Reja: Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni har tomonlama tarbiyalashda ona tilining ahamiyati

1-Mavzu: Bolalarni har tomonlama tarbiyalashda ona tilining ahamiyati
Reja:

1. 
   Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni har tomonlama tarbiyalashda ona tilining ahamiyati.
   
2. 
   Til va nutq tavsifi
   

Qayta qurish jamiyatimizning faqatgina ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy sohasidagina emas, balki madaniy hayotida ham o kz aksini topmoqda. M a’lumki, adabiy tilda gapirish va yozish kishilarning bir-birini tez va oson tushunishiga yordam beradi, nutqning jozibadorligini, ta’sirchanligini oshiradi. Bolalarni adabiy nutqqa o lrgatishda oila, maktabgacha tarbiya muassasalarining roli benihoyadir. Bugungi kunda bizning asosiy vazifamiz bog'cha yoshidanoq bolaning og'zaki nutqini o'stirib borishdir. „ B o la , — d c g a n edi K. D. U s h in s k iy , — ilk y o s h lik chog'idayoq xalq madaniyati elementlarini o ‘zlashtira boshlaydi, bularni avvalo, ona tilini bifish yo'li bilan o ‘rganadi. Shu bois, bizning fikrimizcha, oilada, bolalar bog‘chasida ta'lim-tarbiyaviy ishlarni amalga oshirishda ona tilidan o'rinli foydalanmoq zarur‘\ Ma'lumki, jamiyat taraqqiyotida tilning ahamiyati juda katta. Butun dunyo xalqlarining xoh siyosiy, xoh madaniy taraqqiyotini tilsiz tasavvur qilib boMmaydi. Chunki til eng m uhim aloqa vositasi, jamiyat esa aloqasiz rivojlanmaydi. Bog'chada ta’Iim berish samaradorligini oshirish, bolalarni mustaqil ta ’lim oiishga (maktab ta'Iimiga) tayyorlash, yangi jamiyatning ongli quruvchilarini tarbiyalash kabi muhim va hayotiy vazifalarni haï qilishda ona tili asosiy o ‘rin egaliaydi. Xalqning milliy madaniyati va o ‘ziga xosligini ifoda etuvchi vosita bo'Imish o ‘zbek tilini rivojlantirish — bu tilning davlat maqomini izchil va to'liq ro'yobga chiqarish ... demakdir“ 1, deb ta ’kidlab o ‘tgan edi Respublikamiz Prczidenti I. A. Karimov. O ’zbek adabiy tili o'zbek xalqining yagona, normallashgan tili sifatida og‘zaki va yozma shaklda asrlar mobaynida rivojlanib, mukammallashib keldi. 1 I.A. Karimov. O'zbekistonning o ‘z istiqlol va taraqqiyot yo'li. T oshkent, , . 0 ‘zbekiston". 1992- y., 20- bet. 0 ‘zbek a d a b iy tilini ta ra q q iy o t b o sq ic h ig a k o ‘ra ikki adabiy tilga ajratish m u m k in : eski o ‘7.bek adabiy tili va hozirgi zam o n o'zbek adabiy tili. Eski o ‘zbck adabiy tili o'zbek xalqining buyuk mutafakkiri Navoiy asos solgan va keyinchalik Muqimiy, Furqat kabi dcmokrat shoirlar tom onidan rivojlantirilgan adabiy tildir. Bu adabiy tilda yaratilgan yozma yodgorliklar o'zbek xalqi va lining tili taraqqiyot tarixini o ig a n ish uchun manba boMishi bilan birga, hozirgi zamon o'zbek adabiy tili uchun ham asos boigan. Hozirgi zamon o ‘zbek adabiy tili eski o ‘zbek adabiy tilining davomi, yangi sharoitda o ‘zbek xalqining iqtisodiyoti va madaniyatining rivojlanishi asosida har tomonlama boyigan shaklidir. Bolalar bog'chasi bolalarni har tomonlama, ya’ni jismoniy, aqliy, axloqiy, estetik tom ondan tarbiyalashdek maqsadni o lz oldiga qo‘ygan. Bu maqsad esa bolalaiga ona tilini o'igatish jarayonida amalga oshiriladi. Bog'chada og‘zaki nutqni o ‘stirish natijasida bolalar aqlan rivojlanib, umumiy madaniy saviyasi oshadi. Ular tevarak-atrofdagi voqea-hodisalar, tabiat va jamiyat qonuniyatlarini tushunib boradilar. Bolalarda nutqning rivojlanishi ularning ruhiy jihatdan ham takomillashib borishiga yordam beradi. Bola tashqi dunyoni xotira, tasavvur, xayol, tafakkur kabi ruhiy jarayonlar yordamida, shuningdek nutq yordamida bilib olish qobiliyatiga cga. Am m o bolalardagi intellekt, ya’ni ruhiy jarayonlar (xotira, tasavvur, xayol, tafakkur va h. k.) shunchaki bola organizm ining o ‘sib borishi va takomillashishi bilangina paydo b o lm a y , balki nutqining rivojlanishi bilan paydo boMadi va takomillashadi. Agar bola kichik yoshidan boshlab to ‘g'ri gapirishga (so'zlashishga) o ‘rgatib borilsa, u vaqtda bunday bola normal holatda rivojlanadi, ya’ni a w a l tasavvur etish, keyin esa fikr yuritish, xayol qilish qobiliyati paydo bo'ladi va bu qobiliyat har bir yosh bosqichida takomillashib boradi. Bolalarda intellekt bilan barobar (parallel) ravishda iroda kabi mhiy jarayon ham takomillashib boradi. Ko‘pgina tajribalar shuni ko‘rsatdiki, nutqi rivojlanmagan bola toliq shaxs sifatida kamol topmaydi. Demak, tarbiyachi har doim shuni csda tutishi kerakki, nutq bu maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda barcha mhiy jarayonlar rivojlanishiga ko'maklashuvchi vositadir. Bolaga ona tilini o‘rgatish bilan bir vaqtda, ularni maktabda muvaffaqiyatli o ‘qishlari uchun zamin tayyorlanadi, mehnat faoliyatiga ijodiy yondashishga 4 o krgatiladi. Bolalar bog‘chasining barcha tarbiyaviy-ta'limiy ishlarida bolalarga ona tilini o ‘rgatish orqali ularning nutqi o ‘stiriladi. Ayniqsa, nutq o ‘stirish mashg‘ulotlarida har bir bolaning nutqini rivojlantirish b o ‘yicha ishlar rejalashtiriladi. Bolalarga b a rc h a mashg‘ulotlaming mazmuni faqat ona tili orqali singdiriladi. „ O n a tili, — deb ta'kidlagan edi K.D. U shinskiy, — har q a n d a y taraqqiyotning asosi. butun bilimning xazinasidir. Har qanday tushunish undan boshlanadi, u orqali o'tadi va unga qaytadi“ . So‘z boyligi bolaga barcha mashg‘ulotlarda beriladigan bilim - larni tez va puxta o ‘zlashtirib olish va bu bilim, tushunchalarni nutq orqali ifodalash imkonini beradi. Bu, o ‘z navbatida, bola kamoloti uchun ham keng yo‘l ochadi. Bilimlarni puxta egallashga, uni sekin-asta hayotga tatbiq etishga ham 0‘rgatadi. O na tili aqliy tarbiyaning manbayi va vositasi hamdir. K.D.Ushinskiyning fikricha, bolaga ta'lim va tarbiya berishda tilning qimmati dastlab ijtimoiy hodisaning chuqur xalqchilligi bilan, uning milliy xarakteri bilan belgilanadi. U „tilda chuqur m a’noli ko‘pdan ko‘p falsafiy fikrlar, chinakam nafis his-tuyg‘ular, nihoyatda to ‘g‘ri, ko‘rkam did, flkrni bir yerga to ‘plab, zo‘r diqqat bilan qilingan mehnat izlari, tabiat hodisalarini va ulardagi eng nozik rang-barangliklarni g ‘oyat darajada ziyraklik bilan his etish, kuzatuvchanlik, zo lr mantiqiylik ... bor“ 1 d c b ta’riflaydi. K.D.Ushinskiy o ‘zining „Ona tili so‘zlari“ maqolasida bolani ona tili, ona tilidagi so‘zlar orqali tarbiyalash masalasini q o ‘ydi. Chunki xalqchillik dastlab ona tilida o kz ifodasini topadi. Bolaning shaxsiyati, bilimi, malakasi, ma'naviy qiyofasi ana shu til ta ’sirida shakllanadi. Shoira Zulfiya ta’kidlaganidck: „Ona tilini m ukam m al o ‘rgangan kishi ona yurtining tarixini to ‘liq o ‘rganish baxtiga muyassar b o ia d i“. O na tili bolalarda vatanparvarlik, baynalmilal tuyg‘u larn i o ‘stirib borishda, bolalarning madaniy saviyalarini oshirib borishda qudratli vosita b o lib xizmat qiladi. D em ak, ona tili bolalarni axloqiy tomondan tarbiyalash vositasidir. Bolalar bog‘chasida tarbiyalanayotgan bola o'rtoqlari bilan o kynaydi, q o kIidan kelgancha m ehnat qiladi. Bu jarayonda o kz ‘ K.D. Ushinskiy. Tanlangan asarlnr. 0 ‘quvpeddavnashr. T., 1959. 3 9 8 - bet. harakatlariga baho herishga, fikrini boshqalarga tushunarli qilib bayon eta olishga o'rganadi. Bola kuzatish va nutq orqali dunyoni, borliqni bilib oladi: tevarak-atrofdagi narsa va buyumlarning, voqea va hodisalarning nomini, sifatlari va belgilarini, xususiyatlarini, o ‘xshash va farqli tomonlarini aytishga o ‘rganadi. Ona tili orqali bolalar o ‘z ajdodlarining tarixini, madaniyatini, qadriyatlarini, urf-odatlarini bilib oladilar, xalq og‘zaki ijodiyoti, badiiy adabiyot, san'at bilan tanishadilar. Shunday qilib, ona tili maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni ruhiy jihatdan rivojlantirishda, ularning madaniy saviyasini oshirishda, tevarak-atrofdagi voqea-hodisalar, tabiat va jamiyat qonuniyatlarini tushunib olishlarida, maktabda nuivaffaqiyatli o ‘qishlari u ch u n za m in yaratishda, m eh n at faoliyatiga ijodiy yondashishga o krgatishda, aqliy va axloqiy tarbiyani amalga oshirishda, dunyoni, borliqni bilib olishda, xalqimiz madaniy mcrosini o'rganishlarida asosiy vosita boMib xizmat qiladi.
2-Mavzu: Tarbiyachi nutqiga qo’yiladigan pedagogik talablar
Reja:

1. 
   Tarbiyachi nutqiga qo‘yiladigan pcdagogik talablar
   
2. 
   Adabiy til normalariga muvofiq to'g'ri talaffuz
   

Tarbiyachi nutqiga qo‘yiladigan pcdagogik talablar Tarbiyachi uchun namunaii nutqni egallash — bu uning o kz kasb-koriga tayyorligini belgilovchi ko‘rsatkich hisoblanadi. Taniqli pedagog, bolalami o n a tiliga o ‘rgatish uslub va uslubiyotlarini ishlab chiqqan uslubiyotchi, maktabgacha tarbiya bo'yicha m ashhur mutaxassis, professor Y.l.Tixeyeva tarbiyachi nutqiga yuksak baho berib, shunday degan edi: „Bogkchada bolalar beixtiyor taqlid qiladigan nam u n a tarbiyachi (bog‘bon)ning tilidir, tarbiyachining tili bolalar tiliga g‘oyat samarali va nihoyatda kuchli ta ’sir k o ‘rsatadigan h a m m a narsalarni o kzida birlashtiradigan b o ‘lishi kerak. Bog‘bonning tili bekam-u kokst, adabiy talaffuzning h a r qanday nuqsonlaridan xoli bo‘lishi lozim“ . Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, har bir tarbiyachi o ‘z nutqidagi nuqsonlami aks ettiruvchi daftar tutishi, unga kamchiliklarini belgilab borishi, so‘ngra ularni bartaraf etish b o ‘yicha reja tuzib, ishni tashkil etishi kerak. H ar bir tarbiyachi-pedagog nutqiga q o kyilgan talablami juda yaxshi bilgan holda o ‘z nutqidagi kamchiliklarm bartaraf etib borishi kerak. Tarbiyachi nutqiga q o kyi!adigan asosiy talablar quyidagilardir: /. N utq tovush tomonining to'g'riligi. Agar tarbiyachining nutqi aniq bo‘lsa, jumlalami, so‘zlarni va har bir tovushni aniq talaffuz etsa, bolalar ona tilining tovush tomonini muvaffaqiyatli o ‘zlashtira oladilar. Ko‘p hollarda, ayrim tarbiyachilar tovushlarni noaniq talaffuz etadilar, so‘zning tarkibidagi ayrim tovushlarni tushirib ketadilar, tovushlar o‘rnini almashtiradilar. 2. Adabiy til normalariga muvofiq to'g'ri talaffuz. Tarbiyachi adabiy til normalariga amal qilishi, o ‘z nutqida turli mahalliy sokzlarni ishlatmasligi, so‘z urg‘ularini to lgkri ishlatishi lozim. 3. N u tq n in g in to n a ts io n -ifo d a v iy vo sita la rid a n t o ‘g ‘ri foydalanish. N utqda fikrlar, his-tuygkularni aniq ifoda etish lozim. Bunga faqat so ‘zlar yordam idagina emas, balki nutqning intonatsion-ifodaviy vositalaridan: o \o z kuchi, tem p, to kxtam, ritm, urg‘u va hokazolardan foydalanish orqali erishiladi. Tarbiyachining she’r, ertak va hikoyalar o kqib berayotganda ushbu vositalardan o'rinli foydalanishi bolalar asar mazmunini yaxshi tushunib olishlari va ona tilining go‘zaIligini his etishlariga yordam beradi. Tarbiyachining bir xil ohangdagi nutqi kichkintoylami zeriktiradi, asar mazmuniga bo‘lgan qiziqishini susaytiradi. Bunday nutqni eshitishdan zerikkan bola boshqa narsalarga chalg‘iydi, so'ngra tarbiyachining nutqiga butunlay quloq solmay q o kyadi. 4. Tarbiyachi nuiqining j o ‘shqin, intonatsiyaga boy bolishi. Shoshilib gapirish so‘zlar tarkibidagi tovushlarni noaniq talaffuz etilishiga sabab bo‘ladi. Shuning uchun bolalar bilan nutqiy muloqotda bolganda shoshilmasdan, o‘rlacha tempda (tezlikda) gapirish kerak. Bunday tem pda gapirish nutqning aniq boklishini t a ’minlaydi, aksincha, tez tem p n u tq n in g buzilishiga sabab bo‘ladi, uni idrok qilishni qiyinlashtiradi. Tarbiyachi ovozdan to kg*ri foydalanishi lozim. Haddan tashqari baland gapirish bolalarni charchatadi. Agar ovoz past va kuchsiz bo'lsa, bolalar mashg'ulotda zerikadilar. 5. Tarbiyachi nutqining aniq, oddiy bo ‘lishi, fik rla r izchiliik bilan bir-biriga bog'la n ib , tu sh u n a rli ifo d a la n ish i. Bolalar tarbiyachidan, kattalardan tovush va so‘zlarni to ‘gkri talaffuz etish n i o krganibgina q o lm a s d a n , balki tin g la g a n ertak va hikoyalarining mazmunini aniq, qiziqarli tarzda qayta hikoya qila olishga, tevarak-atrofni kuzatish natijasida olgan taassurotlarini so‘zlab berishga, o kz fikrlarini ketma-ketlik bilan bayon etishga, xulosalar qilishga ham o krganadilar. Nutqda biidiriladigan mazmunni bolalarga tushunarli, qiziqarli, bogklangan holda yetkaza olish tarbiyachi nutqining zaruriy xususiyatlaridan hisoblanadi. Tarbiyachi fikrini ketma-ketlik bilan bayon etishi, o'z nutqini tushunarsiz sokzlar, murakkab va uzun junilalar bilan qalashtirib tashlamasligi kerak. Agar tarbiyachining nutqi qisqa jumlalardan iborat boklsa, uni bolalar oson o'zlashtiradilar. Aksincha, nutqdagi jumlalar uzundan uzoq b o klsa, nutqning m azm unini tushunib olish juda qiyin b o kladi. 6. Tarbiyachi lug'atining boy bolishi. Tarbiyachi o ‘z nutqida sokzlami to‘gkri va aniq ishlata olsa, u holda uning nutqi bolalarga tushunarli bokIadi. 0 ‘zbek tilining Iug‘ati ju d a h am boy, u doimo yangi so‘zlar bilan to'ldirib boriladi, iste’m o ld an chiqqan sokzlar y o kqolib boradi. Tarbiyachi bolalar bilan nu tq iy m uloqotda b o ‘lganda, ularning yoshini hisobga olib, o n a tilining lugkat boyligidan keng foydalanmogki lozim. So‘zlarni to ‘g‘ri tanlash tarbiyachi nutqini ifodali, mazmunli bo'lishim t a ’minlaydi. Yangi so‘z!arni ishlatishga juda ehtiyotlik bilan yondashish kerak. Bunda ushbulami hisobga olish lozim: — birinchidan, bolaning yoshini hisobga olib so‘z tanlash; — ikkinchidan, doimo yangi so‘zlami lug'atiga kiritish, lug‘atida bor bo‘lgan so'zlarni faollashtirish, ularning ahamiyatini tushuntirish. Xulosa qilib aytganda, tarbiyachining hikoyasi to ‘liq, chiroyli, so‘zlari t o ‘g ‘ri tanlab olingan, gram m atik tom ondan t o ‘g‘ri shakllangan, m azm unli va ifodali, mantiqan bog‘langan bo‘lishi kerak. Tarbiyachi hikoya qilib berishda sinonimlardan, o ‘xshatish va hikoya so‘zlardan foydalanishi zarur. Bu tarbiyachi nutqining ifodali, jozibali, m azm unan boy bolishini ta ’minlaydi. Shuningdek, tarbiyachi o ‘z nutqida xalq og‘zaki ijodidan (maqol, matai, tez aytish, topishmoq va h.k.), frazeologik so‘zlardan o'rinli foydalanishi kerak. 7. Tarbiyachi nutqining sam im iy bo'lishi. Tarbiyachi bolalar bilan ishlash jarayonida nutqining quyidagi jihatlariga e ’tibor berishi lozim: 1. O na tilidagi ham m a tovushlarni to lgkri talaffuz etishi, nutqidagi kamchiliklarni bartaraf etishi. 2. Sof, aniq-ravshan nutqqa ega bolishi, ya’ni diksiyasi yaxshi bolishi. 3. N utqida adabiy talaffuzdan (so'zlardan) foydalanishi, ya’ni orfoepik normalarga rioya qilishi. 4. Bayon etiladigan fikrlarning mazmuniga qarab intonatsiya vositalaridan (ovoz kuchi, tempi, urg‘u, to ‘xtam, ritm, temp, ohang) t o ‘g ‘ri foydalanishga harakat qilishi. 5. Bolalar bilan nutqiy muloqotda bolganda yengil, sekin tempdagi, o ‘rtacha baland ovozdagi nutqdan foydalanishi. 6. Bolalarning yoshiga qarab hikoya matnining mazmunini bayon etishda sinonim , om onim lardan va kinoya so’zlardan, xalq og‘zaki ijodiyotining namunalaridan foydalanishi. 7. N utqning grammatik tomoniga e'tibor bergan holda fikrini izchillik bilan, bir-biriga bog‘lab bayon etishi. 8. Bolalar bilan so'zlashganda baland tonda gapirmaslik, q o ‘pol so‘zlardan (adabiy til normalariga to ‘g‘ri kelmaydigan, mantiqsiz so ‘zlardan) foydalanmaslik.
3-Mavzu: O`zekiston Respulikasining Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo`yiladigan Davlat talablarini o`rganish
Reja:

1.