Reja: kirish mulkchilik munosabatlarining mohiyati va mazmuni Mulk shakllari va ularning iqtisodiy mazmuni O’zbekistonda mulkchilik shakllarini o’zgartirish

1. Mulkchilik munosabatlarining mohiyati va mazmuni
Huquqiy me’yorlar, bir tomondan, aynan mulkchilik munosabatlarini muhofaza qilish zarurati bilan bog’liq holda vujudga kelsa, boshqa tomondan, ular tovar ishlab chiqarish sharoitida mulkchilik munosabatlarini rivojlantirishda g’oyat muhim rolg’ o’ynaydi. Bu rolg’ shunda ko’rinadiki, tovar xo’jaligi sharoitida ayrim ijtimoiy qatlamlar ishlab chiqarish jarayonida qatnashmasdan, ayirboshlash munosabatlarida ishtirok etib mulkdorga aylanish imkoniyati paydo bo’ladi. shunday qilib, mulkchilikning huquqiy me’yorlari, birinchidan, ishlab chiqarish vositalari va yaratilgan moddiy ne’matlarning muayyan shaxslarga tegishli ekanligini, ikkinchidan, mulk egalarining qonun bilan qo’riqlanadigan vakolatlarini va nihoyat, uchinchidan, mol-mulkni himoya qilish usullarini belgilab beradi.
Mulkchilik munosabatlari uning obyektlari va subyektlari bo’lishini shart qilib qo’yadi. Mulkka aylangan barcha boylik turlari mulkchilik obyektlaridir. Mulk obyekti bo’lib, inson yaratgan moddiy va ma’naviy boyliklar, tabiiy boyliklar, aqliy mehnat mahsuli, insonning mehnat qilish qobiliyati – ishchi kuchi va boshqalar hisoblanadi. Mulk obyektida asosiy bo’g’in – bu ishlab chiqarish vositalariga egalik qilish hisoblanadi. Ishlab chiqarish vositalari kimniki bo’lsa, ishlab chiqarilgan mahsulot ham unga tegishli bo’ladi².
Real hayotda ishlab chiqarish vositalarining umumlashish darajasi turli xil, ya’ni ishlab chiqaruvchilarning ishlab chiqarish vositalari bilan qo’shilishi turli darajada va turli shakllarda amalga oshiriladi. shunga mos ravishda mulk subyektlari vujudga keladi. Mulk subyekti jamiyatda ma’lum ijtimoiy-iqtisodiy mavqega ega bo’lgan, mulk oyektini o’zlashtirishda qatnashuvchilar, mulkiy munosabatlar ishtirokchilari bo’lib, ular jamoa, sinf, tabaqa yoki boshqa ijtimoiy guruhlarga birlashgan bo’ladi. Ayrim kishilar, oilalar va davlat ham mulkchilik subyekti sifatida maydonga chiqishi mumkin.
Mulk obhektlari va subyektlari yordamida mulkchilik munosabatlari va huquqlarini yanada yaqqolroq tushunish mumkin. Mulkchilik munosabatlari – bu mulk obyektini o’zlashtirish bo’yicha mulk subyektlari o’rtasidagi iqtisodiy munosabatdir. Bu qoidani quyidagi tasvir orqali ifodalash mumkin:
Rasm 1. Mulkchilik munosabatlari
Mulkchilik huquqlari esa mulk subyektining mulk obyektiga nisbatan munosabatidir, ya’ni undan foydalanish va nazorat qilish yuzasidan kelib chiquvchi huquqlar majmuidir:

Mulk subyektlari ko’p darajali bo’lib, shu subyektlardan birontasi o’zini mulk egasi sifatida yuzaga chiqara olmasa, unda mulkchilik munosabatlari rasmiy va yuzaki tus oladi.

Mulk - bir tomondan, shaxs, guruh yoki odamlar birlashmasi (subyekti) va boshqa tomondan moddiy dunyoning (obyektning) har qanday mohiyati, ikkinchi tomondan, doimiy yoki vaqtincha, qisman yoki to’liq begonalashtirish, ajratish, subyekt tomonidan obyektni ajratib olish o’rtasidagi munosabatlar. shunday qilib, mulk obyektning ma’lum bir obyektga tegishli ekanligini tavsiflaydi.
Mulk egasi (egasi) obyekti mulkka egalik qilish qobiliyatiga va huquqiga ega bo’lgan mulkiy munosabatlarning faol tomonidir. Mulk subyektlari yakuniy tahlilda atayin jonlantirilgan shaxslardir. Mulk obyekti - bu tabiatga, obyektga, energiyaga, ma’lumotga, mulkka, maonaviy, intellektual qadriyatlarga, to’liq yoki maolum darajada ushbu obhektga tegishli bo’lgan mulkiy munosabatlar shaklidagi mulk munosabatlarining passiv tomoni. Mulk obyekti ko’pincha shunchaki mulk deb ataladi, unga investitsiya kiritadi. kontseptsiya, obyektning o’zi ham, mulkka nisbatan u bilan bog’liq munosabatlar.
"Mulk munosabatlari" tushunchasi, bir tomondan, mulkdorning “uning narsasiga” munosabati, ya’ni mulk va subyekt o’rtasidagi obyektiv-obyekt munosabatlarini o’z ichiga oladi. Ushbu dastlabki munosabatlar mulkchilik subektlari o’rtasidagi munosabatlarning, ya’ni subyektiv-subyektiv munosabatlarning muhim sharti bo’lib xizmat qiladi.
Mulk munosabatlarining ikki tomoni bor: huquqiy va iqtisodiy.
Mulkchilikning huquqiy tushunchasi iqtisodiy tushunchadan ancha oldin paydo bo’lgan. Mulkni huquqiy talqinning nisbiy soddaligi va ravshanligi, shaxsning narsaga, obyektga bo’ysunadigan kuchli irodali munosabati sifatida ijtimoiy ongda mustahkam o’rnashgan. Rim yuristlari mulkni biror narsaga egalik qilish, foydalanish va tasarruf etish huquqi sifatida belgilab qo’ydilar. Ya’ni, mulk huquqiy jihatdan mulk munosabatlarini ifodalaydi: huquqiy normalar mahsulotning qandaydir subyektlarga taqsimlanishi va taqsimlanishini belgilaydi. Boshqacha aytganda, huquqiy tomon mulk huquqini qonunlashtiradi va bu huquqlarni meros qilib olish, topshirish va sotishni tartibga soladi. Egasi o’ziga tegishli bo’lgan narsalarga egalik qilish, undan foydalanish va ularni tasarruf etish huquqini oladi va davlat ushbu huquqni qonun hujjatlari orqali ta’minlaydi³.
Amerikalik iqtisodchilar R. Coase va A. Alchian mulk huquqi nazariyasini ishlab chiqdilar. “Mulk huquqi” tushunchasi 11 tarkibiy qismdan iborat huquqlar to’plamini o’z ichiga oladi⁴:
1) mulk huquqi, ya’ni imtiyozlarni eksklyuziv jismoniy boshqarish huquqi;
2) foydalanish huquqi, ya’ni tovarlarning foydali xususiyatlaridan o’zi uchun foydalanish huquqi;
3) boshqarish huquqi, ya’ni imtiyozlardan foydalanishni kim va qanday taominlash to’g’risida qaror qabul qilish huquqi;
4) daromad olish huquqi, yahni tovarlardan foydalanish natijasida olingan natijalar huquqi;
5) suveren huquq, ya’ni tovarni begonalashtirish, iste’mol qilish, o’zgartirish yoki yo’q qilish huquqi;
6) xavfsizlik huquqi, ya’ni tovarlarni eks’ro’riatsiya qilishdan va atrof-muhitga zarar etkazilishidan himoya qilish huquqi;
7) tovarlarni meros qilib olish huquqi;
8) tovarga cheksiz egalik qilish huquqi;
9) atrof-muhitga zararli bo’lgan tarzda foydalanishni taqiqlash;
10) jarima ko’rinishidagi javobgarlik huquqi, ya’ni qarzni to’lashda foyda yig’ish imkoniyati;
11) qoldiq belgi huquqi, ya’ni buzilgan vakolatlarning tiklanishini taominlaydigan protseduralar va institutlarning mavjudligi huquqi.
Shuni ta’kidlash kerakki, mulkni qonuniy konsolidatsiya qilish bu jarayonning o’zi emas, faqat mulkni ajratish jarayonining muzlatilgan natijasidir. Ammo doimiy ravishda rivojlanib boradigan iqtisodiy munosabatlar, o’zlashtirishning yangi shakllarini yaratadi, agar huquqiy hujjatlar amaldagi iqtisodiy munosabatlarga to’g’ri kelmasa, ular rivojlanishiga to’sqinlik qilishi mumkin. Mulkchilikning yuridik shakli odamlar tomonidan moddiy tovarlarni rasmiy ravishda o’zlashtirilishini aks ettiradi, iqtisodiy tovarlarning real o’zlashtirilishi ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol qilish jarayonlarida ro’y beradi.
Tadqiqotchilar yakdillik bilan fuqarolik jamiyatida xususiy mulkka ega o’rta sinf – biznesmenlar, tadbirkorlar, ishbilarmonlar, xususiy mulk egalari aholining asosiy qismini tashkil etadi, iqtisodiy erkinlik qaror topadi, deb qayd etadilar. “Fuqarolik jamiyatining hal qiluvchi iqtisodiy tamoyili, – deb yozadi akademik M.sharifxo’jaev, – turli mulk shakllariga ega bozor subyektlarining tengligi hisoblanadi... Fuqarolik jamiyati rivojida xususiy mulk alohida ahamiyat kasb etadi. U: a) mulkdan to’liq foydalanish huquqini; b) mulkni berish huquqini; v) qonun tomonidan mulkni himoya qilishni ko’zda tutadi”⁵.