Режа: O’zbekiston zaminida adolatli jamiyat to’g’risidagi dastlabki qarashlar

1-slayd

4. XX asr ikkinchi yarmida davlat va jamiyat qurishning “sovetcha”

ko’rinishi hamda milliy mustaqillik va O’zbekistonning

demokratik o’zgarishlar sari yo’l tutishi
Milliy istiqlol uchun kurash yo’llari va shu yo’ldagi maqsad mushtaraklikda bo’lgan emas. Mustaqillikka erishish kurashlari afsuski, turlicha anglangan va unga turlicha yondashilgan. Ammo, milliy ozodlik harakatining maqlubiyati yoxud ko’plab ziyoli namoyondalarning qataqon qilinishi, shaqid bo’lishi bilan millatning qurriyatga bo’lgan intilishi bir soniya ham to’xtagan emas. O’zbek ziyolilarining mustaqillik uchun olib borgan kurashi XX asr 30-40-yillarda so’ngra 50-60-yillarda ham turli siyosiy ko’rinishlarda davom etib boradi.
XX asring 80-yillariga kelib, kommunistik mafkura zuqumi ostida qatoqonlik siyosati yangi pallaga kiradi. Markaz xodimlari tomonidan uyushtirilgan “o’zbeklar ishi”, “paxta ishi” bilan 11 mingdan ortiq o’zbekistonlik raqbarlar va oddiy fuqarolar taoqib ostiga olindi, jazolandi.
Ijtimoiy-siyosiy jarayonlarning ziddiyatlashuvi va qodisalarning keskinlashuvi “qayta-qurish” yillarida ham o’z taosir ko’lamini kengaytirib keldi. Natijada respublikada jamiyat yaxlitligini parchalaydigan hamda vujudga kelgan egasizlik qolati fuqarolar o’rtasida parokandalik muqitini yuzaga keltirdi, millatlararo ziddiyatlar, baozan to’qnashuvlar, ayniqsa, davlat boshqaruvida qonunsizlik, boshbodoqlik qolatlari vujudga keldi.
Mana shunday qaltis vaziyatda, 1989 yil 23 iyunda Islom Abduqanievich Karimov O’zbekistonning birinchi raqbari sifatida o’z faoliyatini boshladi. U hisqa vaqt ichida O’zbekistonda vujudga kelgan ijtimoiy tanglik sharoitini barqarorlashtirishga qaratilgan tubdan yangi milliy siyosatni shakllantirishga erishdi. Natijada, siyosiy beqarorlik, fuqarolar va millatlararo nizolarning oldi olindi. Davlat boshqaruvida bosqichma-bosqich demokratik tamoyillar mustaqkamlandi - O’zbekistonda mustaqil davlat tashkil etishining barcha siyosiy va huquqiy zaminlari yaratildi. Bugungi kunda u «O’zbek modeli» sifatida tan olinmoqda. Mustaqillik sari qo’yilgan qadamlar quyidagilardan iborat:
1. 1989 yil 21 oktyabrda “O’zbekiston SSRning Davlat tili haqida”gi qonuni qabul qilindi. Bu qonun 30 moddadan iborat edi. 1-moddada “Davlat tili – o’zbek tilidir” deyildi. qonunda davlat hokimiyati va boshqaruv organlari faoliyatida soezd, plenum, qurultoy, sessiya, konferentsiya, majlis, kengash va boshqa masalalar davlat tilida olib borilishi aytilgan. 1990 yil 19 fevralda “Davlat tili haqida”gi qonunni amalga oshirish davlat programmasi qabul qilindi. 1992 yil 8 dekabrda qabul qilingan O’zbekiston Konstitutsiyasining 4-moddasi davlat tili o’zbek tili ekanligi aytildi. 1993 yil 2 sentyabrda «Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosini joriy etish to’g’risida” qonun qabul qilindi (31 harf va 1 tutuq belgisi (apostrof)dan iborat o’zbek alifbosi joriy etilishi qayd qilindi. 1994 yil 16 iyunda Vazirlar Maqkamasi tomonidan bu qonunni amalga oshirish maqsadida davlat dasturi qabul qilindi. 1995 yil 6 mayda “Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosini joriy etish to’g’risida”gi qonunga o’zgartirishlar kiritish haqida qonun qabul qilindi (31 harf va 1 tutiq belgisidan, so’zlari 26 ta harf va 3 ta harflar birikmasidan so’zlar bilan almashtirildi). 1995 yil 21 dekabrda “Davlat tili haqida”gi qonunga o’zgartirishlar va qo’shimchalar kiritilib, uning yangi taqriri qabul qilindi. Bu qonunning yangi taqriri 24 moddadan iborat. Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosini joriy etish bilan bog’liq bo’lgan 2, 10-bandlardagi “2005 yil” so’zlari “2010 yil” deb almashtirildi.
2. 1990 yil 24 martda O’zbekiston tarixida birinchi marta Prezidentlik lavozimi joriy qilindi (bu haqida to’liq mahlumot 6.3-mavzuda berilgan).
3. “Mustaqillik deklaratsiyasi”ning (1990 yil 20 iyun) qabul qilinishi, uning mazmuni va mohiyati. Ushbu “Mustaqillik deklaratsiyasi” O’zbekiston Oliy Sovetining 2-sessiyasida 1990 yil 20 iyunda qabul qilindi. Bu hujjat O’zbekistonning mustaqillikka erishishida qo’yilgan navbatdagi qadam bo’ldi. Bu umumdavlat ahamiyatiga ega bo’lgan hujjat deputatlar tomonidan moddama-modda, bandma-band muqokama qilindi. “Mustaqillik deklaratsiyasi”ning kirish hismida O’zbekistonning davlat qurilishidagi tarixiy tajribasi va tarkib topgan anoanalari, har bir millatning o’z taqdirini o’zi belgilash huquqini taominlashdan iboratligi aytib o’tildi. Birinchi moddada “O’zbekiston SSRning demokratik davlat mustaqilligi respublikaning o’z hududida barcha tarkibiy hismlarni belgilashda va barcha tashqi munosabatlarda tanqo hokimligidir”, deb qo’yilgan. Bu Deklaratsiya o’zbek xalqi tomonidan to’la qo’llab-quvvatlandi. SHu kundan boshlab respublikada O’zbekistonning iqtisodiy va siyosiy hayotiga doir masalalar mustaqil tarzda qal qilina boshlandi. 1991 yil 17 martda referendum o’tkazildi. Bunda O’zbekiston Federatsiya tarkibida mustaqil, teng huquqli ekanligi aytib o’tildi. Referendumda 9.215 mingdan ko’proq kishi qatnashdi, 93 foiz ovoz to’plandi.
Demak, “Mustaqillik Deklaratsiyasi” 13 bo’limchalardan iborat bo’lib, u O’zbekistonning mustaqillik sari qo’ygan qadamlarida katta ahamiyatga ega bo’ldi. Endilikda o’zbek xalqi, millatining tepasida Islom Karimovdek dono raqbar shaxsning kelishi va davlatni oqilona boshqarishi tufayli O’zbekiston asta-sekin o’z iqtisodiy bo’qronlaridan xalos bo’lmoqda. Mustaqillik deklaratsiyasining tarixiy ahamiyati yana shundaki, bu hujjatning qabul qilinishi, o’zbek xalqining o’zini anglash borasidagi siyosati albatta muvaffaqiyatli kechdi. Lekin bugungi kunda baozi bir buzqunchi kuchlar O’zbekistonni bu yo’ldan qaytarib, iqtisodiy muammolarni chigallashtirishga harakat qilmoqdalar.
4. 1991 yil 15 fevralda Oliy Kengash “O’zbekistonning davlat ramzlari to’g’risida” maxsus qaror qabul qildi.
5. 1991 yil 22 iyulida Oliy Kengash “O’zbekiston hududidagi joylashgan Ittifoqqa bo’ysunuvchi davlat korxonalari, musassasalari va tashkilotlarini O’zSSRning huquqiy tobeligiga o’tkazish to’g’risida” qaror qabul qildi.
6. 1991 yil 21 avgustda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni bilan Favqulodda qolat davlat qo’mitasining O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi hamda qonunlariga zid keladigan qarorlari va farmonlari noqonuniy deb eolon qilindi.
7. 1991 yil 25 avgustda Prezident Farmoni bilan Respublika ichki ishlar vazirligi va Davlat xavfsizligi qo’mitasi qonuniy ravishda O’zbekiston tasarrufiga olindi.
8. 1991 yil 26 avgustda Oliy Kengash O’zbekiston davlat mustaqilligi to’g’risida qonun loyiqasini tayyorlash hamda 31 avgustda Oliy Kengash sessiyasini chaqirishga qaror qilindi.
9. 1991 yil 28 avgustda O’zbekiston Kompartiyasi Markaziy qo’mitasi Markaziy nazorat qo’mitasi bilan birgalikda qo’shimcha Plenumi chaqirib, unda O’zbekiston Kompartiyasi KPSS MK bilan har qanday aloqasini to’xtatishga, KPSSning barcha tashkilotlaridan chiqishga, uning Markaziy organlaridan o’z vakillarini chaqirib olishga qaror qildi.
10. 1991 yil 31 avgustda O’zbekiston Oliy Kengashining XII chaqiriq navbatdan tashqari 6-sessiyasi o’z ishini boshladi (Bu haqda keyingi saqifaga harang).
Demak, Mustaqillik ­ tenglik sari qo’yilgan birinchi qadam. Tenglik bo’lmagan joyda kim kimgadir qaram bo’ladi. Tenglik odamlarning o’zaro munosabatlaridan tortib mamlakatlararo munosabatlargacha Hamma narsani meoyor-mezonga soladi.
Mustaqillik ­ o’zaro hurmat, bir-birini tan olish, bir-birini qadrlash asosida mamlakat fuqarolari o’zaro munosabatida ham, davlatlar o’rtasidagi aloqalarda ham ana shu insoniy qadriyatlarga tayanish, umumiy mezonlar asosida yashash demakdir. Milliy mustaqillik erkin dunyoqarash, erkin tafakkurga tayanib yashashdir. Tabiatan ongli yashash, ongli munosabatni qaror toptirishning mezoni hamdir.
1991 yil 19-21 avgust kunlari yuz bergan davlat to’ntarishiga urinish va zo’ravonlik siyosatini chuqurlashtirishga intilish bu jarayonning yakuni bo’ldi. Prezident Islom Karimov taobiri bilan aytganda, “Mustaqil o’zbek davlati xalqimizning tarixiy yutuqidir. Xalqi yuz yillar mobaynida ozodlikni orzu qilgan O’zbekiston chinakam mustaqillikni qo’lga kiritdi. XX asr 90- yillariga kelib, sotsialistik mamlakatlarda inson huquqlarini himoya qilish, ozodlikka intilishning yangi bosqichi boshlandi. SHarqiy Yevropada sobiq sotsialistik mamlakatlar o’z milliy mustaqilliklarini qo’lga kirita boshladi. 1989 yil Islom Karimov davlat hokimiyatiga kelgach, mustaqillik sari bir qator qadamlar tashlashga muvaffaq bo’ldi. 1989 yil 21 oktyabrda «Davlat tili to’g’risida»gi qonun qabul qilindi. 1990 yilga kelib Sobiq SSSR boshqaruvi yanada murakkablashib bordi. 1990 yil 6 avgustda sobiq SSR Prezidenti M.Gorbachyov “Yangi ittifoq shartnomasini asos sifatida bozor iqtisodiyotiga o’tishning Ittifoq dasturi Kontseptsiyasini tayyorlash haqida» farmon chihardi. 1990 yil sentyabrda Sobiq SSSR Oliy Kengashi 4-sessiyasida N.Rijkov “Boshqariladigan bozor iqtisodiyotiga o’tishga tayyorgarlik va mamlakat xalq xo’jaligida barqarorlikni vujudga keltirish haqida“ maoruza qildi. Bunda S.SHatalinnig “500 kun“ Dasturi ham ko’rildi. Bu dastur RSFSR Oliy Soveti II sessiyasida 1990 yil 11 sentyabrda
qabul qilinib ijobiy baholangan edi. Lekin har ikkala dastur ham qabul qilinmadi. Aksincha ikkovini qayta uyg’unlashtirilib qabul qilishga kelishib olindi. Demak, bu davrga kelib sobiq SSSRni boshqarish bo’yicha bir qancha guruhlar paydo bo’ldi. 1. Birinchi kuchlar. N.Rijkov va V.Pavlov dasturi tarafdorlari eskicha yashashga intilish kuchli edi. 2. S.SHatalin dasturi, bu yangilik sari edi. 3. M.Gorbachyov komandasi va 4-guruq bu Yanavevning hokimiyat tepasiga kelishi va 3 kun boshqaruvi bilan boqliq edi.
1991 yil 31 avgust kuni O’zbekiston Respublikasining mustaqilligi ehlon qilindi. Ammo, mustamlakachilik siyosatidan so’ng qolgan siyosiy, iqtisodiy, madaniy-maorifiy meros bilan mustaqillikni mustahkamlash va uning istiqbol yo’lini aniqlash, aslida undanda murakkab vazifa edi. Bunday vazifa mamlakatda demokratik huquqiy davlat qurish, ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini vujudga keltirish, uning jahon hamjamiyatiga qo’shilishini ta’minlash bo’yicha hatoiy va izchil siyosat yurgizishdan iborat bo’ldi.
Prezident I.A.Karimov «Biz yangi ozod jamiyat, huquqiy davlat qurishni o’z oldimizga maqsad qilib qo’ygan ekanmiz, adolat tamoyilini ustuvor printsip sifatida ehtirof etamiz», deb O’zbekistonda adolatparvar demokratik jamiyat qurishning nazariyasini milliy davlatchiligimizning uch ming yillik tarixi hamda madaniy merosi bilan boqlashga qaratadi.
O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining navbatdan tashqari VI sessiyasida (1991 yil, 31 avgust) uchta tarixiy hujjatning qabul qilinishi va uning ijtimoiy-tarixiy ahamiyati.
1991 yilning 31 avgustida O’zbekiston tarixida yangi davr boshlandi. Mamlakat taqdirida muhim ahamiyat kasb etadigan O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining navbatdan tashqari 6-sessiyasi chaqirildi. Sessiyada respublika mustaqilligi to’g’risida Prezident Islom Karimov mahruza qildi. U O’zbekistonning mustaqilligi to’g’risida qonun qabul qilishni taklif etdi. Demak, ana shu sessiyada 3 ta tarixiy qujjat qabul qilindi:
1. Oliy Kengash «O’zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligini ehlon qilish to’g’risida» qaror qabul qildi.
2. «O’zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi to’g’risida Oliy Kengash bayonoti» qabul qilindi. Unda O’zbekistonning davlat mustaqilligi va ozod suveren davlat­O’zbekiston Respublikasi tashkil etilganligi tantanali ravishda ehlon qilindi.
3. «O’zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligining asoslari to’g’risida»gi qonun qabul qilindi. Ushbu tarixiy hujjatlarda 1 sentyabr­ respublika mustaqilligi kuni umumxalq bayrami deb ehlon qilindi. Xalqning asriy orzulari mujassamlandi: u o’z taqdirini o’zi hal qiladigan bo’ldi. O’z yeridagi barcha tabiiy boyliklarlarning, ota-onalari mehnati bilan yaratilgan butun ishlab chiqarish va ilmiy-texnik kuch-qudratning to’la huquqli egasiga aylandi. O’z buyuk tarixi va madaniyatining munosib vorisi, ajdodlarining ajoyib urf-odatlariyu insonparvar anhanalarining davomchisi, o’z porloq kelajagining mustaqil ijodkori bo’ldi. Demak, O’zbekistonning butun tarixi xalqning mustaqillik uchun doimiy va tinimsiz intilishidan guvoqlik beradi. Milliy ozodlik xarakatlari, XIX asr oxirlari va XX asrning 30-yillarigacha bo’lib o’tgan qo’zg’olonlar buning yaqqol ko’rinishlari deyish mumkin. Ular qanday tarixiy saboqlar va bahonalar asosida kelib chiqqan bo’lmasin, qanday shiorlar asosida o’tkazilmasin, xalqning barcha harakatlari asosida mustaqillik va erkinlikka intilish mavjud edi.
O’zbekistonning mustaqillikka erishuvi butun xalqning va zamonlarning ob’ektiv tarixiy qonuniyatlariga mos keladi. Yevropada ham, Osiyoda ham buyuk imperiyalar juda katta kuch-qudratga ega edilar. Biroq ularning Hammasi xalqning milliy ozodlik va mustaqillik uchun kurashlari natijasida quladi. XX asrda tezkor va keng qamrovli xususiyat kasb etdi. Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasining ko’pchilik xalqlari esa o’z davlat mustaqilligiga, istiqlol va erkinlikka erishdilar. SHu mahnoda imperialistik davlat bo’lgan SSSRning parchalanishi tarixiy taraqqiyotning muqarrar va qonuniy natijasi bo’ldi.
O’zbekiston mustaqilligining 16 yilligi 2007 yil 30 avgustda nishonlanar ekan, bu mustaqillik zaminida xalqimizning asrlar davomida olib borgan qonli kurashlari ko’z o’ngimdan ketmaydi. Mustaqillik bizga nima berdi deyish mumkin, shaxsan men mustaqillik bizga erkinlik berdi, kimligimizni anglatdi. Prezident iborasi bilan aytganda «O’zbek xalqi qech qachon, qech kimga qaram bo’lmaydi».
Mustaqil davlatimiz g’oyalarining nazariy va huquqiy asoslarini yaratish hamda uning shakllanishida – sobiq ittifoqda birinchi bo’lib, 1990 yil 24 martda (12-chaqiriq Oliy Sovetining birinchi sessiyasi) O’zbekistonda Prezidentlik institutini tahsis etish to’g’risidagi qarori bo’lgan edi. Mahlumki, o’sha sessiyada I.A.Karimov O’zbekiston SSRning Prezidenti etib saylangan edi. Mamlakatimizda Prezidentlik institutining tahsis etilishi nafaqat davlatchiligimiz milliy g’oyasini, balki xalqimizning bosqichma-bosqich siyosiy va iqtisodiy mustaqilligi uchun kurashning o’ziga xos yo’nalishining boshlanishi ham edi.
Prezidentlik institutining tashkil etilishi uzoq yillar mobaynida Respublikamizda ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy va madaniy sohalarda to’planib qolgan muammolarni hal etishning birdan-bir to’g’ri yechimi edi.
Mahlumki, dunyo davlatchiligi tarixiy rivojlanishida boshqaruvning asosan ikki shakli – monarxiya va respublika usullari mavjud. Respublika boshqaruvi o’z navbatida parlamentar va prezidentlik respublikalari ko’rinishlariga ega. Prezidentlik Respublikasi hozirgi kunda eng ko’p tarqalgan davlat boshqaruvi shaklidir. 2000 yilgi mahlumotlarga ko’ra, BMTga aozo 192 davlatdan 146 tasida Prezident lavozimi mavjud.
Ularning aksariyat ko’pchiligi prezidentlik respublikalari hamdir. Bular AQSH, Argentina, Braziliya, Meksika, Frantsiya, Rossiya Federatsiyasi va boshqalardir.
Davlatchilik g’oyalarining nazariy asoslari va ularning shakllanishi jarayonlarini prezidentlik institutining tahsis etilishi haqida batafsil fikr yuritishimizning asosiy sababi – Prezidentlik hokimiyatining manbai xalq ekanligi to’g’risidagi tarixiy tajribaning O’zbekistonga mos va zarurligi hamda davlat boshqaruvidagi eng samarali shakli ekanligining o’z isbotini tapayotganligi bilan belgilanadi. SHu o’rinda, «Prezidentlik Respublikasining parlamentar respublikadan asosiy farqi nimadan iborat» degan tabiiy savol tuqiladi. Birinchidan, Prezident xalq tomonidan muqobillik asosida saylanib, davlat boshlig’i hisoblanadi. Hukumat Prezident tomonidan tuziladi va unga hisobot beradi. Parlamentar respublikada esa, parlament, yani oliy vakillik qonun chiqaruvchi idora, prezidentni va hukumat tarkibini saylaydi va ularni o’ziga itoat ettiradi.
Ikkinchidan, Prezidentlik hokimiyati siyosati demokratiyaning muhim umumjahon ehtirof etilgan tamoyili bo’lgan xalqning xohish-irodasini amalga oshirishning kafolatidir. Prezidentlik boshqaruvi hokimiyati insonga uning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy turmush tarzini erkin tanlab olishni Konstitutsiyaviy qonunlar bilan kafolatlaydi.
Uchinchidan, Prezidentlik boshqaruvi barqarorlik, fuqarolar tinchligi va millatlararo totuvlikni ta’minlash, qonunchilik hamda Konstitutsiyaviy tuzum barpo etishning asosi bo’lgan qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud organlari faoliyatini mamlakat oliy maqsadlari yo’lida muvofiqlashtiradi.
To’rtinchidan, Prezidentlik boshqaruvining asosiy tamoyili o’zi boshqarayotgan davlatning dunyo davlatlari orasida teng ququqliligini, milliy manfaatlar ustuvorligi, respublika suvereniteti, xavfsizligi va hududiy yaxlitligini ta’minlash, fuqarolarning huquqlari va erkinliklariga kafolatlangan Konstitutsiya normalari va qonunlarining to’g’ri va qatiy rioya etilishini tahminlaydi va boshqaradi.
Umuman, mamlakatimizda Prezidentlik institutining tahsis etilishi milliy davlatchiligimizni shakllantirishdagi qarashlarimizning mahno va mazmunini tubdan o’zgartirib yuboradi. Buning isbotini Prezidentimizning mamlakatimizda o’tkazilayotgan islohotlarning bosh tashabbuskori hamda ularni muvofiqlashtiruvchi asosiy yetakchi bo’lib qolayotganligini qayotning o’zi tasdiqlamoqda.
Davlatchilik g’oyalarining nazariy asoslari va ularning shakllanishini O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining ikkinchi sessiyasi (1990 yil 20 iyun) kunida qabul qilingan «Mustaqillik deklaratsiyasi»siz tasavvur etib bo’lmaydi. Negaki, aynan ushbu Deklaratsiyasining birinchi moddasida: «O’zbekiston S
SRning davlat mustaqilligi O’zbekiston SSR demokratik davlatining o’z hududida barcha tarkibiy qismlarini belgilashda va barcha tashqi munosabatlarda tanho hokimligidir» deb belgilab qo’yilishi davlatchiligimiz g’oyalarining huquqiy asoslarini tashkil etgan edi.
«Mustaqillik deklaratsiyasi»ning qabul qilinishi mamlakatimizning mustaqillikka erishish yo’lidagi yana bir muhim tarixiy ahamiyatga ega bo’lgan qadami edi. Aynan ushbu Deklaratsiya ehlon qilinishidan boshlab, mamlakatimizning iqtisodiy va siyosiy hayotiga doir masalalarni mustaqil tarzda hal qilishga kirishildi.
Davlatchilik g’oyalarining nazariy va huquqiy asoslarini shakllantirishda O’zbekiston Prezidentining 1991 yil 25 avgustdagi Farmoniga binoan Respublika Ichki Ishlar Vazirligi va Davlat Xavfsizligi qo’mitasining qonuniy ravishda O’zbekiston tasarrufiga o’tishi alohida o’ringa ega bo’ldi. Ushbu Farmonga binoan Respublika hududida joylashgan SSSR Ichki Ishlar Vazirligining ichki qo’shinlari ham bevosita O’zbekiston Prezidentiga bo’ysundirildi. Ayniqsa, Respublika Ichki Ishlar Vazirligi va Davlat xavfsizligi qo’mitasi, prokuraturasi, Adliya organlari, ichki qo’shinlar, Turkiston harbiy okrugi qismlari va qo’shilmalari siyosiy partiyadan butunlay qoli qilinganligi milliy davlatchiligimiz shakllanishidagi yangi bosqichning boshlanishi edi.