Reja: Kirish. O’zbekistonda transportning yillar davomidagi natijalari

O‘zbekiston transport strategiyasi hozirgi rivojlanishda.
2020-yilda O‘zbekistonning xalqaro yuk tashish hajmi 47,1 million tonnani tashkil etdi, shundan mos ravishda 13,3 va 24,7 million tonnasi eksport va importga to‘g‘ri keldi. Eksport va import ko'rsatkichlari mos ravishda 17,2% va 3,1% ga o'sdi. Tranzit yuk tashish hajmi 15,3 foizga oshib, 9,1 million tonnani tashkil etdi. Temir yo'l va avtomobil transporti savdo uchun ikkita etakchi transport turidir. Temir yo'l transporti uzoq masofalarga kamroq xarajat qiladi, avtomobil transporti esa moslashuvchanligi tufayli qisqa masofalarga tashish uchun afzalliklarga ega. 2018-yilda temir yo‘l transporti eksport yuklarining 66 foizini, import yuklarining 85 foizini va tranzit yuklarining 92 foizini jalb qildi. Temir yo'l savdo tovarlarini tashish uchun asosiy bo'lib qolsa-da, avtomobil transporti ulushi 2015–2018 yillar davomida, ayniqsa eksport yuklari uchun barqaror ravishda o'sdi.
Ushbu savdo oqimlari transport koridorlarining barqarorligini talab qiladi. Shu bois O‘zbekiston transport strategiyasini qayta ko‘rib chiqdi va bir qancha muhim islohotlarni amalga oshirdi. Birinchidan, davlatimiz rahbarining 2019-yil 1-fevraldagi qarori bilan mamlakatimizda Transport vazirligi tashkil etildi. Vazirlik avtomobil, temir yo‘l, havo, daryo transportini rivojlantirish sohasida yagona davlat siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish bo‘yicha davlat organi hisoblanadi. metro va yo'l inshootlari. Ikkinchidan, O‘zbekistonda “2018-2022 yillarga mo‘ljallangan yuklarni tashishning transport infratuzilmasini takomillashtirish va tashqi savdo yo‘nalishlarini diversifikatsiya qilish kompleks dasturi”ni amalga oshirish doirasida yangi transport-tranzit yo‘laklari va logistika markazlari tarmog‘i rivojlanmoqda. Nihoyat, mamlakatimizda yo‘lovchi va yuk tashish hajmi va sifatini oshirish uchun shart-sharoitlar yaratishni nazarda tutuvchi “O‘zbekiston Respublikasi transport tizimini 2035-yilgacha rivojlantirish strategiyasi” loyihasi ishlab chiqildi. Ushbu strategiya transportning kelajagi va mamlakat xalqaro siyosatining muhim yo‘nalishlarini belgilab beruvchi asosiy hujjat bo‘lib qolmoqda. Bu O‘zbekiston o‘zining transport infratuzilmasini rivojlantirish hamda alohida davlatlar va xalqaro moliya institutlari tomonidan olib borilayotgan deyarli barcha mintaqaviy tashabbuslarda ishtirok etish niyatida ekanligini ko‘rsatadi.
So‘nggi o‘n yil ichida O‘zbekiston hukumati xalqaro yo‘laklarni takomillashtirish borasida sezilarli yutuqlarga erishdi. Uning 2030-yilgacha boʻlgan asosiy sarmoyaviy ustuvor yoʻnalishlari qatoriga yana 8000 kilometr (km) xalqaro ahamiyatga ega umumiy foydalanishdagi avtomobil yoʻllarini rekonstruksiya qilish va qurish hamda yangi xalqaro yoʻlaklarni rivojlantirish kiradi. Mamlakat shimoliy, shimoli-g‘arbiy, janubi, janubi-g‘arbiy va sharqiy yo‘laklarini rivojlantirishni rejalashtirmoqda, bu O‘zbekistonga Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi davlatlari, Yevropa davlatlari, Eron, Turkiya, Afg‘oniston, Pokiston, Hindiston va Xitoy bozorlariga chiqish imkonini beradi [Jahon Bank, 2020]. Xitoy O‘zbekistonning asosiy savdo sherigi bo‘lib qolayotganligi sababli, mamlakat rahbarlari Xitoyga bo‘lajak Xitoy-Qirg‘iziston-O‘zbekiston temir yo‘li orqali ulanishni istaydi, bu esa yuklarni tezroq va arzonroq tashishni ta’minlaydi. Hozirda Oʻzbekiston Xitoy bilan Qozogʻistonning Xorgʻos orqali Olmaota orqali temir yoʻl orqali bogʻlangan. Oʻzbekiston rasmiylariga koʻra, bu yoʻnalish Qirgʻiziston orqali mavjud variantga nisbatan 20 foizga qimmatroq, garchi oʻrta yoʻldagi yuklarni yuk mashinalari bilan olib oʻtish kerak boʻlsa ham. Shu bilan birga, O‘zbekiston Eron hududidan o‘tuvchi temir yo‘lga qiziqishni saqlab qoldi va Pokistonga trans-afg‘on temir yo‘lini qurish bo‘yicha sa’y-harakatlarni kuchaytirdi. Uch mamlakat oʻrtasida Oʻzbekistonni Afgʻoniston orqali Pokiston portlari bilan bogʻlaydigan Mozori Sharif-Kobul-Peshovar temir yoʻli qurilishi boʻyicha yoʻl xaritasi imzolandi, qurilishi 2021-yil sentabrida boshlanadi.
2035-yilgacha transport strategiyasida O‘rta koridor O‘zbekistonning asosiy ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida belgilangan. Strategiyaga koʻra, Xitoy va Yevropa Ittifoqi oʻrtasidagi yuk tashishning Markaziy Osiyo boʻlimida Oʻzbekistonning asosiy raqobatchisi Qozogʻiston hisoblanadi. Hujjatda Qozog‘istonning Xitoy va Rossiya bilan umumiy chegaralari, o‘z navbatida, Boltiq dengizi va Belarus orqali Yevropa Ittifoqi bilan chegaradoshligi kabi afzalliklarga ega ekanligi tushuntiriladi. Qolaversa, Qozogʻiston yagona transport-iqtisodiy makon shakllanayotgan Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqiga (YEOI) aʼzolik bilan bogʻliq imtiyozlarga ega. YeOIIda transport nazorati Rossiya-Qozog‘iston chegarasidan Qozog‘istonning tashqi chegarasiga ko‘chirildi, bu nazorat funksiyalarining takrorlanishini bartaraf qiladi va Qozog‘iston avtotransport kompaniyalariga yuklarni YeOII orqali barcha xalqaro tashishlarni cheklovlarsiz amalga oshirish imkonini beradi. Nihoyat, Qozog‘iston va Rossiya orqali transkontinental transport kommunikatsiyalaridan foydalanish va rivojlantirishda asosiy yuk hosil qiluvchi markaz sifatida Xitoyning o‘ziga qiziqish bor. Shu bois O‘zbekiston Qozog‘iston bilan ham hamkorlik qilishni, ham kelajakda yuk tashish bo‘yicha raqobatlashishni rejalashtirmoqda. Qozogʻiston bilan hamkorlik uchun bir qancha yoʻlaklarni koʻrib chiqadi. Birinchidan, “Qirg‘iziston – O‘zbekiston – Qozog‘iston – Rossiya (Belarus) – Yevropa Ittifoqi” avtomobil va temir yo‘l yo‘nalishlari hamda Shimoliy temir yo‘l koridori imkoniyatlaridan Yevropa, Rossiya va Qozog‘iston uchastkalarida foydalanish. Ikkinchidan, “Qirgʻiziston – Oʻzbekiston – Qozogʻiston – Kaspiy dengizi – Ozarbayjon – Gruziya – Qora dengiz mintaqasi yoki Gruziya – Turkiya – Yevropa Ittifoqi” avtomobil va temir yoʻl yoʻllari. Bu yoʻnalish Yevropa-Kavkaz-Osiyo transport koridori (TRACECA) yoʻlaklaridagi yoʻnalishlarga toʻgʻri keladi.
O‘zbekiston ham Qozog‘iston bilan quyidagi yo‘laklar bo‘yicha raqobat bo‘lishini prognoz qilmoqda. Birinchidan, “Qirg‘iziston – O‘zbekiston – Turkmaniston – Kaspiy dengizi – Ozarbayjon – Gruziya – Qora dengiz mintaqasi yoki Gruziya – Turkiya – Yevropa Ittifoqi” avtomobil va temir yo‘l koridorlari (TRASEKA yo‘lagi). Ikkinchidan, “Qirg‘iziston – O‘zbekiston – Turkmaniston – Eron – Turkiya – Yevropa Ittifoqi” avtomobil va temir yo‘l.
O‘zbekiston uchun tasdiqlangan vazifalarni bajarishda bir qancha muhim xavflar mavjud, jumladan, logistika xizmatlarining yomonligi va yuqori transport xarajatlari. 2018-yilgi Xalqaro logistika samaradorligi indeksida O‘zbekiston 160 mamlakat ichida 99o‘rinniga ega bo‘ldi va bu savdo xarajatlarini sezilarli darajada oshirdi. Bundan tashqari, fermerlar va kichik va o'rta korxonalar ishlab chiqarish xarajatlarining 200% gacha transport xarajatlariga duch kelishadi. O‘zbekiston avtotransport sanoati cheklangan va eskirgan parki tufayli xalqaro bozorda raqobatbardosh emas. Natijada chet el avtomobil tashuvchilari import va eksport qilinadigan tovarlarning qariyb 82 foizini tashmoqda. O‘zbekiston transportni soddalashtirish bo‘yicha ko‘plab xalqaro konvensiya va bitimlarni imzolagan. 30 ta davlat bilan ikki tomonlama avtomobil transporti shartnomalari mavjud. Biroq, ba'zi asosiy konventsiyalar ratifikatsiya qilingan bo'lsa-da, butunlay e'tibordan chetda qoldi.
Shu bois xalqaro yo‘laklarning ahamiyatini hisobga olgan holda, O‘zbekiston Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi (MDH) va Shanxay hamkorlik tashkiloti (SHHT) kabi mintaqaviy platformalar orqali transport kelishuvlaridan foydalangan holda o‘z pozitsiyalarini mustahkamlamoqda. 2020-yilda O‘zbekiston MDHga rais sifatida transport sohasida bir qancha strategik hujjatlarni qabul qilish tashabbusi bilan chiqdi. Xususan, tashkilot MDH Hukumat rahbarlari kengashining “MDHga aʼzo davlatlarning transport sohasida 2030-yilgacha boʻlgan davrda hamkorligining ustuvor yoʻnalishlari toʻgʻrisida”gi qarorini qabul qildi. Yana bir muhim hujjat – 2020-2025 yillarga mo‘ljallangan MDHga a’zo davlatlar hududlarida xalqaro tashuvlarda tashishlarni amalga oshirishda transport xavfsizligini ta’minlash strategiyasini amalga oshirish bo‘yicha chora-tadbirlar rejasi.
Shunday ekan, O‘zbekiston raqobatbardoshligini oshirish uchun transport bilan bog‘liq quyidagi masalalarga e’tibor qaratishi lozim. Birinchidan, savdo xarajatlarini kamaytirish uchun mamlakat temir yo'l va avtomobil infratuzilmasiga investitsiyalarni ko'paytirishi kerak. Ushbu investitsiyalar mamlakat ishlab chiqaruvchilariga katta foyda keltirishi mumkin. Masalan, hisob-kitoblarga ko'ra, infratuzilmani ta'minlash mintaqaviy iqtisodiy ko'rsatkichlarga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Xususan, O‘zbekistondagi Toshguzar-Boysun-Qumqo‘rg‘on temir yo‘l liniyasi zarar ko‘rgan hududlarda yalpi ichki mahsulotning mintaqaviy o‘sish sur’atlarini qariyb 2 foizga oshirishga turtki berdi. Sanoatning qoʻshilgan qiymati va xizmatlarning qoʻshilgan qiymati mos ravishda taxminan 5% va 7% ga oshdi, qishloq xoʻjaligi mahsulotlarining oʻsishi esa 1% ni tashkil etdi. Ikkinchidan, O‘zbekiston xalqaro transport hamkorligini va transport strategiyalarini muvofiqlashtirishni kuchaytirishi kerak. Uchinchidan, sanoatlashtirish va qishloq xo‘jaligi tarmoqlarini xususiy sektorni jalb qilgan holda rivojlantirishga qaratilgan iqtisodiy islohotlarni davom ettirish muhim ahamiyatga ega. Ushbu islohotlar, shuningdek, cheklangan va eskirgan park muammosini hal qilish uchun transport kompaniyalarini qo'llab-quvvatlashni ham o'z ichiga olishi kerak. Shu bois O‘zbekistonning raqobatbardoshligini oshirish uchun mamlakatning transport strategiyasini keng qamrovli iqtisodiy islohotlar va xalqaro hamkorlik bilan to‘ldirish muhim ahamiyatga ega.
Xulosa.
Shunday qilib, O‘zbekistonda 2020-yilda pandemiya rejimi ta’sirida yuk tashish hajmi sekinlashdi, lekin umuman olganda, tegishli infratuzilmani ta’minlashni talab qiluvchi barqaror o‘sish sur’atlariga ega. Yuk tashishning eng katta foizi avtomobil transportiga to'g'ri keladi; ammo yuklarni temir yo'l orqali tashish transport xarajatlarini kamaytirish hisobiga ancha foydali bo'ladi. O‘zbekiston xalqaro bozorlar va dengiz yo‘llaridan uzoqda joylashganligi sababli yuklarni tashishda xavfsizligini ta’minlash va yuk tashish vaqtini qisqartirish uchun alohida shart-sharoitlar yaratish talab etiladi. Sobiq Ittifoq respublikalari mamlakatlari, jumladan, O‘zbekistonning iqtisodiy rivojlanishining sustligi muhim “iqtisodiy makon” natijasida mamlakatning transport va savdo kompaniyalari tomonidan yuklarni tashishdagi qiyinchiliklar bilan bog‘liq. Iqtisodiy makonning ishlashi uchun uning elementlari orasidagi masofalar katta ahamiyatga ega - ulanish deb ataladigan narsa. "Iqtisodiy masofa" kilometrlar, millar va boshqalar bilan o'lchanadigan jismoniy masofadan farqli o'laroq, birinchi navbatda, jismoniy masofani engib o'tish uchun transport va tranzaksiya xarajatlari bilan tavsiflanadi, shuning uchun bir xil geografik nuqtalar orasidagi iqtisodiy masofa emas. turli xil tovarlar va xizmatlar uchun bir xil. Temir yo'l transporti jo'natilgan mahsulotlarning 5% ni tashkil qiladi. Taqdim etilgan yuk turlari orasida eng katta ulush rudadir. Salmoqli ulush neft, sement, koʻmir, kimyoviy va mineral oʻgʻitlar, qurilish materiallaridir. Umuman olganda, tashiladigan yuklarning turlari juda xilma-xildir, ammo xomashyo katta ulushga ega. Oʻzbekiston temir yoʻllarining umumiy uzunligi 2020-yil holatiga koʻra 7 ming kilometrdan oshadi. Ulardan 2500 km ga yaqini elektrlashtirilgan. Yo‘llarning doimiy yangilanishi va zamonaviy harakat tarkibining xarid qilinishi elektrovozlarning 150 km/soat tezlikka erishish imkonini beradi. 2020-yilgacha barcha hududlarda yuk tashish hajmi barqaror o‘sdi, bu esa umumiy iqtisodiy rivojlanish, savdo aloqalari mustahkamlangani, eksport-import operatsiyalari o‘sishidan dalolat beradi. 2019-2020 yillar oxirida COVID-19 tarqalishi sababli transport ko'rsatkichlarining keskin pasayishi (qiymat jihatidan transport) sodir bo'ldi. 2020-yil oxirida jo‘natilgan mahsulotlar hajmining kamayishiga qaramay, kelajakda temir yo‘l transportida boshqa narsalarga teng bo‘lgan holda tashiladigan yuklar hajmi oshadi, bu esa ularni tashkil etish va texnik xizmat ko‘rsatish bo‘yicha texnologik jihatdan yangi yechimlarni talab qiladi. Temir yo'l transportini rivojlantirish masalalarini hal qilishda transport xizmatlarini xaridorlarning, ya'ni yuklarni etkazib berishni tashkil etuvchi yuridik va jismoniy shaxslarning manfaatlaridan kelib chiqish kerak. Temir yo‘llarni yangilash va rekonstruksiya qilish bo‘yicha olib borilayotgan ishlar bilan bir vaqtda yuk tashishni tashkil etishning butun zanjirini takomillashtirish choralarini ko‘rish zarur. Blok-poezd texnologiyasidan foydalangan holda konteynerlardan ommaviy foydalanish, ya'ni konteynerlar partiyalarini shakllantirish va ularni temir yo'l orqali tashish uchun xaridor tomonidan talab qilinadigan hajmlarda to'plash sodir bo'ladigan portning orqa terminallaridan konteynerlarni yig'ish ham mumkin.