MAVZU. MEHNAT BOZORI
STATISTIKASI
*
REJA:
1. Mehnat bozori tushunchasi va statistikasining vazifalari
2. Mehnat resurslari statistikasi
3. Mehnat resurslari balansi
4. Aholining ish bilan bandligi statistikasi
5. Mehnat bozorini statistik ko’rsatkichlari tizimi
Mehnat bozori deganda bir tomondan ish beruvchilar, ikkinchi tomondan
ishga talabgorlarning (yollanuvchilarning) o’zaro munosabati amalga oshuvchi
bozor iqtisodiyotining maxsus bo’lagi tushuniladi va
u quyidagi komponentlardan
tashkil topadi: mehnatga talab; mehnat taklifi; ishchi kuchi bahosi;
ishchi kuchi
qiymati; raqobat.
Samarali va egiluvchan mehnat bozori deganda doimo o’zgarib boruvchi
tizim, aniqrog’i o’zida quyidagi xarakteristikalarni mujassamlashtiruvchi model
tushuniladi:
– ishga yollanuvchi va ish beruvchining faoliyati shaxsiy manfaatlarni maksimal
qondirilishiga yo’naltirilgan. Sotib oluvchida u foyda summasi bo’lsa, sotuvchida u
juda
murakkab tarkibga ega;
– ishchi kuchini sotuvchi va sotib oluvchi turli variantlar mavjudligi haqida
ma’lumotlarga ega va
o’zi uchun eng manfaatlisini tanlash qobiliyatiga ega;
– mehnat bozorida bir xil tipdagi mehnat xizmatlari sotiladi va sotib olinadi.
Sotiladigan va sotib olinadigan tovar, aniqrog’i ishchilar bir biridan deyarli
farq qilmaydi:
– ishchi kuchiga qilinadigan xarajatlar faqat vaqtga
mos ravishda ish haqlaridan
tashkil topadi, mehnat unumdorligi esa doimiy miqdor bo’lib hisoblanadi va ish
vaqtining uzunligiga bog’liq emas;
– mehnat xizmatlarini sotib olish va sotish faqat raqobat asosida amalga oshiriladi.
Buning asosiy sharti sifatida bozorda bir biriga bog’liq bo’lmagan ko’plab
sotuvchi va sotib oluvchilarning qatnashishi hisoblanadi.
*
2. Mehnat resurslari statistikasi
Mehnat resurslari – mehnatga qobiliyatli yoshdagi aholi hamda qonun
hujjatlarida belgilangan iqtisodiy faollikning quyi va yuqori yosh chegaralariga
kirmaydigan ishlayotgan shaxslar.
MR=MQA+IO’P.
Iqtisodiy faol aholi – mehnat faoliyatining daromad
keltiruvchi har qanday
turi bilan shug’ullanuvchi shaxslar, shuningdek ishga joylashtirishga muhtoj ish
bilan ta’minlanmagan aholi. Iqtisodiy faol aholi shuningdek Qurolli kuchlarda
xizmatni o’tayotgan shaxslarni ham qamrab oladi.
IF=IT+IM
Ish bilan ta’minlanganlar bu: pul yoki naturada
taqdirlash uchun yollanish
bo’yicha haftada kamida 2 soat mobaynida ish bajargan shaxslar, shuningdek o’z
faoliyati uchun taqdirlash yoki daromad olish muddatidan qat’i nazar foyda yoki
daromad olish uchun yollanmagan tarzda ish bajaruvchi shaxslar;
kasallik yoki
jarohat, bemorni parvarish qilish tufayli; har yillik ta’til yoki dam olish kunlari; o’z
ish joyidan tashqarida o’qish; ma’muriyatning tashabbusi bilan ish haqi saqlangan
yoki saqlanmagan holdagi ta’til hamda shunga o’xshash sabablarga ko’ra ishda
vaqtincha bo’lmagan shaxslar; haq to’lanmagan holda oilaviy korxonada ishlarni
bajargan shaxslar.
Ishga joylashtirishga muhtoj ish bilan ta’minlanmagan aholi (ishsizlar) –
amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq rasman ishsiz sifatida ro’yxatdan o’tkazilgan
shaxslar, shuningdek haq to’lanadigan ishga
yoki daromad keltiruvchi
mashg’ulotga, mehnat organlari ko’magida yoki mustaqil ravishda faol ish izlovchi
va bunday ish taklif etilsa, ishga joylashishga tayyor bo’lgan mehnatga qobiliyatli
yoshdagi vaqtincha ish bilan ta’minlanmagan shaxslar.
Iqtisodiy faol bo’lmagan aholi – iqtisodiy faol aholi tarkibiga kirmaydigan
mehnat yoshidagi mehnatga qobiliyatli aholi.
Mehnat bilan bandlar soni quyidagi formula bo’yicha hisoblab chiqiladi: