Reja: O’zbek tilining izohli lug’atida terminlar va sohaga oid so`zlar leksik birlik sifatida

Umumiy atamalar sirasiga bir terminologik tizimning barcha yo‘nalishlari uchun tushunarli bo‘lgan atamalar kiradi. Masalan, sportdagi musobaqa, sovrin, sovundor, yutuq, g‘alaba, birinchilik, chempionat, ko‘rik, trener, hakam atamalarini sportning barcha turlarida bemalol qo‘llash mumkin. Fizikaga oid issiqfik, temperatura, jism, elektr, magnit, gaz, harakat, energiya, maydon singari atamalar haqida ham shu gaplarni aytish mumkin.
Xususiy atamalar esa faqatgina bitta mavzuviy guruh doirasida amal qiladi. Masalan, yuqorida keltirilgan fizikaga oid atamalar uning barcha sohalarida qo‘llanilishi mumkin bo‘lgani holda, gravitatsiya, diod, termoster, kondensatsiya, kapillyar hodisalar singari atamalar yoki kimyoga oid gidroksid, oksid, sulfat kislotasi, xlorid kislotasi kabi atamalar tor ixtisos doirasida qo‘llaniladi. Bunday holatni fanlarning barcha yo‘nalishlari va sohalarida kuzatish mumkin.
O‘zbek tiuning barcha leksik resurslarida bo‘lgani kabi atamalarning ham o‘z boyish yo‘llari bor va ular tilimiz taraqqiyotidagi umumiy qonuniyatlarga muvofiq keladi.
Dunyoda chetdan so‘z o‘zlashtirmagan birorta ham til yo‘q, degan qarash uning terminologiyasiga ham to‘g‘ri keladi. «Hamma tillarda ham yangi tushunchani ifodalash uchun yo boshqa tildan tayyor termin qabul qilinadi, yo shu tilning o‘zida mavjud bo‘lgan so‘z yoki termindan foydalaniladi, yo bo‘lmasa yangi termin yasaladi» deb yozadi S. Akobirov.
E’tirof etish kerakki, o‘zbek tilida chetdan qabul qilingan ilmiy-texnikaviy atamalarning salmog‘i katta. An’anaga ko‘ra ularni quyidagi yo‘nalishlarda o‘rganamiz:
1. Arabcha: amaliyot, asar, asos, izoh, imlo, ilm, in’ikos, ilova, isloh, istiloh, islohot, maqola, misol, masala, maxraj, manfiy, musbat, mavzu, mazmun, mantiq, ma’noviy, ma’rifiy, muqaddima, mushohada, tajriba, taqriz, tahlil, uslub, fan, falsafa va hokazo.
2. Forscha-tojikcha: bastakor, doya, duradgor, zabtkor, navosoz, navoxon, shogird, peshqadam, sovrin, sozanda, ustoz, chavandoz, yakkaxon, havaskor, hamshira kabi.
3. Ruscha-baynalmilal: abzats, agronomiya, agroximiya, agrotexnika, arxeologiya, gazeta, kodeks, lingvistika, matematika, nekrolog, plenum, realizm, romantizm, sessiya, syezd, fizika, fonetika, fonologiya va hokazolar. Ularning ma’lum qismlari:
a) lotincha: abbreviatsiya, abstrakt ot, agglyutinatsiya, adverbializatsiya, adyektivatsiya, akkomodatsiya, aktualizatsiya, aksentologiya, alliteratsiya, alternatsiya, areal, artikulyatsiya, assimilyatsiya, affiks, affiksoid, affrikata kabi.
b) yunoncha: allegoriya, allomorf, allofon, alfavit, amorf tillar, analitik tillar, analogiya, anomaliya, antiteza, antonim, antroponim, apokopa, arxaizm, aforizm singari.
Keyingi yillarda mustaqillik sharofati bilan respublikamiz miqyosida yuz bergan ijtimoiy-siyosiy o‘zgarishlar tilimiz taraqqiyotiga, xususan uning terminologik rivojiga katta ta’sir ko‘rsatdi.
«Davlat tili haqida»gi Qonunning yuzaga kelishi munosabati bilan fanlarning turli yo‘nalishlari bo‘yicha atamashunoslik sohasida islohotlar o‘tkazish, ularni «o‘zbekchalashtirish»ga imkoniyat yaratildi.
Hatto dastlab shunday bir vaziyat yuzaga keldiki, atamalarni «milliylashtirish» ga ishtiyoq kuchayib ketdi. Tavsiyalar ham nihoyatda ko‘paydi. Jo‘yali fikrlar bilan bir qatorda, hazm bo‘lishi qiyin bo‘lgan takliflar ham o‘rtaga tashlandi. Bu gapning tasdig‘i sifatida ayrim misollarni keltiramiz: matematika-riyoziyot, fakulteti-kulliyot, rassom-musavvir, gazetxon-mushtariy, auditoriya-saboqxona, xona, o‘quv xonasi, sirk-tomoshaxona, sirkul-pargar, sellofan-suvqog‘oz, seyf-zarf, attestatsiya-ko‘rik, samolyot-aeroplan, tayyora, aeroport-tayyoragoh, familiya-naslnoma, klub-da’vatxona, titul list-sarvaraq va hokazo.
Bu kabi tavsiyalar mustaqillikdan keyin – «Davlat tili haqida»gi Qonun qabul qilingach, o‘rtaga tashlandi. Ona tilimizning chin fidoyilari erksevar va millatsevar jadidlar tomonidan esa shu mazmundagi mulohazalar asrimizning boshlarida, mustamlakachilik paytlaridayoq o‘rtaga tashlanganligi tarixdan ma’lum.
Ulug‘ ma’rifatparvar Fitrat 1921-yildagi til, imlo qurultoyida kontrrevolyutsion «Chig‘atoy gurungi» tashkilotining dasturini bayon etib, o‘zbek tilidan yot so‘zlar (arabcha, forscha, ruscha) ni chiqarib tashlasak, buyuk idealimiz bo‘lgan turkchilikka birlashamiz, deb ochiq-oydin aytdi.
Ular (tilning sofligi uchun kurashuvchilar mualliflar)... ko‘plab qadimiy so‘zlarni tiriltirishni, o‘zbek adabiy tiliga qabul qilishni tavsiya qildilar. Masalan, arabcha zahmat, xalq, duo, nasihat, rais, olam, kitob, maktub so‘zlari o‘rniga emgak, el, o‘qish, o‘gut, boshliq, ochun, bitik, yozoq so‘zlarini, forscha shahar, guvoh, tajriba so‘zlari o‘rniga baliq, taniq, sipok so‘zlarini, ruscha parovoz, poyezd, revolyutsiya, proletar, samovar, pochta, agronom, elektr, geografiya, botanika, astronomiya, morfologiya, sintaksis kabi so‘zlar o‘rniga o‘txona, otash arava, o‘zgarish, yo‘qsil, o‘zi qaynar, choparxona, ekin bilg‘ich, simchiroq, yer biligi, o‘simlik biligi, yulduz biligi, sarf, nahv kabi so‘z va iboralarni ishlatishni ko‘tarib chiqdilar.
Bu qarashlar shu ma’noda diqqatga sazovorki, ularda tilni mumkin qadar chet el unsurlaridan tozalash, umumturkiy birliklarni adabiy til me’yori sifatida belgilash g‘oyasi yotadi. Masalaning qo‘yilishi ana shu tarzda tushuniladigan bo‘lsa, yuqoridagi riyoziyot, kulliyot, musavvir, mushtariy, saboqxona, pargar, tayyora, tayyoragoh, naslnoma, da’vatxona kabi so‘zlar bu g‘oyaga mos kelmaydi. O‘z-o‘zidan savol paydo bo‘ladi: qabul qilishga tavsiya etilayotgan so‘zlar umumturkiy bo‘lmagach, qanday farqi bor – ruscha-baynalmilal bo‘ldi nima-yu, arabcha yoki forscha-tojikcha bo‘ldi nima?
Masalaning boshqa bir muhim tomoni bor: tavsiya etilgan birliklar adabiy tilimizga leksik me’yor sifatida qabul qilinmadi. Nega? Shuning uchunki, birinchidan, tildagi o‘zgarishlar jarayoniga o‘sha davrdagi ijtimoiy-siyosiy ziddiyatlarning ta’siri bo‘ldi. Millatsevarlik millatchilik deb ayblanayotgan bir davrda, tilimizga bo‘lgan bu kabi munosabatlar, yangilikka intilishlar qo‘llab-quvvatlanmadi. Ikkinchidan, asrimizning boshlarida, hatto hozirda ham narsa va tushunchalarni ifodalovchi birliklarni tavsiya etilgan so‘zlar shaklida qo‘llash hali me’yorlashmagan, odat tusiga kirmagan edi va shundayligicha qolib ketdi.
Tilimizda qo‘llanilib kelinayotgan avtor, arxitektor, gumanizm, doklad, ideologiya, inspektor, intelligent, kontrol, komandirovka, komandirovochnaya, leksiya, ministr, oblast, ostanovka, planeta, problema, rayon, raport, redaktor, revolyutsiya, spravka, student, sekretar, tema, territoriya, traditsiya, forma singari so‘zlar o‘rnini muallif, me’mor, insonparvarlik, ma’ruza, mafkura, nozir, ziyoli, nazorat, safar, safarnoma, та’ruza, vazir, viloyat, bekat, sayyora, muammo, tuman, bildirishnoma/ xabarnoma, muharrir, inqilob, ma’lumot ma’lumotnoma, talaba, kotib/ kotiba, mavzu, hudud, an’ana, shakl kabi tavsiya etilgan so‘zlar osonlik bilan egalladi. Chunki ular dubletlar sifatida tilimizda ozmi-ko‘pmi oldindan ham qo‘llanilib kelinayotgan edi.
Ko‘pgina misollar tahlili atamalar, nomlanishlar turg‘unligi murakkab masala ekanligini ko‘rsatadi. O‘zbekiston Respublikasi sobiq Ittifoq tasarrufida ekanligida, rus tilining Ittifoq hududidagi boshqa tillarga ta’siri kuchli bo‘lgan paytlarda biz hech bir ikkilanmasdan respublika, oblast, rayon, avtor, agitatsiya, propaganda, ideya, plan, forma, protsent, protsess, komandirovka, raport, spravka, student, sekretar, ministr kabi so‘zlarni, garchi ularning tilimizda (oldin qaysi tildan qabul qilingan bo‘lishidan qat’i nazar) muqobil variantlari bo‘lsa-da, ishlataverar edik. Vatanimizning mustaqillikka erishishi munosabati bilan tabiiy ravishda bu so‘zlarga jamoatchilik tomonidan munosabat bildirildi. Jumhuriyat, viloyat, tuman, muallif tashviqot, targ‘ibot, g‘oya, reja, shakl, foiz, jarayon, safar, bildirishnoma, ma’lumotnoma, talaba, kotib(a), vazir kabi muqobil variantlari ham 90-yillar boshlaridan ular bilan bab-baravar qo‘llanila boshlandi va bu parallellik tilimizda me’yor sifatida ma’lum muddat saqlanib turdi.
Endi oradan o‘n yildan ko‘proq vaqt o‘tgach, butunlay boshqa manzara kuzatiladi. Bu o‘tgan vaqt orasida birinchi guruh so‘zlar asosan ikkinchi guruh so‘zlariga o‘z o‘rnini bo‘shatib berdi, deb bemalol ayta olamiz. Nega asosan deb aytayapmiz? Shuning uchunki, saragi sarakka, puchagi puchakka deganlaridek, bu so‘zlarning har biri vaqt g‘alviridan o‘tdi. Ayrimlari hozir ham parallellik xususiyatini saqlab qoldi: respublika-jumhuriyat, universitet-dorilfunun kabi. Ularning semantik-uslubiy ma’nolari aynan bir xil bo‘lmagani uchun ham shunday bo‘ldi.
Bunday parallel qo‘llanishning boshqa sabablari ham bor. Biz tilshunosligimizda epitet – sifatlash, derivatsiya – so‘z yasalishi, affiks – qo‘shimcha, abbreviatura – qisqartma so‘z, anafora – misra boshidagi tovush takrori, antroponimlar – kishi ismlari, toponimlar – joy nomlari, atribut – aniqlovchi, affrikatlar – qorishiq undoshlar, stil – uslub, stilistika – uslubshunoslik kabi o‘nlab atamalarni parallel holda hozir ham ishlatib kelmoqdamiz. Buning boisi atamalarning birinchisi xalqaro termin sifatida barcha tillarda qo‘llanilib kelinayotganligidadir.
Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, yangi tavsiya etilayotgan so‘zlarning ma’qul kelishi va me’yorlashishi ularni tilda avval qo‘llanilib kelinayotgan yoki kelinmayotganiga ham bog‘liq. Boshqacha aytganda, ularni ko‘rish va eshitishga odatlanish me’yorlashishiga ko‘maklashadi.
Atamalar qo‘llashda me’yorni saqlab turish boshqa so‘zlar, masalan, ko‘p ma’noli yoki sinonim so‘zlar me’yorini turg‘un holatda ushlab turishga nisbatan osondek tuyuladi. Aslida esa bu yerda ham o‘z muammolari bor. Masalan, shu paytgacha tilimizda faol ishlatilib kelinayotgan tovar so‘zi o‘rniga mol so‘zini ishlata olamiz: mol, sanoat mollari, mol ayiraboshlash, mol olib kelmoq, narxi tushirilgan mollar kabi. Ammo bunday ishlatish bemalol emas. Sanoat mollari deyish mumkin bo‘lgan holda oziq-ovqat mollari deb bo‘lmaydi, mol keltirdim deganda faqat sanoat mollari tushuniladiyu, tovar keltirdim deganda farqlanmasdanmi yoki promtovari, prodtovari so‘zlariga asoslanibmi, har ikkalasi ham tushunilaveradi. Tovar so‘zidan tovaroved so‘zini yasay olamizu, mol so‘zidan ana shu ma’nodagi molshunos so‘zini yasay olmaymiz. Yasagan taqdirimizda ham u mol so‘zining asosiy ma’nosiga – hayvon ma’nosiga tortib ketadi va hayvonni yaxshi biladigan, hayvon bilan shug‘ullanadigan kishi ma’nolarini andlatadi. O‘zbek tilida esa bunday ma’nolarni ifodalashga zarurat bo‘lmagan. Aytaylik, insonshunos, hatto hazil tariqasida ershunos deyish ham mumkin, ammo hayvonshunos deb bo‘lmaydi. Shunday ekan, tilimizda tovaroved yoki tovarshunos so‘zidan foydalanib turishga to‘g‘ri keladi.
Ma’lum bo‘ladiki, tilshunoslik ilmida, tilshunoslar va boshqa mutaxassislar faoliyatida, ayniqsa, atamalar bobida tildan foydalanishdagi vaziyatni muvofiqlashtirish, bir xillikni yuzaga keltirish, osonlik va qulaylik yaratish, eng muhimi, tushunarli bo‘lishni ta’minlash maqsadida tavsiyalar berib boriladi. Aytaylik, agroprom, agroximiya, akvarel, annotatsiya, arxeolog, astronom, vakant so‘zlari o‘rniga dehqonchilik sanoati, dehqonchilik kimyosi, suv bo‘yoq, muxtasar bayou, qadimshunos, falakiyotchi, bo‘sh o‘rin/bo‘sh lavozim kabi so‘z va birikmalarni ishlatish taklifi (Misollar A. Berdialiyevdan olindi).
Ammo bu tavsiyalar qanchalik ilmiy, amaliy va me’yoriy asosga ega? Bu variantlarning qaysi biri tilda yashab qolishi mumkin? Ularning qaysi biri narsa va hodisaning, predmet va tushunchaning mohiyatini to‘laroq ifoda etadi? Bu masalani, qaysi variant ma’qul bo‘lishidan qat’i nazar, hayotning o‘zi, til elementlaridan foydalanish jarayoni hal qiladi, albatta. Lekin bunday tavsiyalarning berib borilishi, tavsiya etilayotgan variantlarning afzallik tomonlari tushuntirib berilishi mutlaqo zarur bo‘lgan faoliyatdir. Faqat shunday yo‘l bilangina tilimiz takomillashib, sayqallashib, so‘z ma’nolaridagi eng nozik imkoniyatlar ham reallashib boradi. Aytilganlarning tasdig‘i sifatida bir misol keltiramiz: psixologiya faniga oid ko‘plab atamalar shu soha mutaxassislarining tavsiyasiga binoan o‘z o‘rnini sharq ilmida qo‘llanib kelingan atamalarga bo‘shatib berdi. Psixologiya-ruhshunoslik, psixika-ruhiyat, psixik protsess-ruhiy jarayon, adaptatsiya-moslashish, nerv-asab, nerv sistemasi-asab tizimi, talant-iqtidor/ iste’dod, temperament-mijoz, emotsiya–jo‘shqin holat jo‘shqinlik, xarakter-xulq.
Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, tildagi holatlarni tayinlashda har bir tilning o‘z ichki qonun-qoidalariga tayanib, ko‘pchilikka ma’qul bo‘lish-bo‘lmaslik jihatlari e’tiborga olinishi kerak.
Shu o‘rinda yana bir misolni tahlil qilaylik. Ko‘plab atamalarning muqobillarini izlash jarayonida rayon so‘zi o‘rnida nohiya, depara, tuman so‘zlari ishlatila boshlandi. Keyinchalik, garchi so‘zning asl mohiyatiga unchalik to‘g‘ri kelmasa ham tuman so‘zi me’yorlashdi. Ammo, ta’kidlash lozimki, bu so‘zning birgina ma’nosi – viloyatning bir qismi bo‘lgan, ma’lum chegaraga ega bo‘lgan, ma’muriy hudud atamasi sifatida me’yorlashdi. Ammo, lug‘atda rayon so‘zining umuman joy ma’nosini anglatish imkoniyati ham ko‘rsatilgan: prigorodniy rayon – shahar atrofi rayoni, promishlenniy rayon – sanoat rayoni, zavodskoy rayon – zavodlar rayoni, rayon voyennix deystviy – urush harakatlari rayoni, rayon boya – jang maydoni, oboronitelniy rayon – mudofaa doirasi kabi. Bu birikmalarni qanday me’yorlashtiramiz? Bizning ongimizda u hozircha ma’muriy hudud tarzida shakllanib turgan ekan, shahar atrofi tumani, zavodlar tumani, urush harakatlari tumani tarzida ham me’yorlashib keta oladimi?
Buning ustiga, shu so‘z o‘zagidan yasalgan rayonirovaniye, rayonirovanniy – rayonlashtirish, rayonlashtirilgan so‘zlari bor. Masalan, biror ekin navlari urug‘ini, ya’ni biror joyning sharoitiga eng ko‘p moslashtirilgan navlar urug‘ini rayonlashtirish. Buni qanday me’yorlashtiramiz? Urug‘ni tumanlashtirish debmi yoki urug‘ni joylashtirish, urug‘ni joylarga moslashtirish debmi? Harqalay, nazarimizda, masalaning yechimini o‘tayotgan vaqt topadi.
Atamalarni almashtirish va me’yorlashtirishda ro‘y berayotgan jarayonlarni tahlil qilib quyidagi xulosaga kelish mumkin: atamalarning bir qismi tezgina almashdi, me’yorlashdi va ommalashdi, yana bir qismi esa variantlar, dubletlar tarzida baravar ishlatilib kelinmoqda. Atama sifatida tavsiya qilingan birliklarning ma’lum qismi esa tilda o‘z o‘rnini topmadi, ko‘pchilik tomonidan ma’qul ko‘rilmadi.
Demak, mustaqillikdan keyingi davr atamalarini me’yorlashtirish xususida gap ketganda ana shu jihatlarning hayotiy ekanligini inobatga olishga to‘g‘ri keladi.
Atamalar qo‘mitasining bu jarayonni muvofiqlashtirib borishda, tartibga solib turishda xizmatlari katta ekanligini qayd qilish lozim. Qo‘mita o‘z faoliyatida bu borada juda ko‘p vazifalarni amalga oshirdi.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, kasb-hunar leksikasi bir qancha xususiyatlari bilan terminologik leksikadan farqlanadi. Bu farqlar «O‘zbek tili leksikologiyasi» kitobida yorqin ko‘rsatib berilgan. Asrlar davomida yaratiladigan kasb-hunarga oid so‘zlar ma’lum kasb-hunar kishilari orasidagina qo‘llaniladi va ular og‘zaki nutq jarayonida shakllangan bo‘ladi. Bu guruh so‘zlarning imkoniyati bir kasb-hunar va u bilan shug‘ullanadigan kishilar doirasida chegaralangan. Shu tufayli ularning dialektal variantlari mavjud bo‘lishi ham mumkin. Shunday xususiyatlari bilan ular atamalarga qarama-qarshi turadi. Chunki atamalar fan va texnika, sanoat va qishloq xo‘jaligi, ma’naviyat va madaniyat sohasiga doir rasmiy tushunchalarni ifodalaydi va ular tegishli mutasaddilar tomonidan nazorat qilib boriladi. Ilmiy tushuncha ifodasi sifatida asosan yozma shaklda vujudga keladi va umumjahon yoki umummilliy ahamiyatiga ega bo‘ladi.
Kasb-hunarga oid til birliklari me’yorlari haqida so‘z yuritish ham ahamiyatli. Mavjud lug‘atlarni ko‘zdan kechirish shundan dalolat beradiki, ulardan o‘zbeklarning ijtimoiy hayoti, kasbi va hunarmandchiligiga oid atamalarning ma’lum qismigina joy olgan. T. Tursunovaning «O‘zbek tili amaliy leksikasi» (Т., 1978) asarida keltirilgan ayrim misollarga murojaat qilib ko‘raylik: gilam turlarini bildiradigan julxirs, zulbaraq, arabi, olacha- palos, xoli- g‘oli, sholcha- qoqma yoki bosma (l.chakmon. 2. ilma, chok turi), birishim, bo‘zastar, gulburi, dorpech, dug / duk, duxoba, do‘kon (1. dastgoh, stanok. 2. mogazin), do‘ppi, yondori, jo‘ypush, zardevol / zardevor, zardo‘zi, zehdo‘zlik, yo‘rma, yo‘rmado‘zlik, kallapo‘sh, kalobtun, kashtado‘z, kibaz, (paxta) momiq, palak, peshonaband / peshonabog‘, popop, popopchilik, resman, tubatoy, urchuq, choyshab, shamshirak, o‘rmak, qatim, qo‘chqorshoxi /qo‘chqorak va boshqalar. Ulardan gilamning turlarini bildiradigan arabi, palos, sholcha so‘zlari hamda chakmon ma’nosidagi bosma, dorpech, dug / duk, duxoba, do‘kon, do‘ppi, yondori, joypuli, zardevor/ zardevor, zardo‘zi, zehdo‘zlik, yo‘nna, yo‘rmado‘zlik, kallapo‘sh, kalobtun, momiq, palak, popop, popopchilik, peshonaband / peshonabog‘, urchuq, choyshab, o‘rmak, qatim singari birliklar lug‘atlarda keltirilgan (Bu haqda qarang: O‘zbek xalq shevalari lug‘ati – Т., 1971; O‘zbek tiuning imlo lug‘ati. Т., 1976; O‘zbek tiuning izohli lug‘ati, I – II tomlar. M., 1981). Ammo gilamning turlarini bildiradigan julxirs, zulbaraq, xirs, xoli, qoqma; ilma, chok tun ma’nosidagi bosma va birishim (ipak), bo‘zastar (mato), gulburi (gul kesish) resman (sariq va oq g‘altak ip) tubatoy (gulsiz oddiy do‘ppi), shamshirak (narvon pochasiga o‘xshash yog‘och) qo‘chqorshoxi / qo‘chqorak (to‘qimachilikda naqsh turi) so‘zlari esa yuqorida tilga olingan lug‘atlarda o‘z ifodasini topmagan,
Bir so‘z ikki uslubda, fan sohasida atama sifatida me’­yorlashgan bo‘lishi ham mumkin. Masalan, morfologiya:

1. tilshunoslikda – tilda so‘zlarning o‘zgarish shakllari tizimi, grammatikaning so‘z shakllarining yasalish usullari hamda so‘z yasash qoidalari haqidagi bo‘limi;

   
   

2. botanikada – tuproqning tuzilishi va shaklini o‘rganadigan fan sifatida;