Reja: Davlat hokimyatining mohiyati va asosiy belgilari O’zbekistonda qonun chiqaruvchi hokimiyat organi O’zbekistonda ijro etuvchi hokimiyat organi O’zbekistonda sud organlari Davlat hokimyatining mohiyati va asosiy belgilari

Davlat hokimyatining tashkil etilishi. Qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud organlari

Reja:

1. 
   Davlat hokimyatining mohiyati va asosiy belgilari
   
2. 
   O’zbekistonda qonun chiqaruvchi hokimiyat organi
   
3. 
   O’zbekistonda ijro etuvchi hokimiyat organi
   
4. 
   O’zbekistonda sud organlari
   

1.Davlat hokimyatining mohiyati va asosiy belgilari.

Davlat hokimyati-bu zo’rlikka asoslangan siyosiy hokimiyat bo’lib u jamiyatda turli millat va guruhlar o’rtasidagi iqtisodiy, siyosiy va madaniy sohalarga rahbarlik qilishni amalga oshiradi. Davlat hokimyati bu ijtimoiy hodisa bo’lib, u davlat hududida kishilar o’rtasida turli ijtimoiy munosabatlarni tartibga solib, uning vazifalarini amalga oshirib, davlatni ichki va tashqi hujumlardan himoya qiladi. Davlat vazifalarini amalga oshirishda halqning irodasini huquq va huquqiy normallarda ifodalab, ularning bajarilishi barcha uchun umummajburiy bo’ladi. Bu normallar davlatning zo’rlik kuchi bilan amalga oshiriladi. Jamiyatda iqtisodiy, siyosiy va madaniy rahbarlik qilish jarayoni murakkab bo’lib davlat hokimyati davlat mehanizmi unga kiruvchi davlat apparati (davlat organlarining yigнndisi) va korhonalari orqali amalga oshiriladi.

Davlat hokimiyati munosabatlarining tuzilishi quyidagilardan iborat:

1) Davlat hokimiyatining sub’ektlari (turli sinflar, millat, guruh, tabaqalar va fuqarolar).

2) Davlat hokimiyat munosabtlarining ob’ekti (halqning birlashmalari, davlat organlari, tashkilot, muassasa va korhonalar).

3) Davlat hokimiyat munosabatlarining mazmun-sub’ektlarini davlatni idora etish majburiy va ishontirish usullari.

Davlat hokimyati siyosiy hokimyat bo’lib, quyidagi belgilarga ega.

1. Davlat hokimyati bu- zo’rlikka asoslangan bo’lib mahsus kishilar davlatni boshqarish bilan shug’ullanadi. Bu hokimiyat kishilar o’rtasida turli iqtisodiy, siyosiy, madaniy va ma’rifiy ijtimoiy munosabatlarni amalaga oshiradi.

2. Davlat hokimiyati davlat mehanizmidan iborat bo’lib, bu murakkab tuzilishga ega. Chunki bu mehanizm barcha davlat organlari muassasalari va korhonalarni o’zida birlashtiradi. Bular bir-biri bilan o’zviy bog’lh bo’lib, hokimiyatni amalga oshirib, davlat zo’rlik kuchiga asoslanadi.

3.Davlat mexanizmiga kiruvchi tarkibiy qismlar –davlat organlari muassasalari va korxonalari ma'muriy va xududiy belgilarga qarab tuziladi.

4.Davlat mexanizmiga kiruvchi bu tarkibiy qismlar o’z a'zolarini – ya'ni fuqarolarning xuquq va burchlarini amalga oshiradi va kafolatlaydi.

Davlat xokimiyatining moxiyati va xususiyatlari uning siyosiy va sinfiy tabiatida ko’rinadi. Shuning uchun yuridik adabiyotda «davlat xokimiyati» va «siyosiy xokimiyat» iboralari bir xil ma'noni bildiradi. Davlat xokimiyati-bu siyosiy va sinfiy harakterga egadir. Uning sinfiyligi qarama-qarshi sinflarga bo’lingan jamiyatlarga (quldorlik, feodal) xosdir. Davlat xokimiyati iqtisodiy va siyosiy jixatdan xukmron sinf qo’lida edi. Davlat xokimiyati – xukmron sinf quldorlar, feodallar manfaati uchun xizmat qiladi.

Demokratik jamiyatda davlat xokimiyati xukmron sinf manfaatlarini ifodalamasdan, barcha sinf millat, elat, tabaqalarlar va xalq manfaatlari uchun xizmat qiladi.

Davlat xokimiyati moxiyatiga ko’ra demokratik (xalq xokimiyati) va gayri demokratik xokimiyatlarga bo’linadi. Demokratik xokimiyat-bu xalqning barcha millat, elat, tabaqalar va guruxlarning davlat vakolati organiga deputat saylab, ular barcha ishlarni sessiyada ko’rib, ishlar orqali ularning manfaatlarini ifodalaydi. Masalan, O’zbekiston Respublikasi – mustaqil demokratik xuquqiy davlatdir. Bu konstitutsiyaga asosan insonparvarlik qoidalariga asoslangan, millati, dini, ijtimoiy axvoli, siyosiy e'thodlaridin kat'i nazar fuqarolarning xuquqlari va erkinliklarini ta'minlaydigan davlatdir. O’zbekistonda Demokratik xokimiyat asosida bozor htisodiga o’tilmokda. Prezident I.A.Karimov kursatadiki, O’zbekistonning yangilanish va rivojlantirishning o’z yo’li 4 ta asosiy negiziga asoslanadi. Umuminsoniy qadriyatlarga sodiklik, xalqimizning ma'naviy merosini mustaqkamlash va rivojlantirish. Insonning o’z imkoniyatlarini erkin namoyon qilish va vatanparvarlik.

G’ayri demokratik xokimiyat – bu bu ozchilikning ko’pchilik kishilar ustidan xukmronligidir. Bu xokimiyat jazolash, majbur qilish organlarini kuchaytiradi. Fuqarolarning xuquq va erkinliklarini cheklaydi.

Davlat organi - bu davlat apparatining mustaqil bo’limmalaridan biri bo’lib, qonunda belgilangan tartibda yaratiladi, tuzilishiga hamda ma'lum vakolatlarga ega.Bu organlarning tushunchasi va belgilarini ochib berish davlat mexanizmi to’g’risidagi bo’limmalarni chuko’rrok o’rganishga yordam beradi.

Hech qaysi davlat organi nisbiy mustaqillikka ega bo’lgan davlat apparatining bir qismi hamda tuzilishi jixatidan o’ziga xos zveno bo’lib quyidagi asosiy belgilarga egadir:

- ma'lum soxalarda davlatning nomidan uning vazifalari va funktsiyalarini amalga oshiradi, davlat apparatida o’zining urniga ega va uning boshqa qismlari (zvenolari) bilan mustaxkam boglangandir;

- davlat organi davlat xizmatlari tarkibidan iborat bo’lib, o’z navbatida ular o’zaro va davlat organi bilan xuquqiy munosabatda bo’ladilar, ya'ni davlatva shaxsiy tarkibning xuquqiy alokasini urnatadi.Davlat xizmatchilarining xuquq va vazifalari qonun tomonidan belgilanadi va ularning xuquqiy status (vakolat) lari ta'minlanadi.Ular tomonidan foydalaniladigan vakolat doirasi xajmi va tartibi ham qonun tomonidan urnatiladi hamda lavozimlik qoidalari (instruktsiya), shtat jadavallarida konkretlashtiriladi;

- xizmat turlariga va shaxsiy tarkib soniga karab ma'lum ichki tuzilishga ega;

davlat organiningmuxim belgilaridan biri, uning ma'lum mazmun va xajmga ega bo’lgan vakolatli (xokimlik) kompetentsiyasining mavjudligi, ya'ni ma'lum vazifalarga, funktsiyalarga, xuquq va majburiyatlarga egaligi;

- uni davlat korxonalari va muassasalaridan ajratib turadigan xokimlik vakolatlariga ega ekanligi.Bu vakolatlar quyidagilarda o’z aksini topadi:

bajarilishi shart bo’lgan xuquqiy aktlarni chiqarish mumkinligi;

turlicha usullar yordamida, jumladan majburlov usuliga asoslanib, davlat organlari xuquqiy aktlarining bajarilishi ta'minlash.

-ularning qonunlarda belgilangan tartibda tashkil etilishi,o’z kompetentsiyalarini amalga oshirish uchun moddiy bazaga (iqtisodiy) ega ekanligi;

-faoliyatining xududiy masshtab (ma'lum doira) ga egaligi va boshqalar.

Davlat orgonlarining (apparatining)ajralib turadigan xususiyatlaridan biri shundaki, ijro etuvchiga qaratilgan yuridik aktlarni qabul qilishi, ishontirish, majburlov va tarbiya choralarini ko’rish; bu aktlarni bajarishni ta'minlashga qaratilgan ragbatlantirish yo’llarini qo’llashi; ularning tatbiqli buyicha nazoratni amalga oshirishidadir. Davlat organlari bir-biridan shakllanish manbalariga karab (boshlangich, xosilaviy); faoliyatning xududiy doirsiga karab (respublika, viloyat, maxalliy o’z-o’zini boshqarish); kompetentsiya xarakteriga karab ( umumiy va maxsus kompetentsiyalariga ega organlar);xokimiyatni tatbiql etishiga karab.

Davlat organlari tashkiliy - xududiy faoliyati buyicha qonunchilik, ijrochilik, xuquqni muxofaza etuvchi organlarga, nazorat va farmoyish beruvchi organlarga bo’linadi.

Yana bir narsaga e'tibor berish lozimki, ya'ni davlat organlarining faoliyatini xokimlik xarakteriga egaligini ikki tomonining mavjudligi - bular siyosiy va ma'muriy tomonlardir.

Ba'zi bir davlatlarda davlat apparati butunligcha siyosiylashgan bo’lishi mumkin, ya'ni " yuqori" dagilarni erkini amalga oshiruvchi bo’lsa (monarx,boshqaruvchi qatlam), demokratik davlatlarda siyosat bilan davlat apparatining ma'lum qismi (zvenosi), ya'ni jamiyatning siyosatini shakllantiruvchi va amalga oshiruvchilar shugullanadilar.

Lekin tashkiliy demokratik davlat apparatida davlat organlarining siyosatga bog’liq bo’lmagan (siyosatlashmagan) bir qismi doimo amalda bo’lib, ular jamiyatning kundalik boshqaruv ishlari bilan, o’zlarining xokimlik vakolatiga ega vazifalarni amalga oshirish bilan mashgul bo’ladilar.Bu organlarning faoliyati asosan konstitutsiyada ko’zda to’tiladi.Ular insonlarning xuquqlarini, xar qanday fizik shaxslarning qonuniy manfaatlarini (davlat ximoiyasidagi) qo’riqlashga qaratilgan bo’lib, imkon doirasida siyosatga bog’liq bo’lmasliklari zarur.

Davlat organlarining turlari: Oliy, markaziy va maxalliy boshqaruv organlari.

Davlat organlari turli xil asoslarga ko’ra tasniflanadi, jumladan: paydo bo’lish uslublariga ko’ra; xokimlik vakolatlarining xajmiga ko’ra; kompetentsiyalarining kengligiga ko’ra va x.:

Paydo bo’lish uslublariga ko’ra davlat organlari boshlang’ich va xosilaviy organlarga bo’linadi, ya'ni birinchisi boshqa xech qanday organlar tomonidan yaratilmaydi, ular fakat meros yo’li bilan (monarx) yoki urnatilgan tartib buyicha saylovchilardan xokimlik vakolatlarini oladilar.Ikkinchisi esa, boshlangich organlar tomonidan yaratiladi va tegishli vakolatlarni oladilar;

Hokimlik vakolatlarini xajmiga ko’ra davlat organlari oliy va maxaliy organlarga tasniflanadi.Davlatning oliy organlari davlat xokimiyatini bir muncha tula ravishda ifodalab uni butun xududga yoyishadi (amalga oshirishadi).Davlatning maxalliy organlari ma'muriy - xududiy birikmalarda o’z funutsiyalarini amalga oshirishadi, va ularning vakolatlari ham ushbu xududlarga nisbatan bo’ladi;

Kompetentsiyalarning kengligiga ko’ra, davlat organlari umumiy hamda maxsus kompetentsiyalarga ega bo’lgan organlarga bo’linadi.Birinchisi, keng doiradagi masalalarni yechish vakolatiga ega bo’lsa, ikkinchisi esa, ma'lum bir funktsiya yoki faoliyatni bajarishga iqtisoslashgan bo’ladi.Masalan, birinchisiga - xukumat qonunlarni bajara turib, davlat funklarining barchasini amalga oshirishda faol ishtirok etadi; ikkinchisiga - moliya, yo’ztitsiya vazirliklarini aytish mumkin.

Vakillik davlat organlariga qonunchilik va maxalliy xokimiyat organlari kiradi.Ular axoli tomonidan saylanish orqali shakllanadilar va ularning nomidan ish ko’radi hamda ular oldida javobgardirlar (ma'suldir).

Qonunchilik xokimiyatining funktsiyalarini davlatning oliy vaqillik organlari amalga oshiradilar.

Qonunchilik organi davlat mexanizmida bosh urinni egallaydi,chunki xokimiyatning taksimlanish printsipiga ko’ra qonunchilik xokimiyati bir muncha muximrogi bo’lib xisoblanadi. U umummajburiy talablarni urnatadi, o’z navbatida bu taliblar ijro xokimiyati tomoidan xa.tga tatbiql etiladi,jumladan ular sud xokimiyatining faoliyati uchun ham qonunchilik bazasi (asosi) bo’lib xizmat qiladadi.

Davlat xokimiyatning maxaliy organlari va o’z-o’zini boshqaruv organlari vaqillik xarakateriga ega bo’lib, tegishli ma'muriy-xududiy birikmalarda xarakat qiladilar.

Davlat xokimiyatini tashkil etilishi masalasi O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining beshinchi bo’limi XVIII bobida o’z ifodasini yorkin topgan bo’lib, uning 76-moddasida kursatilishicha, " O’zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi oliy davlat vaqillik organi bo’lib, qonun chiqaruvchi xokimiyatni amalga oshiradi", deyilgan.Konstitutsiyaning 78 - moddasida davlat xokimiyati oliy organining 24 ta banddan iborat kompetentsiyalari kursatib berilgan.

Konstitutsiyaning 100-moddasida maxaliy davlat xokimiyati organining vakolat doiralari ixtiyoriga kiruvchi masalalar sanab o’tilgan, jumladan ularga quyidagilar kiradi:

- qonuniylikni, xuquq tartibotni va fuqarolarning xavfsizligini ta'minlash;

- xududlarni ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy rivojlantirish;

- maxalliy byudjetni shakllantirish va uni ijro etish, maxalliy soliklar, yigimlarni belgilash, byudjetdan tashkari jamgarmalarni xosil qilish;

- maxalliy kommunal xujalikka raxbarlik qilish;

- atrof-muxitni muxofaza qilish;

- fuqarolik xolati aktlarini kayt etishni ta'minlash;

- normativ xujjatlarni qabul qilish hamda O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga va O’zbekiston Respublikasi qonunlariga zid kelmaydigan boshqa vakolatlarni amalga oshirish.

Vakillik hamda ijrochilik xokimiyatni tegishli xududlar ( viloyat, tuman, shaxar) xokimlari boshqaradilar.Jumladan, qonunchilik xokimiyati - bu kollegial xokimiyat bo’lib, xokimiyat bir kishining emas, balki kupchilik (kollektiv) ning kulida mujasamlanadi.Bu xokimiyat nafakat qonunchilik faoliyati bilan shugullanadi, balki moliyaviy masalalar (byudjet) va ularning bajarilishi ustidan nazorat, soliklari urnatish va boshqalar ham kiradi.Yoki boshqa muxim funktsiyalardan biri bo’lgan - oliy ijrochilik va sud organlarini shakllantirish masalalari, mudofaa masalalari, tashki siyosiy jarayonlarda katnashish va boshqalar.

Ijro xokimiyati xukumatga qarashli bo’lib, bevosita malakatni boshqaradi.Xukumat asosan xukumat boshligi - (bosh vazir, vazirlar maxkamasi raisi, birinchi vazir, kantslar) dan, uning urinbosarlaridan va xukumat a'zolaridan, vazirlardan tashkil topadi.

Unitar davlatlarda bitta xukumat tashkil etiladi. Fedirativ davlatlarda umumfedirativ xukumat va federatsiya a'zolarining xukumati amal qiladi.Xukumat bir partiyali yoki koalitsiyali bo’lishi mumkin, u o’zining kup kirrali faoliyatini kupchilik organlar, ya'ni vazirliklar, boshqarma (muassasa), komissiyalar va xokazalar orqali amalga oshiradi.

Ular o’z navbatida davlat mexanizmining asosini ifodalovchi va tashkil euvchi murakkab, tarmoklararo davlat apparatiga bo’linib ketadi.

2. Davlat xokimiyatining tuzilishi va uni amalga oshirish usullari.

Istalgan davlat - tashkiliy jamiyatning normal xayot faoliyatni ta'minlash va qo’llab-kuvvatlash uchun,jamiyat va davlatning oldiga qo’yilgan vazifalarni yechish uchun, ko’zlangan maqsadlarga erishmok uchun turlicha davlat tashkilotlarining xarakatda bo’lishi zarur. Davlat mexanizmisiz davlatning o’zi bo’lmaydi.

Davlat mexanizmi - bu, davlat tashkilotlarining tizimi bo’lib ularning yordamida davlat xokimiyati tatbiql etiladi,jamiyatga nisbatan davlat raxbarligi ta'minlanadi.

Davlat tashkilotlarining barchasi o’zaro mustaxkam bog’liqdir.Ularning xar biri ma'lum vazifalarni bajaradi va uchumiy mexanizmning "xarakatga keltiruvchi remeni" sifatida yo’zaga chiqadi, o’z navbatida barcha organlar yagona tizimida o’zaro kelishgan xolda xarakat qiladilar.

Davlat mexanizmi - uning moxiyati bilan ifodalanadi.Shu bilan birga davlat mexanizmi iqtisodiy bazisning axvoliga, siyosiy kuchlarning munosabatlariga, davlatning maqsadi, vazifalari va fukntsiyalariga o’z ta'sirini kursatadi.

Davlat mexanizmi quyidagi xususiyatga ega:

- Davlat mexanizmi boshqaruv bilan shug’ullanuvchi maxsus kishilardan iborat (qonun ijodkorligi, qonunlarning ijrosi bilan);

- Davlat mexanizmi tizilishi o’zgaruvchan va turli xil bo’ladi, lekin xar qanday sharoitda ham uning tarkibiga boshqaruv va majburlov organlari kiradi.Buni albatta natogri tushunmaslik kerak, ya'ni davlat mexanizmining ma'lum bir qismi fakat boshqaruv bilan kolgan qismi majburlov bilan shugullanadi deb. Real xayotda boshqaruv majburlov bir-biri bilan o’zaro almashib turadi.

Zamonaviy davlat mexanizmi o’zining yuqori darajadagi murakkabligi bilan, organ va tashkilotlarining (muassasalari) turli-tumanligi bilan oldingilaridan ajralib turadi, katta - katta tizim osti organlariga ega.Uning bitta tizimosti organlarini davlatning oliy organlari (vaqillik, davlat boshligi, xukumat) yo’zaga keltiradi(ifodalaydi).

Ikkinchi tizim osti organlariga - xuquq tartibot, sud, tartibot, sud, rmiya, militsiya va boshqa organlar kiradi.Bu organlar oliy davlat organlarining karorlarini bajaradilar, jumladan davlat majuburlov kuchini ishlatib bo’lsayam.

Davlat xokimiyati siyosiy xokimiyat bo’lib, uning zo’rlik kuchi bilan davlat mexanizmi orqali amalga oshirilib jamiyatga raxbarlik qiladi. Davlat mexanizmi-bu ddavlat apparatidan, ya'ni davlat organlarining yig’indisidan, davlat muassasalaridan va korxonalaridan iborat.

Davlat mexanizmi – davlat xokimiyatini amalga oshiradigan, jamiyatga davlat raxbarligini ta'minlovchi davlat tashkilotlari tizimidir.

Yaqin o’tmishda davlatning vazifasi beistisno uyushgan zo’ravonlikdan iborat deb karalar, lekin uni umumfarovonlikni ta'minlash mexanizmi sifatida xech kimning xayoliga kelmas edi.

1. davlat mexanizmi boshqaruv bilan maxsus shugullanuvchi ishlardan iborat;

2. davlat mexanizmi idoralar va muassasalarning murakkab tizimidan iborat;

3. davlat maxkamasining barcha buginlari faoliyati tashiliy va moliyaviy vositalar bilan majburiy ta'sir yo’li bilan ham ta'minlanadi;

4. davlat mexanizmi o’z fuqarolarining qonuniy manfaatlarini va xuquqlarini ishonchli tarzda kafolatlash va muxofaza qilishga da'vat etilgan.

Davlat mexanizmining tuzilishi va uning faoliyati ob'ektiv tamoyillar asosida amalga oshiriladi. Bu esa, jamiyatni davlat yo’li bilan boshqarishning eng yo’qsak ob'ektivligini ta'minlaydi. Eng muxim tamoyillardan biri xokimiyatning bo’linishi tamoyilidir (qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi, sud xokimiyati).

Davlat maxkamasi (apparati) – davlat mexanizmining bir qismi bo’lib, davlat xokimiyatini amalga oshirish uchun xokimiyat vakolatlariga ega bo’lgan davlat organlari majmuidan iborat.

Davlat mexanizmi davlat maxkamasidan tashkari davlat muassasalari va davlat korxonalarini ham o’z ichiga oladi.

Davlat maxkamasi umumiy shaklda organlarning quyidagi ko’rinishlari tarzida namoyon bo’lishi mumkin:

a) qonun chiqaruvchi xokmiyat organlari.

b) Iiro etuvchi xokimiyat organlari.

v) sud xokmiyati organlari.

Davlatning maxsus organlari tizimida davlat xokimiyatning oliy va maxalliy vaqillik organlari ham mavjud. Davlatning oliy vaqillik organlari qonun chiqaruvchi xokimiyat funktsiyasini bajaradi. Davlat xokimiyatining maxalliy organlari va maxalliy o’zini-o’zi boshqarish organlari vaqillik harakteriga ega bo’ladi.

Davlat apparati-bu davlat mexanizmining bir qismi bo’lib, davlat organlarining yhindisidir, bular davlat xokimiyatini amalga oshirish uchun xokimiyat vakolatiga ega.

Muassasalarga esa oliy o’quv yurtlari, kasalxonalar, kinoteatrlar va boshqalar kiradi. Korxonalar esa maxsulot ishlab chiqarish uchun tuziladi va davlatning xujalik faoliyatini mustaxkamlaydi. Masalan, fermer va tadbirkorlar xujaligi, turli firmalar, kontserilar, zavod fabrikalar va boshqalar. Davlat apparati asosan qonun chiqaruvchi xokimiyat, ijro etuvchi xokimiyat (boshqaruv organlari va sud xokimiyati, xuquqni muxofaza qiluvchi) organlardan iborat.

Davlat organlari bir qancha belgilardan iborat. Birinchidan, davlat nomidan uning vazifa va funktsiyalarini amalga oshiradi. Ikkrinchidan, xokimiyat vakolatiga ega, bu bilan davlat korxonalari va muassasalaridan farq qiladi. Uchunchidan, tegishli kompetentsiyaga ya'ni vazifa, funktsiyalarga, xuquq va majburiyatga ega. To’rtincidan, ma'lum ma'muriy tuzilishiga va xududiy faoliyatga ega qonunga asosan tashkil topadi va yuridik akt chiqarib ishontirish va majburlash choralarini qo’llaiydi.

Davlat xokimiyatini amalga oshirish usullari ikki xil bo’ladi. Ishotirish va majburlash usullari, ishontirish usulida davlat xokimiyati maqsadi, moxiyati va funktsiyalarini kishilarning ongi, erki, axloqi va goyaviy tushunish asosida olib boradi. Bu usul jamiyatdagi barcha mafko’raviy, ijtimoiy-ruxiy krashlar har bir fuqaroning shaxsiy va ko’pchilik jamoa ongini rivojlanishi orqali olib boriladi. Jamiyatda davlat xokimiyatini amalga oshirish uchun ikkita mafko’ra mavjud. Birinchisi, diniy mafko’ra, bu diniy ma'lumotga asoslanadi. Bunga asosan davlat xokimiyatnini amalga oshirishda diniy qarashlarga asoslanadi. Ikkinchisi, bu dunyoviy mafko’ra davlat xokimiyatini amalga oshirishda jamiyatdagi xukmron nazariya, urf-odat va aqloqiy qoidalarga asoslanadi. Masalan, kelgusida farovon komunistik jamiyat ko’rishi, Amerika namunasidagi gullagan kapitalistik jamiyat ko’rish xaqidagi g’oyalarni amalga oshirish uchun jamiyatdagi bir qism aholi davlat xokimiyatidan foydalanilmoqda.

Majburlash usulida davlat manfaatini amalga oshirish maqsadida davlat xokimiyati tomonidan kishilarga moddiy, ruxiy va jismoniy ta'sir etadi. Majburlash usuli xuquqiy va noxuquqiy usullar orqali amalga oshiriladi. Noxuquqiy usul – bu davlat xokimiyatini amalga oshirishda xuquqiy normalarga amal qilishdir. Davlat xokimiyatini amalga oshirishlik uchun qonuniylik va adolatli siyosiy usulni nazorat qiladi. Qonuniylik bo’zilgan holda davlatni xuquqni muxofaza qiluvchi organlari ximoya qiladi. Davlat xokimiyatini amalga oshirishning xuquqiy usuli demokratik siyosiy tartibdagi davlatlarda kafolatlangan bo’lib, bu shu davlatda xuquqiy tizimning umumiy tamoyillari bilan, davlat xududida barcha fuqarolar uchun yagona va umumiyligi, davlatni zo’rlik kuchi orqali amalga oshirilishi, taraflarga xuquq va burch belgilanishi bilan belgilanadi.

O’zbekiston respublikasi qonun chiqaruvchi holkimiyat

Parlamentning davlat organlari tizimida o’rni va mavqeyi juda muhim. “Parlament” so’zi fransuzcha “parler” so’zidan olinib, “gapirmoq”, “sozlamoq” ma’nosini anglatadi. Nimaga davlatning oliy organi “so’zlovchi” organ deb atalganini surishtirsak, biz parlamentning ahamiyatini tushunib olamiz. Qadimgi Rim, Gretsiya davlatlarida xalq vakillik organlari mavjud bo’lgani bilan parlamentning vatani Angliya sanaladi. 1215-yili hokimiyatning zo’ravonligidan charchagan aslzodalar qirol hokimiyatiga qarshi chiqishdi va “Erkinliklar Buyuk xartiyasini” e’lon qilishdi. Unga ko’ra davlatning asosoiy masalalari hududiy birliklardan yuborilgan aslzodalar vakillik organi bilan bamaslahat qabul qilinishi nazarda tutilgan. Shu davrgacha qirol o’z bilgaicha insonlar hayotiga, mol-mulkiga hukmronlik qilib kelgan edi. Parlamentning paydo bo’lishi tarixiy zarurat bo’ldi. Chunki, qanchalik odil qirol bo’lganida ham, u oddiy fuqaro manfaatini amalga oshirish uchun barcha hudud xalq vakillaridan mavjud muammolarni bilishi kerak bo’lardi. Parlament ana shu maqsadda oddiy kishilar manfaatlarini ko’zlab davlat hokimiyatini amalga oshirish mexanizmini shakllantirib keldi. Aynan parlamentning paydo bo’lishi jamiyatni evolyutsion rivojlanishiga xizmat qildi. Chunki parlament fuqarolar, ularning turli guruhlari o’rtasida ziddiyatlarni mavjud ijtimoiy holatdan kelib chiqqan holda barcha uchun qulayroq yechimni topib, jamiyatda murosa va tinchlikni ta’minlagan.

O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi ham parlamentarizm madaniyatining barcha yutuqlarini o’zida mujassamlashtirishni maqsad qilib qo’ygan. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi bo’yicha davlat hokimiyatining tashkil etilishi va faoliyati vakolatlarining taqsimlanishi prinsipi asosida amalga oshiradi. Qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati davlatning uch asosiy tayanchdir. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida ana shu uchta hokimiyat idorasining uyg’un faoliyatini ta’minlash vositalari, ularni davlat siyositining umumiy yo’nalishlari bo’yicha murosasiga keltirish va bu idoralalrning bir-birlarini xatolar, zo’ravonlikardan tiyib turish mexanizmini vujudga keltiruvchi qoidalar mustahkamlangan.

O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 76-maddasiga muvofiq O'zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi Respublikada qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshiruvchi davlatning oliy vakillik organi hisoblanadi.

1992-yilgi Konstitutsiya qabul qilgunga qadar, Respublika Oliy Kengashi oliy hokimiyat organi hisoblanar edi. O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi avvalgi Oliy Kengashdan ko’pgina jihatlari bilan ajralib turadi. Respublika Prezidenti I. Karimov Oliy Majlisning 1-sessiyasida so’zlagan nutqida bu farqlarni ko’rsatib o’tib, shunday degan edi: “Oliy Majlis sobiq Oliy Kengashdan butun mazmun bilan farq qiladi. Uning shakllanishidan tortib, o’z faoliyatini tashkil etish tartiblari va ish usullarigachabuni yaqqol isbotlaydi”.

Respublika Oliy Majlisninig sobiq ittifoq davridagi Oliy Kengashdan birinchi eng muhim farqi Oliy Majlis ikki palata – Senat va Qonunchilik palatalaridan iborat.

Respublika Oliy Majlisning avvalgi Respublika Oliy Kengashidan ikkinchi farqi shundaki, Oliy Majlis Qonunchilik palatasi birinchi marta haqiqiy ko’ppartiyaviylik tamoyili asosida shakllandi. Har bir partiyaning deputatlari Oliy Majlisda partiya fraksiyalarini tashkil etadi. Ular orqali siyosiy partiyalar Oliy Majlisning qonun chiqarish faoliyatida faol qatnashib, shu tariqa davlat hokimiyatini amalga oshirishda munosib hissa qo’shadigan bo’ldilar.

Respublika Oliy Majlisning Oliy Kengashdan uchinchi farqi shundaki, Oliy Majlis deputatlarni shakllantirish avvalgi Oliy Kengashni sinfiy asosda soni va o’rnini avvaldan ko’rsatib, shakllanishidan butunlay farq qilib, hozirda O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi hududiy saylov okruglari bo’yicha saylanadigan bir yuz yigirma deputatdan iborat bo’ladi.

O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisning Senati jami 100 nafar, jumladan 84 nafar hududiy vakillardan va 16 nafar fan, san’at, adabiyot, ishlab chiqarish sohasida hamda davlat va jamiyat faoliyatining boshqa tarmoqlarida katta amaliy tajribaga ega bo’lgan, alohida xizmat ko’rsatgan eng obr’li fuqarolar orasidan O'zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tayinlangan Senat a’zolaridan iborat bo’ladi.

Respublika Oliy Majlisining avvalgi Oliy Kengashdan to’rtinchi farqi shundaki, Oliy Majlis Senat tarkibidagi a’zolarning ma’lum bir qismi Oliy Majlis Senati tizimlari va uning qo’mitalarida doimiy ishlash uchun qoldiriladi. Qonunchilik palatasining 120 nafar deputatlari doimiy ishlaydi.

Respublika Oliy Majlisining yana bir farqli jihati shundaki, Oliy Majlis O’zbekistonni mustaqil tasqi siyosat olib borishi tufayli bir qator nufuzli tashkilotlarga, jumladan: Parlamentlararo Ittifoq, Yevropa xavfsizlik va hamkorlik tashkilotlarining Parlament Assambleyasiga a’zo bo’ldi. Oliy Majlis O’zbekistonning jahondagi barcha Parlamentlari bilan aloqalarini yanada mustahkamlash maqsadida o’z qoshida maxsus parlamentlararo aloqalar qo’mitasini tashkil etgan. O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisning Qonunchilik palatasi va Senati qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshirish vakolatiga egadir.

Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatning birgalikdagi vakolatlari.

O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 78-80 – moddalari Respublika Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi va Senatning birgalikdagi hamda alohida mutlaq vakolatlarini belgilaydi. Respublika Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatning birgalikdagi vakolatlari Respublika Konstitutsiyasining 78-moddasida to’liq ko’rsatib berilgan. Shuni alohida qayd etish lozimki, O'zbekiston Respublikasida davlat hokimiyati idoralari tomonidangina amalga oshiriladi. Shuning uchun O’zbekiston Konstitutsiyasida nazarda tutilgan tartibda davlat hokimiyati vakolatlarini o’zgartirish, hokimiyat idoralari faoliyatini to’xtatib qo’yish yoki tugatish, hokimiyatning yangi va muvoziy tarkiblarini tuzish Konstitutsiyasiga zid hisoblanadi va qonunga binoan javobgarlikka tortishga asos bo’ladi.

O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 78-moddasiga asosan, O’zbekiston Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining qonun chiqarish sohasidagi birgalikdagi vakolatlarini shaklan besh guruhga bo’lishi mumkin. Jumladan: 1) davlat qurilishi sohasidagi; 2) xo’jalik sohasidagi; 3) boshqaruv va sud organlarini tuzish sohasidagi; 4) O'zbekiston Respublikasi huquq tizimini qonunchiligi va inson huquqlari sohasidagi; 5) xalqaro aloqalar sohasidagi vakolatlardir.

Oliy Majlis Qonunchilik paltasi va Senatning davlat qurilishi sohasidagi qonunchilik vakolatiga quyidagi masalalar kiradi: O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasini qabul qilish, unga o’zgartirishlar va qo’shimchalar kiritish; O'zbekiston Respublikasining qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati tizmini va vakolatlarini O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofiq belgilash; O'zbekiston Respublikasi tarkibidagi yangi davlat tizimlarini qabul qilish va ularni O'zbekiston Respublikasi tarkibidan chiqarish haqidagi qarorlarni tasdiqlash; ma’muriy-huquqiy tuzilish masalalarini qonun yo’li bilan tartibga solish, O'zbekiston Respublikasi chegaralarini o’zgartirish; tumanlar, shaharlar, viloyatlarni tashkil etish, tugatish, nomini o’zgartirish va ularning chegaralarini o’zgartirish; O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga va mahalliy vakillik organlariga saylov tayinlash, Markaziy saylov komissiyasini tuzish; vakolati tugashi munosabati bilan O'zbekiston Respublikasi Prezidenti saylov kunini tayinlash; Respublika referendumini o’tkazish to’g’risida va o’tkazish sanasini tayinlash haqidagi qarorlarni qabul qilish; davlat mukofotlari va unvonlarini ta’sis etish.

Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatning xo’jalik sohasidagi qonunchilik vakolatlari quyidagilardan iborat: O'zbekiston Respublikasi ichki va tashqi siyosatining asosiy yo’nakishlarini belgilash va davlat strategik dasturlarini qabul qilish; boj, valuta, va kredit ishlarini qonun yo’li bilan tartibga solish; Vazirlar Mahkamasining taqdimiga binoan O'zbekiston Respublikasining budjetini qabul qilish va uning ijrosini nazorat etish, soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni joriy qilish.

Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatning O'zbekiston Respublikasining boshqaruv organlarini tuzish sohasidagi birgalikdagi vakolatlariga quyidagilar kiradi: O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga muvofiq, O'zbekiston Respublikasi Bosh vazirini (O'zbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimiga binoan), uning birinchi o’rinbosari va o’rinbosarlarini, Vazirlar Mahkamasi a’zolarini tayinlash va lavozimidan ozod etish; davlat qo’mitalari va davlat boshqaruvi organlarini tuzish hamda ularni tugatish to’g’risidagi farmonlarni tasdiqlash.

Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatning O'zbekiston Respublikasi huquq tizimi va inson huquqlari sohalari bo’yicha birgalikdagi vakolatga: respublika huquq tizimining barcha sohasidagi Konstitutsiyasi va joriy qonunlarni qabul qilish hamda ularga tegishli o’zgartirishlar va qo’shimchalar kiritish. O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisning Inson huquqlari bo’yicha vakili va uni o’rinbosarini saylash kiradi.

Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatning xalqaro masalalar sohasidagi birgalikdagi vakolatlariga: xalqaro shartnomalar va bitimlarni ratifikatsiya (tasdiqlash) va denonsatsiya qilish (barvaqt to’xtatish); O'zbekiston Respublikasi Prezidentining umumiy yoki qisman safarbarlik e’lon qilish, favqulodda holat joriy etish, uning muddatini uzaytirish va to’xtatish to’g’risidagi farmonlarini tasdiqlash kiradi.

O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlis o’z faoliyatini Senat azolari va Qonunchilik palatasi tarkibiga saylangan deputatlar orqali omalga oshiradi.

O'zbekiston Oliy Majlis Senat a’zolarining 84 nafar 14ta huquqiy birlikning har biridan 6 nafardan, 16 nafari esa O'zbekiston Respublikasi Prezidentining vakillari hisoblanadi.

Oliy Majlis Qonunchilik palatasining 120 nafar deputati o’z saylovchilarining, shuningdek uni deputatlikka nomzod etib ko’rsatgan tegishli siyosiy partiya va nomzod qilib ko’rsatgan mustaqil tashabbuskor guruhlarning vakili hisoblanadi.

Respublika Oliy Majlis Senati a’zolari va Qonunchilik palatasi deputatlari o’z huquqlari va burchlarini ijro etishda O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 88-moddasida ko’rsatilgan qoidalarga amal qilgan holda ishlaydilar. Bu moddada Oliy Majlis Senati va Qonunchilik palatasi deputatining huquqlari, burchlari hamda faoliyatining shakllari va kafolatlari ko’rsatilgan.