa shaxslami jalb etish; agar qonun hujjatlarida yold shartnomada boshqacha tartib belgilanmagan bo'Isa, investitsiya faoliyati obyektining haqiqiy qiymatini pasaytirish natijasida crishilgan lejamni mustaqil ravishda tasarruf etish. lnvestitsiyalar birlamchi yoki takrorall qo'shiladigan shakllaTining o'zgartirilishi uJaming investitsiyalar sifatidagi darajasining o'zgarishiga olib kelmaydi. Invcstitsiya faoliyatini cheklab qo'yish, to'xtatib turish yoki tugatish investoming, davlatning vakolatli organi sudning qaroriga amalga oshirilishi Illurnkin. . Davlatning vakolatli organi investitsiya faoliyatini cheklab qo'yish, to'xtatib tUIish yoki tugatish to'g'risidagi qaromi: investor qonunda helgilangan tarlibda bankrot deb qilingan topilgan; favqulodda vaziyatlar yuzaga kelgan; investitsiya faoliyati jarayonida qonun hujjatlarida belgilangan sanitariya-gigiyena, radiatsiya, ekologiya, arxitektura-shaharsozlikka oid boshqa talablar, yuridik va jismoniy shaxslarning huquqlari hamda qonun bilan qo'riqlanadigan manfaatlari buzilishiga olib kelishi mumldn bo'lgan holatlar hollarda qilisbi mumkin. Xorijlik invcstorlaming xo'jalik faoliyati, jumladan, xorijiy inves1itsiyalar ishtirokidagi korxonalar, uJaming sho'ba korxonalari, ftliallari va boshqa luzilmalarini, shuningdek, xo'jalik uyusbmalari va birlashmalarini tashkil etish, tasbkil etish yoki tugatish, xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalarfondlarini shakllantirish, shartnomalari va bos.bqa tuzish bo'yicha faoliyati O'zbeldston Respublikasining qonun hujjatlari bilan tartibga solinadi. Xorijiy investitsiyalar ishlirokidagi korxonalar O'zbekiston Respublikasi qonun hujjallariga muvofiq, soliqlar va boshqa lovlarni, shu jumladall, O'zbekiston Respublikasi fuqarolari hisoblanuvchi o'z xodimlari uchun ijtimoiy sug'urta va ijtimoiy ta'mibo'yick: to'lovlami amalga oshiradi. Xorijiy investitsiyahu ishtirolddagi korxonalarning xorij valutasidagi barcha xarajatlari ulaming o'z valuta tushumlari hisobiga, shuningdck, valutasini olishning O'ZbekistOll Respublikasi qonun hujjatlaIida ruxsat etilgan boshqa manbalari hisobiga ta'minlanishi lozim. Ularning valutada o'zini-o'zi qoplashi tuziladigan konsorsiumlar, va boshqa tashkiliy Illzilmalar doirasida ta'rnlnlallishi mumkin. Xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonaiar O'zbeki'lton Respublikasining qonun talablariga rioya etgan holda eksport-import operatsiyalarini mustaqil ravishda amalga oshiradilar. O'zlari ishlab chiqargan mahsulotni eksport qilganlarida bunday mahsulot litsenziyak'lnmaydi kvotalanmaydi Xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar O'zbekiston qonun hujjallariga o'z ishlab ehtiyojlari uchun mahsulotni litsenziyasiz import qilishga haqli. Eksportga chiqariladigan o'zining ishlab chiqargan mahsulotini va korxonalar tomonidan o'z ehtiyojlari uchun imp0l1 qilinadigan mahsulotni aniqlash O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan bclgilanadi. investorlar O'zbekiston Respublikasiga L"hlab chiqarish ehtiyojlari uchun olib kiriladigan mol-mulkdan boj to'lon olinmaydi. Xorijlik investorlarga hamda xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalarga tegishli, ularning investitsiyalari sifatida qo'shiladigan ixtirolarni patentlash va sanoat namunalarini joriy O'zbekiston Rcspublikasi hujjatlarida gan amalga Xorijiy inveslilsiyalar AL'u.'LA."n.AUUj ...... korxonalar korxona fondlari ro'yxatini, vujudga ulardan foydalanish tartibini mustaqil ravishda belgilaydi. Xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar xodimlarining mehnat munosabatlari O'zbekiston Respublikasi qonun hllUatlari bilan solinadi xodimlariniijtirnoiy sug'urla qilish 'minlash xodimlarni imoiy sug'urla qilish va bundan Respublikasi qonun hujjatlari bilan tartibga solinadi. Xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar belgilangan tartibda va shartlarda yer uchastkalari sotib olishlari mumkin. Imoratlar va inshootlarga bo'lgan mulk huquqi boshqaga o'layotganda bclgilangan va sharHmda shu obyektlar birgalikda uchastkasidan foydalanish huquqi ham Xorijlik investorlarga mol-mulkni be rib qo'yish ijaraga beruvchi tomonidan shartnomalar asosida va qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladi. Investitsiya kolamini kengaytirish va samaradorlikni oshirish Yalpi investitsiyalar joriy yil davomida iste’niol qilingan asosiy kapitalni qoplashga mo‘ljallangan (amortizatsiya) hamda iqtisodiyotdagi kapital hajmiga har qanday sof qo‘shimchalardan iborat barcha investitsion tovarlarni ishlab chiqarishni o‘z ichiga oladi. Sof investitsiyalar esa joriy yil davomida qo‘shimcha ravishda jalb qilingan investitsion tovarlardan iborat. Boshqacha aytganda, sof investitsiya yalpi investitsiya bi Ian amortizatsiya ajratmalarining ayirmasiga teng. Sof investitsiya asosiy va aylanma kapitalning o‘sishini ta’minlaydi. Yalpi investitsiyalar bilan amortizatsiya hajmi o'rtasidagi nisbat • iqtisodiyot rivojlanish holatining ko‘rsatkichi hisoblanadi. Quyidagi chizmada yalpi va sof investitsiyalar hamda amortizatsiya nisbati o‘zgarishining o‘suvchi, turg‘un va qisqaruvchi iqtisodiyotlarga ta’sirini ko‘rishimiz mumkin. yalpi investitsiyalar tarkibida sof investitsiyalar hajmining ahamiyatli darajada bo‘lishi yil oxirida kapital hajmining o'sishiga hamda pirovardida iqtisodiyotning o‘sishiga olib keladi. Turg‘un iqtisodiyot sharoitida esa yalpi investitsiyalar faqat amortizatsiya ajratmalari, ya’ni iste’mol qilingan kapitalni qoplash fondi hajmiga teng bo‘lib, yil oxirida kapital miqdori o‘zgarmay qoladi. Yalpi investitsiyalarning iste’mol qilingan kapitalni qoplash fondi hajmidan ham oz bo‘lishi yil oxirida kapital miqdorining qisqarishiga va buning oqibatida, iqtisodiyot ko‘rsatkichlarining pasayib ketishiga olib keladi. Jamg‘arma va investitsiya o‘rtasidagi makroiqtisodiy muvozanatga erishish barqaror iqtisodiy o‘sishning sharti hisoblanadi. Biroq, bu muvozanatga erishish doimo oson kechavermaydi. Bunga sabab investitsiya darajasi hamda jamg‘arma darajasining boshqa-boshqa jarayon va holatlarga bogdiqligi hisoblanadi. Investitsiya va jamg‘arma o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlash borasida Bir qator nazariy qarashlar farqlanadi. Bu borada, eng avvalo, klassik iqtisodchilaming qarashlarini kcTrib chiqainiz. Klassik iqtisodchilar nuqtai nazaridagi eng markaziy holat - bu ular tomonidan foiz stavkasining ham investitsiyaning, ham jamg‘annaning funksiyasi sifatida qaralishi hisoblanadi. klassik modelni tuzishda tik o‘q bo‘yicha real foiz stavkasi, yotiq o‘q bo‘yicha esa jamg‘arma va investitsiya hajmi ko‘rsatkichlari joylashtirilgan. Investitsiya va foiz stavkasi o‘rtasida teskari funksional bogdiqlik mavjud: foiz stavkasi qanchalik yuqori bodsa, investitsiya hajmi shu qadar past bodadi va aksincha. Jamg‘arma esa to‘g‘ri, o‘suvchi funksional bogdiqlikka ega, ya’ni foiz stavkasining yuqori bodishi jamg‘arma darajasining ham yuqori bodishiga olib keladi. Iqtisodiyotdagi investitsiya va jamg‘arma hajmlari o‘rtasida muvozanat . (E nuqtajga erishish uchun foiz stavkasining r0 darajasi ta’minlanishi lozim. Foiz stavkasi darajasining muvozanat darajasidan chetlanishi (и - past var2- yuqori bodgan holatlar) investitsiya va jamg‘arma hajmi o‘rtasidagi muvozanatning buzilishiga olib keladi. Foiz stavkasining rI darajasida investorlar uchun qulay narxlarning vujudga kelishi investitsion resurslarga bodgan talabni oshiradi, biroq bunday darajada jamg‘arma uchun rag‘bat pasayib ketadi. Natijada investitsion resurslar taqchilligi paydo bodadi. r2 darajada esa barcha subyektlar uchun jamg‘armaning nafliligi oshadi, biroq bunday foiz darajasida barcha investorlar ham o‘z faoliyatining foydaliligini ta’minlay olmaydilar. Natijada jamg‘armaning ahamiyatli qismi investitsiyalarga aylana olmaydi. Keynschilaming investitsiya va jamg‘arma o“Ttasidagi muvozanat modeli o‘z tuzilishiga ko‘ra klassik modeldan farq qiladi. Bunda eng markaziy nuqta - J.M.Keyns tomonidan jamg‘arma foiz stavkasining emas, balki daromadning funksiyasi deb qaralishi hisoblanadi: S = S(Y). Investitsiya esa, klassik modeldagi singari, foiz stavkasining funksiyasi deb olinadi: I = I(r). Ya’ni, keynscha konsepsiyaning asosida jamg‘arish va investitsiya darajalarining boshqa-boshqa omillar ta’sirida o‘zgarishi yotadi. Keynscha modelning mohiyatini quyidagi chizma orqali izohlash mumkin. Agar iqtisodiyotdagi toda bandlik holatiga milliy daromadning F darajasida erishiladi, deb tasavvur qilsak, u holda bu darajada investitsiya va jamg‘arma muvozanatini (EF nuqta) ta’minlash uchun investitsiya IF darajada bodishiga erishish lozim bo‘ladi. Biroq, Keyns talqiniga ko‘ra, investitsiya va jamg‘arma darajasining muvozanati to‘la bandlik bodmagan sharoitda ham ta’minlanishi mumkin: grafikdagi milliy daromadning N hajmida aynan shu holatga (E nuqta) erishiladi. Investitsiya va jamg‘arma darajalari muvozanatining klassik va keynscha modeilari o‘rtasidagi farq quyidagilar orqali namoyon bodadi: birinchidan, klassik modelda bu muvozanat ro‘y berishi uchun iqtisodiyotning doimiy ravishda toda bandlik holatida bodishi taqozo etiladi. Keynscha modelda esa, yuqorida ko‘rib chiqilganidek, bu muvozanatga toda bandlik bodmagan holatda ham erishish mumkin; ikkinchidan, klassik modelda narx mcxanizmi juda harakatchan bodadi. Keynscha modelda narxning bunday moslashuvchanligi inkor etiladi; uchinchidan, yuqorida ta’kidlanganidek, klassik modelda jamg‘arma foiz stavkasining funksiyasi sifatida, keynscha modelda esa daromad funksiyasi sifatida qaraladi. Demak, yuqoridagilardan ko‘rinadiki, jamg‘arma va investitsiya o'rtasidagi muvozanatning keynscha modeli klassik modelga nisbatan asoslangan, real hayot, ya’ni iqtisodiyotning to‘la bandligi mavjud bo‘lmagan holatga nisbatan ham tatbiq etilib, takomillashtirilgan model hisoblanadi. Shunga ko‘ra, biz ham makrodarajadagi boshqa muammolami ko‘rib chiqish va tahlil qilishda, asosan, ushbu modeldan foydalanamiz. O‘zbekistonda keyingi yillarda amalga oshirilayotgan keng qamrovli iqtisodiy islohotlar investitsiya jarayonlarining faollashuvini taqozo etmoqda. Iqtisodiyotda yangi tarmoq va sohalaming yo‘lga qo‘ylishi, mavjud ishlab chiqarish quvvatlarining kengaytirilishi, ish o‘rinlarining tashkil etilishi tobora ko‘proq mablag' va resurslarni jalb qilishni rag‘batlantinnoqda. Jumladan, “Mamlakatimiz iqtisodiyotini tarkibiy o‘zgartirish, tarmoqlarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilashga doir loyihalami amalga oshirish uchun investitsiyalarni jalb qilish borasida bajarilayotgan ishlar alohida e’tiborga loyiq” Samarqand — Qarshi temir yo‘l uchastkasida yuqori tezlikda harakatlanadigan «Afrosiyob» elektr poezdi qatnovi yo‘lga qo‘yildi. Bu Toshkent — Qarshi yo'nalishi bo‘yicha yo‘lovchi tashish sifati va sur’atini oshirish imkonini bermoqda. Natijada poytaxtimizdan Qashqadaryo viloyatiga va Qarshidan Toshkentga yo‘lovchilar tashish vaqti ikki barobar qisqardi89. Bugungi kunda O‘zbekistonda investitsion faoliyatni ta’minlashning zarur shart-sharoitlari sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: - mamlakatimizdagi investitsiya muhiti va imkoniyatlari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni xalqaro maydonda keng targ‘ib etish; - mamlakatimizdagi bozor axboroti xizmatini rivojlantirish, marketing xizmati faoliyatini va tashqi iqtisodiy qonunchilikni faollashtirish; y irik xorijiy banklaming filiallarini, xalqaro kompaniya va korporatsiyalar vakolatxonalarini ochish uchun yetarli sharoitlar yaratish; - infratuzilma sohasidagi (yo‘llar, transport, aloqa) qo‘shma investitsiyalarni amalga oshirishni faollashtirish; - xorijiy mamlakatlar bilan hamkorlik strategiyasini, ayniqsa dengiz yo‘llariga chiqib olish va shu orqali eksport-import yuk tashuvlarini amalga oshirishga yo‘naltirilgan, o‘zaro foydali kooperatsiya aloqalarini yo'lga qo‘yish va boshqalar. Xulosa Milliy iqtisodiyotda YalMning asosiy qismi yangidan vujudga keltirilgan mahsulot, uning sotilgandan keyingi puldagi ifodasi milliy daromad iste’mol va jamg‘arma maqsadlarida sarflanadi. Keng ma’noda iste’mol jamiyat iqtisodiy ehtiyojlarini qondirish jarayonida ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlardan foydalanishni bildirib, unumli va shaxsiy iste’molga ajraladi. Jamg‘arma - bu aholi, korxona (firma) va davlat joriy daromadlarining kelajakdagi ehtiyojlarini qondirish va foizli daromad olish maqsadlarida to‘planib borishi. Uning hajmi uy xo‘jaliklari daromadidan iste’mol sarflarini ayirib tashlash yo‘li bilan aniqlanadi. Iste’molchilarning daromadlari o‘sib borgan sari ularning jamg‘arishga bo‘lgan moyilliklari shunchalik oshib boradi. Amalda jamg‘arish kapital mablagdar yoki investitsion sarflar shaklida yuzaga chiqib, u yangi asosiy kapitalni hosil qilish, ishlab turganlarini kengaytirish, rekonstruksiyalash va yangilashga qilinadigan xarajatlarni ifodalaydi. Jamg‘arish summasi milliy daromadning bir qismini tashkil etadi va shu sababli milliy daromad hajmi ko'payishini belgilaydigan omillar jamg‘arish miqdorini ham belgilab beradi. Bu omillardan asosiysi qodlaniladigan resurslar massasi va ularning unumdorligidir. Investitsiyalarga sarflar darajasini ikkita asosiy omil belgilab beradi: investitsiya sarflaridan kutilayotgan foyda nonnasi;foiz stavkasi. Foydalanilgan adabiyotlar O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1997-y., 11-12-son, 295-modda; O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2007-y., 15-son, 150-modda; 2013-y., 41-son, 543-modda; Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 05.01.2018-y., 03/18/456/0512-son) https://lex.uz/docs/-48401 Yüklə 26,35 Kb. Dostları ilə paylaş:
|