Reja: Kirish Markaziy Osiyoda mintaqaviy xavfsizlikni taʼminlash Globallashuv dunyo hamjamiyati ishtirokchilari uchun yangi imkoniyatlar Shtatlar rejalarida

Mamlakatlar raqobatbardoshligining mezonlari tarkibini shakllantirish
Mamlakatlar raqobatbardoshligining mezonlari tarkibini shakllantirishda iqtisodiyot, ta’lim, fan, huquqiy tizim, informatika, infratuzilma, moliya, soliq tizimi, tashqi iqtisodiy faoliyat, boshharuv tizimi, ijtimoiy sohalarning rivojlanganlik darajasini tavsiflovchi ko’rsatkichlarga alohida ahamiyat berilgan. Raqobatbardoshlik – iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashning eng muhim mexanizmi bo’lib hisoblanadi. Iqtisodiy xavfsizlik va raqobatbardoshlik doimo o’zaro munosabatda bo’lib turadi. Iqtisodiy xavfsizlik ham, raqobatbardoshlik ham milliy xo’jalik majmuasi va uning tarkibiy qismlarini tavsiflovchilaridir. SHu bilan birga raqobatbardoshlik bir paytning o’zida ham maqsad, ham milliy xo’jalik majmuasi va uning tarkibiy qismlarini rivojlanish darajasini indikatori bo’lsa, iqtisodiy xavfsizlik uning mavjudligi va rivojlanish sharti sifatida namoyon bo’ladi. Mamlakatda raqobatni qo’llab-quvvatlash, uni rivojlantirish, raqobat muhitini yaratish makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, yuksak iqtisodiy o’sishga erishish, iqtisodiyotning samarali tarkibini shakllantirishda va milliy iqtisodiyotning raqobatdoshligini oshirishda muhim ahamiyatga ega bo’lib hisoblanadi. O’zbekistondagi iqtisodiy islohotlarning o’ziga xos xususiyatlaridan biri davlatni ijtimoiy-iqtisodiy hamda siyosiy sohalardagi o’zgarishlarni amalga oshirishda bosh islohotchi ekanligini belgilovchi tamoyildir. O’tish davrida aynan davlat milliy manfaatlardan kelib chiqqan holda islohotlar jarayonini tartibga solib turishi, iqtisodiy rivojlanishning asosiy maqsadi va ustuvor vazifalarini belgilashi, davlatning ijtimoiy-iqtisodiy hayotidagi tub o’zgarishlar siyosatini ishlab chiqishi va izchil amalga oshirishi zarur ekanligini O’zbekiston tajribasi yaqqol namoyon qildi. Erkin bozor iqtisodiyotiga o’tishning o’zbek modeliga asos qilib olingan mashhur besh tamoyil, ya’ni «...iqtisodiyotning mafkuradan xoli bo’lishi, iqtisodiyotning siyosatdan ustunligida o’z ifodasini topgan pragmatik iqtisodiy siyosat, davlatning bosh islohotchi vazifasini o’z zimmasiga olishi, qonun ustuvorligini ta’minlash, kuchli ijtimoiy siyosat olib borish, islohotlarni bosqichmabosqich va vazminlak bilan amalga oshirish» 34kabi tamoyillar jahon iqtisodiyotini qamrab olgan moliyaviy va iqtisodiy inqiroz sharoitida o’zining dolzarbligini ko’rsatdi. Respublika iqtisodiyotini tubdan isloh qilish, erkinlashtirish va modernizatsiya qilish, uning tarkibiy tuzilmasini deversifikatsiya qilish borasida amalga oshirilayotgan, har tomonlama asosli va chuqur o’ylangan siyosat O’zbekistonni inqirozlar va boshqa tahdidlarning salbiy ta’siridan himoya qiladigan kuchli to’siq, mustahkam va ishonchli himoya vositasini yaratganligi Prezident I.Karimovning «Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari» nomli asarida alohida ta’kidlab o’tildi. Mamlakatda raqobat muhitini shakllantirish, raqobatni qo’llab-quvvatlash, iqtisodiyotning raqobatbardoshligini zarur darajada saqlab turish chuqur o’ylangan, strategik xarakterga ega bo’lgan maqsadga yo’naltirilgan harakatlarni talab etadi. Bunda esa davlatning roli ayniqsa muhimdir. Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida amalga oshiriluvchi chora-tadbirlar orasida raqobatni qo’llab-quvvatlash, sog’lom raqobat muhitini yaratish masalasi alohida o’rin tutadi. Rivojlangan mamlakatlar tajribasi ko’rsatishicha, raqobat munosabatlarini rivojlantirish ancha murakkab va uzoq muddatli jarayon hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat raqobatbardoshlikni boshqarmaydi, balki tartibga solishning turli usul va vositalari yordamida unga ta’sir ko’rsatadi. Bular qatoriga turli qonunlar, qonuniy hujjatlar, hukumat qarorlari va iqtisodiy dastaklarni kiritish mumkin. Davlatning vazifasi milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini mustahkamlash uchun zarur shart-sharoitlar yaratishdan iborat. Raqobatbardoshlikni boshqarish esa bevosita ishlab chiqaruvchilar darajasida amalga oshiriladi. Ayni paytda, ishlab chiqaruvchilar tegishli huquqlarga, tadbirkorlik tashabbuskorligiga, kadrlarga ega bo’lishlari kerak. M.Porterning fikricha, davlat raqobatbardoshlikning o’ziga xos katalizatori rolini o’ynashi lozim. Lekin, shu o’rinda davlat siyosatining ustuvorliklarini aniq belgilab olish muhim ahamiyat kasb etadi.
Iqtisodiyotda monopollashuv tamoyillari kuchayib borishi bilan raqobat cheklanadi, shu sababli raqobatchilik muhitini vujudga keltirishda davlat ham qatnashadi. Bu esa davlatning monopoliyalarga qarshi siyosatida o’z aksini topadi. Har bir mamlakatdagi aniq vaziyat, ya’ni iqtisodiyotning monopollashuv darajasi uning miqyosi va xarakteriga qarab, bu siyosat erkin raqobat muhitini yangidan yaratish, uni saqlab qolish, zarur bo’lganda qaytadan tiklash, raqobat usullarini qaror toptirish kabilarga qaratiladi. SHu o’rinda yetarli darajada mukammal bozor iqtisodiyoti shakllantirilgan davlatlarning raqobatni qo’llab-quvvatlash va mamlakat raqobatbardoshligini ta’minlash borasida to’plagan tajribalari to’g’risida ham to’xtalib o’tish joizdir. Rivojlangan davlatlarda shakllantirilgan mustahkam qonuniy asoslar, me’yoriyuslubiy va resurslar bazasi, turli ob’yektlarning raqobatbardoshligini ta’minlash bilan shug’ullanuvchi tegishli davlat va jamoat tashkilotlarining mavjudligi va ularning samarali ishlashi ularda raqobatni qo’llab-quvvatlash va mamlakat raqobatbardoshligini yuqori darajada saqlab turish uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Ko’pchilik rivojlangan davlatlarning hukumatlari raqobatni qo’llab-quvvatlash, raqobatbardoshlikni ta’minlash uchun maxsus dasturlar ishlab chiqadilar va amalga oshiradilar. Buning uchun zarur bo’lgan infratuzilmani rivojlantiradilar va uni takomillashtiradilar. SHu o’rinda ikkinchi jahon urushida vayron bo’lgan iqtisodiyotni 15 yil ichida tiklab, 25 yil davomida rivojlangan mamlakatlar qatoridan eng yuqori o’rin olishga erishgan YAponiyaning mamlakatda raqobat muhitini shakllantirish borasidagi tajribasi e’tiborga loyiq. Urushdan so’ng bu mamlakat oldida turgan birinchi o’rindagi vazifa vayron bo’lgan sanoat ishlab chiqarishini tiklab olish bo’ldi.
XULOSA
Bu vazifani amalga oshirish uchun Yaponiya hukumati davlat tomonidan iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish muammosini hal etishga bo’lgan turli yondashuvlarni o’rganib chiqdi va eng asosiy e’tiborni sanoat siyosatiga qaratdi. Mana shu siyosatning amaliyotga muvaffaqiyatli tadbiq etilishi raqobat muhitini shakllanishi uchun zamin yaratdi va milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirishni ta’minladi. Bu esa hozirda ham global bozorlarda ushbu mamlakatning raqobat pozitsiyalarini saqlanib qolishiga imkoniyat yaratmoqda. Samarali va ilmiy jihatdan puxta asoslangan sanoat siyosati Yaponiya iqtisodiyotining tez sur’atlar bilan o’sishini ta’minladi. 1960-yillarning oxiriga kelib, Yaponiya ichki bozorining barcha zarur tovarlar bilan to’yintirilganligi yapon kompaniyalarini eksport strategiyasini rivojlantirishga 41 undadi. Ichki bozorda tovarlari yetarli bo’lgan har bir tarmoqda eksport salohiyati orta bordi. Bu esa o’z navbatida tashqi bozorlarda sotish kanallari tarmog’ini tashkil etish va rivojlantirishni taqozo etdi. Ayni paytda, yuqorida ta’kidlangan o’zgarishlar ishlab chiqarish jarayonlarini modernizatsiya qilish, mahsulot tannarxini pasaytirish, sifatini yaxshilash va assortimentini kengaytirish bilan birgalikda amalga oshirildi. Shu bilan birga investitsiya jarayonlariga davlatning aralashuvi kamayib bordi. Xususiy sektor mamlakatda va undan tashqarida kapital qo’yish va tijorat faoliyatini rivojlantirish yo’nalishlarini mustaqil ravishda belgilay boshladi. Hukumat esa o’z faoliyatini raqobat muhitini rivojlantirishga va raqobatni qo’llab-quvvatlashga qarata boshladi. Davlat kichik va o’rta biznesni yirik monopoliyalar tazyiqidan himoya qilish chora-tadbirlarini amalga oshirdi. Mamlakatdagi o’zgarishlar aholi daromadlarini oshishiga olib keldi. Bundan tashqari aholining ma’lumot darajasini oshganligi, farovon yashashga intilish iste’mol talabini kengayishiga va oshishiga turtki bo’ldi. Buning natijasida xaridor uchun kurash, ichki raqobat kuchaydi va yangi-yangi tovarlar ishlab chiqarila boshlandi. Natijada yapon kompaniyalarining daromadlari oshdi va bu o’z navbatida ishlab chiqarishni kengaytirish uchun asos bo’lib xizmat qildi. Raqobat muhitini shakllantirish va qo’llab-quvvatlash hamda soliq imtiyozlari berish yo’li bilan xususiy sektor tomonidan ilmiy-tadqiqot va tajriba konstruktorlik ishlanmalari uchun investitsiyalar yo’naltirilishini rag’batlantirilganligi Yaponiya sanoat siyosatining ustuvor vazifasi bo’lib kelmoqda. Yuqorida bayon qilinganlardan ko’rinadiki, Yaponiyada raqobatni qo’llabquvvatlash va raqobat muhitini shakllantirishda asosan sanoat siyosatini amalga oshirishga va shu orqali mamlakat iqtisodiyoti tarkibini takomillashtirishga alohida urg’u berilgan. Ayni paytda, mamlakatda iqtisodiyotga davlat aralashuvi ma’muriy nazoratga emas, balki iqtisodiy dastaklarga asoslangan bo’lib, bu erkin raqobat uchun keng maydon shakllanishiga asos bo’lib xizmat qilgan. Mana shunday tajribalarni o’rganish hamda ulardan respublikaning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda foydalanish, mamlakatimizda raqobat muhitini yanada kengaytirish uchun imkonini beradi.

ASOSIY ADABIYOTLAR:
1. Vechkanov G.S. ekonomicheskaya bezopasnost: Uchebnik dlya vuzov. – SPb. Piter 2021.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Monopoliyaga qarshi ishlarni tartibga solish va raqobatni rivojlantirish tizimini yanada takomillashtirish chora – tadbirlari to’g’risida”gi Farmoni. Xalq so’zi, 2022-yil, 27-fevral
3. Abaturov V. K Tashkentskomu sammitu SHanxayskoy organizatsii sotrudnichestva. «Ekonomicheskoe obozrenie». May. 2022. s. 4-9.
4. TSentralnaya Aziya. SHanxayskaya ekonomicheskaya organizatsiya. «Ekonomicheskoe obozrenie». Iyun. 2022. s. 23-27.