Reja: O’zbekistonda demokratik jamiyat qurishning milliy va umumbashariy tamoyillari tushunchasi
Yüklə 96 Kb.
|
|
5-MAVZU. O’ZBEKISTONDA DEMOKRATIK JAMIYaT QURIShNING MILLIY, UMUMBAShARIY TAMOYILLARI VA QADRIYaTLARI Reja: 1. O’zbekistonda demokratik jamiyat qurishning milliy va umumbashariy tamoyillari tushunchasi 2.Milliy qadriyatlarning tiklanishi - demokratik jamiyat qurishning muhim sharti 3.Milliy qadriyatlarning demokratik jamiyat qurishda tutgan o’rni. Demokratiya: milliy va umumbashariy qadriyat. Sharqona va G’arbona demokratiya. 4. Umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik - O’zbekistonda demokratik jamiyat barpo etishning asosiy tamoyili.
Mustaqillik yillarida mamlakatimizning etakchi olimlari tomonidan demokratiyaning milliy, umumbashariy tamoyillarini har bir xalqning qadriyatlari bilan uyg’unlashtirish va to’ldirish borasida bir muncha ishlar qilindi. Shunga qaramay, mamlakatimizda demokratik jamiyat barpo etish jarayonida ularning o’zaro bog’liqligi va namoyon bo’lish xususiyatlari jiddiy o’rganishni talab etadi. Vaholanki, demokratiyaning muhim umumjahon e'tirof etgan asosiy tamoyillari mavjud. Ular quyidagilardan iboratdir; - erkin va adolatli saylovlar; - ochiq va hisobot beruvchi hukumat; - inson huquqlarining ustuvorligi; - hokimiyat organlarining saylanib qo’yilishi; - so’z, matbuot va vijdon erkinligining Konstitutsiya va qonunlar bilan kafolatlanishi; - qonun ustuvorligi; - fuqarolarning siyosiy va iqtisodiy huquqlari mavjudligi va tengligi; - tayinlash yo’li bilan shakllanadigan davlat organlarining saylab qo’yiladigan organlar oldida hisob berish burchliligi; - ko’ppartiyaviylik tizimining mavjudligi; - umummilliy masalalarning hal etilishida referendumlarning o’tkazilishi; - mulk shakllarining xilma-xilligi va ularning tengligini kafolatlovchi qonunlarning mavjudligi; - siyosiy muxolifatning ochiq faoliyat ko’rsatishi; - jamiyatda plyuralizm, ya'ni fikrlar xilma-xilligi, rang-barangligini kafolatlovchi qonunlarning mavjudligi hamda ularni amaliy hayotga joriy etish masalalari samarasining ortishi. Ma'lumki, O’zbekiston xalqi o’z mustaqilligiga erishgach, Er sharining ko’pchilik aholisi kabi ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga asoslangan demokratik jamiyatni barpo etishni o’z oldiga maqsad qilib qo’ydi. Tabiiyki, bunday jamiyatni shakllantirishda, avvalambor, O’zbekiston taraqqiyotining o’ziga xos milliy tamoyillarini jahonda kechayotgan umuminsoniy tamoyillar bilan uyg’unlashayotganligini nazardan qochirmaslik kerak. O’zbekiston aholisining bozor iqtisodiga asoslangan demokratik jamiyat qurishida istiqlolimizning dastlabki yillaridayoq Prezident I.A.Karimov quyidagi milliy tamoyillarga jamoatchilik diqqatini qaratdi. Bu milliy tamoyillar I.A. Karimovning 1992 yilda yozilgan “Istiqlol yo’li; muammolar va rejalar” hamda “O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li” asarlarida ilmiy jihatdan har tomonlama asoslab berildi. Bu O’zbekistonning o’ziga xos, aql-idrokka asoslangan taraqqiyot yo’li jahon afkor ommasi tomonidan haqli ravishda “taraqqiyotning o’zbek modeli” degan nom oldi (M.S.Gafarli, I.A.Kasaev. Rivojlanishning «o’zbek modeli»: tinchlik va barqarorlik - taraqqiyot asosi. -T.: «O’zbekiston», 2001. –430 b.). Aynan ana shu tamoyillarda bir tomondan milliylik, ikkinchi tomondan umuminsoniylik yo’nalishlari uyg’unlashdi yoki ularning dialektik mutanosibligi o’z aksini topdi. “Birinchi tamoyilimizda, - deb yozgan edi I.A.Karimov, - avval-iqtisod, keyin siyosat degan shiorni olg’a surdik”( Karimov I.A. Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. T.: «O’zbekiston» 2001, 36-38 bet., 177 bet.). Boshqacha qilib aytganda, iqtisodiyotning siyosatdan ustunligi nazarda tutiladi. Iqtisodiy islohotlar siyosatdan ortda qolmasligi zarur. Ikkinchi tamoyil - bu davlatning bosh islohotchi ekanligi. Yangilanish va o’zgarishlar siyosatini ishlab chiqish va ularni izchillik bilan amalga oshirishni davlat o’z zimmasiga oladi. Uchinchi tamoyil, o’z navbatida jamiyat hayotida, barcha sohalarda qonunning ustuvorligi ta'minlanadi. Aynan O’zbekiston Respublikasining 1992 yil 8 dekabrda qabul qilingan Konstitutsiyasi ham umuminsoniy va milliy tamoyillarning mujassamlashgan yorqin namunasi hisoblanadi. To’rtinchi tamoyil, bu aholining demografik vaziyati, ayniqsa, uning 60 foizidan ko’prog’ini yoshlar tashkil etganligi, kam ta'minlangan oilalarni, bolalarni, nafaqaxo’rlarni ijtimoiy himoyalash maqsadida kuchli ijtimoiy siyosat olib boriladi. Beshinchi tamoyil - bu xalqimiz an'analari, urf-odatlari hamda bozor iqtisodiyotining ob'ektiv qonun-qoidalarini hisobga olgan holda unga «shok terapiyasi» asosida emas, balki evolyutsion tadrijiy asosda, puxta o’ylab bosqichma-bosqich o’tish nazarda tutiladi(Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2 T., -T.: «O’zbekiston», 1996, 177-180 betlar.). Shunday qilib, ushbu tamoyillar yoki taraqqiyotning «o’zbek modeli» O’zbekistonda huquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyatiga o’tishining hamda uning jahon hamjamiyati bilan izchillik asosida integratsiyalashuv kontseptsiyasining negizini tashkil etadi. Ma'lumki, bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich izchillik bilan o’tayotgan O’zbekiston Respublikasi 1994 yil oxiri 1995 yil boshlarida islohotlar o’tkazishning ikkinchi bosqichiga o’tadi. Bu davr ichida mamlakatimizda nafaqat kuchli ijroiya xokimiyatiga asoslangan Prezidentlik respublikasi shakllandi, balki umuminsoniy hamda milliylikka asoslangan zamonaviy parlament - Oliy Majlisga ko’ppartiyaviylik, muqobillik, hurfikrlilik asosida saylovlar o’tkazish yo’lida jiddiy qadam qo’yildi. To’g’ri hali bu tom ma'nodagi professional parlament emas edi. Ammo iqtisodiy, madaniy, ma'naviy sohalar kabi ijtimoiy-siyosiy sohada ham islohotlar evolyutsion yo’l bilan olib borildiki, bu jamiyatimizda barqarorlikni ta'minlash uchun asos bo’ldi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning 1995 yil 23 fevralda I chaqiriq Oliy Majlisining I sessiyadagi ma'ruzasi “O’zbekiston siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari” deb nomlanishi bejiz emas. Mazkur ma'ruzada Yurtboshimiz Sharqda, qolaversa O’zbekistonda dunyoviy, demokratik jamiyat barpo qilishning uch muhim tamoyili ustida to’xtab, ularni ilmiy jihatdan asoslab berdi. Xo’sh, O’zbekistonda qurilayotgan demokratik, adolatli fuqarolik jamiyatining shaklu-shamoyili qanday bo’lishi kerak? “Sharqda, - deb yozadi I.A.Karimov, - demokratik jarayonlarning, qadimdan shakllangan o’ziga xos va o’ziga mos xususiyatlari bor. Sharqda demokratik jarayonlar uzviy ravishda va asta-sekin taraqqiy topadi. Bu sohada inqilobiy o’zgarishlar yasashga urinishlar g’oyat noxush, hatto fojiali natijalarga olib keladi. Inqilobni g’arb olimlari ham “ijtimoiy taraqqiyotning ibtidoiy va yovvoyi shakli” deb ataganlar. Tabiiyki, bunday yo’l bizga aslo to’g’ri kelmaydi”( Karimov I.A Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3 T., -T.: «O’zbekiston» 1996, 8-9 betlar.). Shu o’rinda demokratik jamiyat qurishning milliy, umumbashariy tamoyillarida sharqona qadriyatlar qanday o’rin egallaydi, degan savol tug’iladi. Agar e'tibor bilan qaralsa, bu o’rinda jarayonlar so’zi tamoyillar ma'nosini ham anglatmoqda. Ikkinchi tamoyilni Prezidentimiz demokratlashtirishning “ikkinchi muhim sharti” deb nomlagan. “Jamiyatni demokratlashtirishning ikkinchi muhim sharti odamlarning tafakkuri va ijtimoiy saviyasi bilan demokratik o’zgarishlar darajasi va sur'atlari bir-biriga qanchalik mutanosib bo’lishiga bog’liqdir”( Karimov I.A Vatan sajdago? kabi muqaddasdir. 3 T., -T.: «O’zbekiston» 1996, 8-9 betlar.). Fikrimizcha, mazkur tamoyil umumbashariy tamoyildir. “Uchinchidan, - deb ta'kidlagan edi I.A.Karimov, -demokratik jarayonlar xalqimiz milliy madaniyatining o’ziga xos jihatlarini, uning tabiatini o’zida mujassam etmog’i kerak. Ma'lumki, G’arb namunasi ko’p hollarda individualizm falsafasiga tayanadi va ommani haddan tashqari siyosiylashtirishga olib keladi”( Karimov I.A Vatan sajdago? kabi muqaddasdir. 3 T., -T.: «O’zbekiston» 1996, 9 bet.). Demak, milliy tamoyillar bilan birga mintaqaviy tamoyillar ham mavjud. Ko’rinib turibdiki, I.A.Karimovning ta'kidlashicha, demokratiyani shakllantirishda O’zbekiston uchun G’arb namunasi emas, ko’proq Sharq tajribasi qo’l keladi. “Osiyo” mintaqasi va musulmon Sharqidagi demokratik qadriyatlar va o’zgarishlar rivojining tajribasi o’ziga xos xususiyatlar, o’ziga xos an'analarga ega. Sharqda demokratiya tushunchasi hamjihatlik g’oyasi, jamoatchilikning fikricha, ustuvorlik zaminida shakllanadi”( Karimov I.A. Vatan sajdago? kabi muqaddasdir. T3. –T.: «O’zbekiston» 1996, 9-bet.). Osiyo mintaqasi va musulmon Sharqining boy tarixiy tajribasiga asoslanib, I.A.Karimov O’zbekistonda demokratik tamoyillarning rivoji to’g’risida nihoyatda muhim xulosaga keladi: ”Bizning mamlakatimizda, -deydi Yurtboshimiz, - demokratik jarayonlar xalqimizning qonunni hurmat qilish, qonunga itoat etish kabi fazilatlariga mos ravishda rivojlanishi zarur. Ahloqiy, ma'naviy qadriyatlar siyosiy munosabatlarda ham ustunlik kasb etishi darkor”( Karimov I.A. Vatan sajdago? kabi muqaddasdir. T3. –T.: «O’zbekiston» 1996, 9-10-betlar.). 2-savol. Demokratik jamiyat kontseptsiyasida milliy, umuminsoniy qadriyatlar bilan bir qatorda, diniy qadriyatlarning o’rniga alohida e'tibor qaratilmoqda. Negaki, ular o’rtasida qat'iy chegara yo’q. Bunday fikr bildirishimizga muayyan tarixiy sharoitlarda ob'ektiv zaruratlar tufayli jamiyat rivojlanishi uchun alohida ahamiyat kasb etuvchi milliy qadriyatlar diniy qarashlar bag’rida shakllanganligi asos bo’lgan. Shunga ko’ra, bizning milliy qadriyatlarimiz faqat islom zaminida vujudga kelmagan, balki zardushtiylik, buddaviylik kabi dinlardan ham ko’p narsalarni olgan. Binobarin, har qanday qadriyatlarning bosh manbai ijtimoiy hayotdir. Buning isboti sifatida hozirgi davrda mamlakatimizda ko’pgina tarixan din bilan bog’liq qadriyatlar o’zlarining diniy mazmunini o’zgartirib, dunyoviy, milliy qadriyatlarga aylanganligini e'tirof etish mumkin. Ayni paytda, demokratik jamiyatni barpo etishda din har doim ham uning tarafdori bo’lavermaydi. Ayniqsa, hozirgi murakkab o’tish davrida islom g’oyalari va qarashlaridan bir-biriga tubdan qarama-qarshi maqsadlar yo’lida foydalanishga urinishlar jonlangan bir paytda, ana shu omilning o’rnini alohida tahlil etish zarur. Uning zaruratini Prezident I.A.Karimov alohida va bir necha marta ta'kidlab kelmoqda. «Mustaqillik yillarida eng katta qo’lga kiritgan yutuqlarimizdan biri tarixiy, milliy va axloqiy qadriyat hamda an'analarning, muqaddas dinimizning jamiyatni ma'naviy yuksalishidagi o’rni va ahamiyatini qayta tiklanganligidir. Ayni zamonda, tajovuzkor aqidaparast kuchlar islom dini xalqimiz uchun muqaddas qadriyat ekanligidan foydalanib, O’zbekistonni demokratik, ma'rifiy taraqqiyot yo’lidan og’dirishga intilmoqdalar». Keyingi yillarda dunyo miqyosida islomdan qarama-qarshi maqsad yo’lida foydalanishlar yaqqol namoyon bo’lmoqda. O’zbekistonda demokratik jamiyatni barpo etishda milliy tamoyillarning asosini tashkil etuvchi qadriyatlar ham alohida o’ringa egadir. Mustaqillik tufayli unga bo’lgan yangicha yondashuvlar Prezident I.A.Karimovning milliy va umumbashariy qadriyatlar to’g’risidagi metodologik ilmiy mulohazalari hamda amaliy faoliyatlaridagi ko’rsatmalari, tashabbuslari buning yorqin misolidir. Milliy va umumbashariy qadriyatlar to’g’risida bir qator mamlakatimiz olimlarining fikr va mulohazalarini umumlashtirish lozim. Negaki, O’zbekistonda barpo etilayotgan huquqiy demokratik davlat va ochiq fuqarolik jamiyati umuminsoniy qadriyatlar bilan bir qatorda, milliy qadriyatlarimizga asoslanadi. Yuqoridagi adabiyotlarning tahlillari shuni ko’rsatadiki, o’tmishdagi barcha ijtimoiy-falsafiy ta'limotlarda qadriyatlarning mohiyati va ularning jamiyat taraqqiyotida tutgan o’rni masalasiga katta e'tibor berishgan. Agarda qadimgi dunyo ijtimoiy-falsafiy ta'limotlarida umuminsoniy qadriyatlar inson aqliy taraqqiyotining mahsuli deb qaralgan bo’lsa, Turondagi ijtimoiy-falsafiy fikrlar tarixida jumladan, “Avesto”dagi, uchinchi davr, deb atalgan insoniyat kelajak istiqboli, adolatli jamiyat haqidagi fikrlar tarixiy ildizlarni tashkil etadi. Shu nuqtai nazardan, qadriyat tushunchasining mazmuniga e'tiboringizni tortmoqchimiz. Ushbu tushunchaning ma'nosi xususida ijtimoiy-falsafiy adabiyotlarda ko’pgina ilmiy ta'riflar mavjud. Berilgan ta'riflarni tahlil etish bir tomondan, turli xil yondashuvlarning mavjudligini, ikkinchi tomondan esa, ularning butunlay bir-birini inkor etishi hollari mavjud ekanligini ko’rsatadi. Masalan, ”Falsafiy entsiklopediya”ning beshinchi jildida qadriyatlar quyidagicha tavsiflangan: ”Qadriyat - falsafiy va sotsiologik tushuncha. U birinchidan, bir ob'ektning ijobiy yoki salbiy qimmatini, ikkinchidan, ijtimoiy ongning normativ belgilovchi-baholovchi jihati (sub'ektiv qadriyatlar yoki ong qadriyatlari)ni ifoda etadi”( Filosofskaya entsiklopediya, M., 1970, T 5, s. 462). Rus tilidagi “tsennost” ya'ni qadriyat tushunchasiga, kishilarning ijtimoiy-siyosiy faoliyatiga, ma'naviy dunyoqarashiga ijobiy yoki salbiy ta'sir ko’rsatadigan barcha narsa va hodisalar kiritilgan. Ana shunga yaqin nuqtai nazar boshqa ilmiy manbalarda ham bayon etilgan: “Qadriyat (falsafa, sotsiologiyada) - voqelikdagi muayyan hodisalarning iqtisodiy, ijtimoiy va ma'rifiy ahamiyatini ko’rsatish uchun qo’llaniladigan tushuncha. Qadriyatlarning mazmuni va xarakteriga ko’ra, progressiv va reaktsion tiplarga ajratish mumkin” deyilgan. Fikrimizcha, bunday ta'riflar mazkur kategoriyani o’ta sig’imdor qilish bilan birga, uning asli mohiyatini aniqlashda bir qator ilmiy chalkashliklarni keltirib chiqarmoqda. Shunga ko’ra, uning mazmuni, tuzilishi, asosiy shakllari, namoyon bo’lish xususiyatlari va umuminsoniy qadriyatlar tizimi, bu tizimdagi asosiy qadriyat shakllarining o’rni va ahamiyatini ilmiy tahlil qilish bilan bog’liq bir qator masalalarga e'tibor kam ekanligini ko’rsatib o’tish lozim. “Qadriyat deyilganda, inson va insoniyat uchun ahamiyatli bo’lgan millat, elat va ijtimoiy guruhlarning manfaatlari va maqsadlariga xizmat qiladigan va shu tufayli ular tomonidan baholanib, qadrlanadigan tabiat va jamiyat ne'matlari hodisalari majmuini tushunmog’imiz lozim(Qadriyatlar va ijtimoiy taraqqiyot (ilmiy ishlar to’plami), -T., O’zbekiston, 1997, 198 b.). Rus, ingliz, nemis, frantsuz va chex tillarida Rossiya Fanlar Akademiyasining akademigi G.V.Osipov muharrirligida chop etilgan “Sotsiologicheskiy entsiklopedicheskiy slovar” da qadriyatlarni baholash, qadriyatlar tizimi, ijtimoiy qadriyatlar, qadriyatlar yo’nalishi va umuman qadriyatlarga ta'riflar berilgan(G.V.Osipov. Sotsiologicheskiy entsiklopedicheskiy slovar, M. 2000, 402-403 s.). Qadriyatlar tushunchasiga “Mustaqillik izohli ilmiy-ommabop lug’ati”da ham alohida o’rin ajratilgan. Shu o’rinda xo’sh, «qadriyat» so’zi nima ma'noni anglatadi degan tabiiy bir savol tug’iladi. «Qadriyat» atamasi bizga arabcha «qadri» so’zidan kirib kelgan bo’lib, bugungi kunda bu tushuncha «borliq va jamiyatdagi biror bir narsa va hodisaning kishilar o’rtasidagi, o’zaro ijtimoiy munosabatlardagi tutgan muhim ahamiyatini ifoda etish uchun qo’llanilmoqda. Bu masalaning bir tomoni. Uning ikkinchi tomoni shundan iboratki, «qadriyat» so’zi qadim zamonlarda paydo bo’lgan va barcha xalqlar tillarida mavjuddir. Demak, bu tushuncha bir necha ming yillik tarixga egadir. Fikrimizning isboti sifatida qadimgi dunyoda «aksiologiya» degan atamaning mavjud bo’lishidir. Aksiologiya aslida falsafaning muhim yo’nalishlaridan biridir. Faqat bu tushuncha XIX-XX asrlarga kelib, Evropa mamlakatlari falsafasida rivojlantirildi. Uning tarixi demokratiya tarixi bilan bog’liqdir. Binobarin, Evropa mamlakatlarida ham demokratik jamiyatni barpo etishda qadriyatlarga asoslanish ustuvor bo’lgan. “Qadriyatlar - jamiyatda kishilar o’rtasida obro’ga, e'tiborga, hurmatga, nufuzga, ahamiyatga ega kishilar, munosabatlar, holatlar, moddiy narsalar va ma'naviy boyliklar majmuasi”( Mustaqillik izohli ilmiy-ommabop lug’at. A. Jalolov va Q. Xonazarov umumiy tahririda. –T.: “Sharq”, 1998, 279-bet) degan ta'rif berilgan. Qadriyatlarni bunday ta'riflash uning mohiyatini ancha yorqin ifodalasada, lekin qadriyatlarga berilgan ta'riflar ichida o’zining ilmiyligi bilan boshqa ta'riflardan ajralib turadi, degan fikrdamiz. Bizningcha, “umuminsoniy qadriyatlar tushunchasi butun jamiyat ahamiyatiga ega bo’lgan, insoniyatning mavjudligi, o’tmishi, buguni va kelajagini, yashashning asosiy yo’nalishlari, qonun-qoidalarini, talab va tartiblarini, odamlarning eng azaliy orzu-umidlari va ideallarini o’zida aks ettiradigan qadriyatlarining umumiy shakllarini ifodalaydi. Umuminsoniy qadriyat tushunchasining ob'ektiv asosi ijtimoiy munosabatlar va jarayonlar, insoniyatning uzluksiz hayotini va turmush tarzini umumlashtiradigan jamiyatdir”. Darxaqiqat “umuminsoniylik” tushunchasida qadriyatlarni tirik tabiatning bir qismi bo’lgan odam zotining hayoti va kamoloti, uning tarixiy taraqqiyoti, siyosiy va boshqa birliklar uchun ahamiyati o’z ifodasini topishi kerak. Shu o’rinda insoniyatning eng umumiy jamoasi bo’lgan jamiyatgina, umuminsoniy qadriyatlarning yaratguvchisi va saqlab turuvchisidir. Umuminsoniy qadriyatlar nihoyatda keng ko’lamli va serqirra tushuncha. Uning zaminida eng avvalo ozodlik, erkinlik, tinchlik, demokratiya tufayli shakllangan inson baxt-saodati kabi umumijtimoiy ma'no va mazmun kashf etadigan qadriyatlardan iborat, deyish mumkin. Qadriyatlarni faqat moddiy va ma'naviy boyliklar sifatida tushunish va uni shunday izohlash ilmiy nuqtai nazardan to’g’ri emas. 3-savol. Har bir millat o’z qadriyatiga ega. Binobarin, uning har bir mamlakat, har bir xalqning bu imkoniyatlardan qay darajada foydalanishi - demokratik jamiyatni barpo etishda muhim o’rin egallaydi. Hozirgi davrda qadriyatlarning muhim xususiyatlaridan biri ham ana shundadir. Mustaqillikdan keyin milliy qadriyatlarning demokratik jamiyat qurishdagi o’rnini aniqlash borasida jiddiy ilmiy izlanishlar ham, amaliyot bilan bog’liq muammolar ham davlat siyosati darajasiga ko’tarildi. Negaki, biron-bir jamiyat ma'naviy imkoniyatlarini, odamlar ongida ma'naviy va axloqiy qadriyatlarni rivojlantirmay hamda mustahkamlamay turib o’z istiqbollarini tasavvur eta olmaydi. Ayniqsa, bizning sharqda xalqning ming yillik milliy qadriyatlari uning uchun qudratli ma'naviyat manbai bo’lib xizmat qilgan. Xalqimizning yaqin o’tmishidagi uzoq vaqt davom etgan kuchli mafkuraviy tazyiqqa qaramay, O’zbekiston xalqi avloddan-avlodga o’tib kelgan o’z tarixiy va madaniy qadriyatlarini hamda o’ziga xos an'analarini saqlab qolishga muvaffaq bo’lganligi sababi ham ruhida, qalbida doimiy ravishda umumbashariy qadriyatlarga sodiq bo’lganligidir. «Biz, deb ta'kidlaydi I.A.Karimov, - ma'naviy qadriyatlarni tiklashni milliy o’zlikni anglashning o’sishidan, xalqning ma'naviy sarchashmalariga, uning ildizlariga qaytishdan iborat uzviy, tabiiy jarayon deb hisoblaymiz»( Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. -T.: O’zbekiston, 1997. 137-b.). Demak, O’zbekistonda demokratik jamiyat barpo etishning milliy, umumbashariy tamoyillarini har bir xalqning qadriyatlarisiz, alohida ajratib bo’lmaydi. Biron-bir narsa va hodisa, xoh u moddiy bo’lsin, xoh ma'naviy bo’lsin, qadriyatga aylanishi uchun ma'lum bir vaqt, davr o’tishi kerak. Demokratiyani milliy va umuminsoniy qadriyat sifatida shakllanishi ham shunday bosqichlarni bosib o’tgan. O’tmishdagi barcha narsalar ham milliy qadriyat hisoblanavermaydi. Uning milliy qadriyatga aylanishi uchun o’zini ko’rsata olishi shart. Demak, biz demokratik jamiyat qurishda o’tmishimizdagi barcha narsalarimizni to’laligicha ololmaymiz. Negaki u hamma uchun ibratli emas. Shu o’rinda Prezident I.A.Karimovning quyidagi fikrlari o’ta muhim ahamiyat kasb etadi «… o’tmish qadriyatlariga, an'analariga va turmush tarziga betartib ravishda, orqa-ketini o’ylamay qaytish boshqa bir keskinlikka - hozirgi davrni qabul qilmaslikka, jamiyatni yangilash zaruriyatini inkor etishga olib kelishi mumkin». Ayni shu inkor etish onlarida ekstremistik ruhdagi muxolifatning vujudga kelish xavfi tug’ildi. U aslini olganda, ma'naviyatga qarshi muxolifat bo’lishi mumkin edi(Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo’lida. T. 6. –T.: «O’zbekiston», 1998, 126-b.). Ba'zan shunday ham bo’ladi. O’zbekistonda demokratik jamiyat qurishda milliy qadriyatlardan tashqari diniy qadriyatlarimizga ham alohida o’rin berilayotganligi tasodifiy hol emas. Chunki milliy va diniy qadriyat o’rtasida qat'iy chegara yo’q. Ular doimiy ravishda o’zaro bog’liq holda namoyon bo’ladi, bir-biri bilan muloqotda, birgalikda mavjud bo’ladi. Milliy va diniy qadriyatlar mutelikdan, fikr qaramligidan qutulish, milliy o’zlikni anglashga xizmat qilishi bilan ular jamiyatda demokratik umumbashariy tamoyillarning qaror topishiga zamin yaratadi. Demokratik qadriyatlarning muayyan sharoitlarda mahalliy, milliy, mintaqaviy va umuminsoniy shakllardanamoyon bo’ladi. Binobarin, har bir jamiyat ma'naviy imkoniyatlarini, odamlar ongida ma'naviy va axloqiy qadriyatlarini rivojlantirmay hamda mustahkamlamay turib, o’z istiqbolini tasavvur eta olmaydi. Xalqlarning madaniy qadriyatlari, ma'naviy merosi ming yillar mobaynida sharq xalqlari uchun qudratli ma'naviyat manbai bo’lib xizmat qildi. Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov bu borada fikr yuritib shunday deb ta'kidlaganlar: “Uzoq vaqt davom etgan kuchli mafkuraviy tazyiqqa qaramay, O’zbekiston xalqi avloddan avlodga o’tib kelgan o’z tarixiy va madaniy qadriyatlarini hamda o’ziga xos an'analarini saqlab qolishga muvaffaq bo’ldi”( Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. -T.:O’zbekiston, 1997, 141 b.). Binobarin, har bir qadriyatning mohiyati va ahamiyati tabiat, jamiyat va ruhiy olam hodisalarini bilish, ilmiy umumlashtirish, ijtimoiy va ma'naviy taraqqiyotga ta'sir etish imkoniyatlari asosida belgilanadi. Demokratik jamiyatni umuminsoniy va milliy qadriyatlarsiz barpo etib bo’lmaydi. Qadriyatlar haqida fikr yuritganda uning ikkita tarkibiy qismini nazarda tutmoq kerak. Bunda, eng avvalo, insonning ob'ektiv olamga nisbatan bo’lgan aktiv faoliyatini alohida tahlil qilish zarur. Umuminsoniy qadriyatlar tushunchasiga moddiy va ma'naviy muhit, yashash shart-sharoitlarining rivojlanishi va vorislik sodir bo’lib, yangi-yangi qadriyatlarning shakllanishiga o’tishdan meros bo’lib qolganlari esa davr ruhi, yangi ijtimoiy ehtiyoj va taraqqiyot uchun asos bo’lgan qadriyatlarga kiradi. Umuminsoniy qadriyatlarning asosiy vazifasi olamni bilish va uni amaliy o’zgartirishning muhim omilidir. Yurtboshimizning “Mustaqillikka erishganimizdan keyingina biz buyuk ajdodlarimizning hurmatini o’rniga qo’ya oldik. Bizning bu intilishlarimizni Markaziy Osiyodagi qo’shnilarimiz, madaniy xalqaro hamjamiyat qo’llab-quvvatladi. Bu hol tasodifiy emas — sohibqiron Amir Temur shaxsi uning avlodlari bo’lmish faqat bizning emas, balki mintaqamizdagi barcha xalqlarning, butun ma'rifiy insoniyatning boyligidir” degan fikrlari har bir millat rivojlanishidagi tarixiy voqealar, unga ijobiy hissa qo’shgan shaxslar ham milliy qadriyatlar jumlasiga kirishini anglatadi. Shu nuqtai nazardan Amir Temur shaxsi buning yorqin isbotidir. Binobarin, Amir Temur qanchalik taqvodor, asl musulmon bo’lmasin, qonunchilikning turli tizimlari — diniy va dunyoviy tomonlari borligini, ularni hisobga olish kerakligini juda to’g’ri anglagan. Amir Temur qonunchilik deganda faqat Shariat qonunchiligini emas, balki boshqa xalqlar qadriyatlari, urf-odatlarini ham tushungan. “Milliy qadriyatlar — millat uchun muhim va jiddiy ahmiyatga ega bo’lgan jihat va xususiyatlar. O’z milliy qadriyati bo’lmagan millat yoki elat yo’q. Millatning tanazzuli — milliy qadriyatlarning tanazzulidir. Milliy qadriyatlar millatning tarixi, yashash tarzi, kelajagi, uni tashkil etgan avlodlar, ijtimoiy qatlamlar, milliy ong, til, ma'naviyat hamda madaniyat bilan uzviy bog’liq holda namoyon bo’ladi”( Mustaqillik izohli ilmiy-ommabop lug’ati ( A.Jalolov va Q.Xonazarov umumiy tahririda) -T.:”Sharq“, 19998, 141 b.). Negaki, milliy qadriyatlar nafaqat mamlakatimiz mustaqilligini mustahkamlaydigan ma'naviy asoslardan biri, balki demokratik, adolatli, huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati qurishning asosiy manbai hamdir. Markaziy Osiyo xalqlarining asrlardan asrlarga meros bo’lib kelayotgan milliy qadriyatlari uzoq tarixiy jarayonda shakllangan va ko’plab og’ir sinovlarni boshdan kechirgan. Darhaqiqat, mintaqamiz xalqlari 3000 yildan ortiq davrni o’zida mujassamlashtirgan Markaziy Osiyo tsivilizatsiyasini yaratdi. Markaziy Osiyo xalqlarining milliy qadriyatlardagi o’ziga xos jihatlariga quyidagilarni kiritish mumkin: a) tug’ilgan makon va ona yurtga ehtirom; b) ajdodlar xotirasiga sadoqat; c) kattalarga hurmat, yoshlarga izzat d) insoniy muomalada mulozamat; e) hayo, andisha, vazminlik, sabr-toqat kabilarning ustuvorligi bilan ham xarakterlanadi. Ma'lumki, demokratik qadriyatlar muayyan sharoitlarda shakllanadi. Shu sababli ular: mahalliy, milliy, mintaqaviy, umuminsoniy mazmunda namoyon bo’ladi. Milliy muhit demokratik qadriyatlarni yaratish va saralashning asosiy manbasidir. Aynan milliy muhit mahalliy qadriyatlarning ustuvorlarini o’z darajasiga ko’taradi va ularni voyaga etkazib, umuminsoniy qadriyatlar darajasiga olib chiqadi. Umuminsoniy qadriyatlarni har bir kishi o’zining boyligiga aylantirgandagina milliy tamoyillar o’z kuchini ko’rsatadi. “Shu bilan birga o’tmish qadriyatlariga, an'analarga va turmush tarziga betartib ravishda orqa-ketini o’ylamay qaytish boshqa bir keskinlikka — hozirgi davrni qabul qilmaslikka, jamiyatni yangilash zaruriyatini inkor etishga olib kelishi mumkin”( Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. -T.:O’zbekiston, 1997, 138 b) deb ta'kidlaydi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov. Biz bugungi kunda haqiqiy qadriyatlarimizni: — tadrijiylik, andishalilik asosida; — bo’hron paytida sabr-toqat, maromiylik va vazminlik asosida — mulozamatda sertakalluflik, keksalarga munosabatda hurmat-izzat asosida; — ijtimoiy-siyosiy hayotda bosiqlik, sipolik va boshqa asoslarda asrab-avaylab rivojlantirmoqdamiz. Milliy qadriyatlar qandaydir o’zgarmas hodisalar emas. Millat taraqqiyoti bilan bog’liq bo’lgan ijtimoiy, iqtisodiy, ma'naviy hayotning takomillashib borishi, yashash va mehnat qilish sharoitlar o’zgarishi bilan milliy qadriyatlar ham rivojlanib borishiga imkon yaratiladi. Har bir qadriyat ma'lum konkret davr, sharoit va ehtiyojlarning mahsuligina emas, balki uning ko’zgusi hamdir. Shu nuqtai nazardan qadriyatlarning demokratik tamoyillar bilan qaror topishidagi o’rniga baho berishdan oldin ulardan foydalanishda ikki omilga alohida e'tibor berish kerak: birinchisi— qaysi bir qadriyatlarning yuzaga kelgan aniq tarixiy sharoitlar, ikkinchisi o’sha davrlarga xos bo’lgan imkoniyat va ehtiyojlarni ham bilish kerak. Shuningdek, umumbashariy demokratik qadriyatlarmi, mintaqaviy qadriyatlarmi, milliy qadriyatlarmi uning qaysi zamin ehtiyoji asosida vujudga kelganligini, ular o’rtasida qanday uyg’unlik mavjud bo’lganligi, vorisiylik masalalarini ham o’rganish zarur. O’zbekistonda demokratik jamiyat qurishning muhim shartidir. Ayni paytda, fikrimizcha, muayyan milliy, sinfiy, mintaqaviy, shaxsiy va boshqa xususiy qadriyatlar tizimi ham umuminsoniy qadriyatlar tizimining o’rnini bosa olmaydi. Fuqarolik jamiyatini barpo etishda umuminsoniy qadriyatlarning namoyon bo’lish xususiyatlari nisbiy xarakterga ega bo’lib, uning bu xususiyati har doim ham ko’zga tashlanavermaydi. Shunga ko’ra, demokratik tamoyillarni milliy qadriyatlar bilan uyg’unlashtirishda uning quyidagi namoyon bo’lish shakllarini alohida ta'kidlash zarur. a) demokratik jarayonlarning uzviyligi asosida milliy qadriyat sifatida shakllantirish; b) odamlarning tafakkuri va ijtimoiy-siyosiy saviyasi bilan demokratik o’zgarishlar darajasini mutanosib bo’lishiga erishish orqali; v) jamiyatdagi turli xil guruhlar qarashlarini yagona maqsad – «O’zbekiston kelajagi buyuk davlat» degan milliy g’oya asosida hamjihatlilik, millatlararo totuvlik ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlikni ta'minlash asosida; g) demokratik jarayonlar xalqimizning qonunni hurmat qilishi, qonunga itoat etish kabi fazilatlariga mos ravishda rivojlanishini ta'minlash; d) siyosiy munosabatlarda ham axloqiy, ma'naviy, milliy qadriyatlar ustuvorligiga erishish orqali umumbashariy demokratik tamoyillarni mamlakat fuqarosining turmush ehtiyojiga aylantirish va boshqalar. Demokratik adolatli jamiyat barpo etishda umuminsoniy qadriyatlar tushunchasiga xos bo’lgan kundalik muloqotlardagi mazmun bilan falsafiy aksiologik ma'no o’rtasidagi farqqa e'tibor berish lozim. Shu nuqtai nazardan bizning fikrimizcha, umuminsoniy qadriyat deganda, eng avvalo, jamiyat va odamzod nasli uchun eng qadrli va uning ma'naviy kamoloti uchun xizmat qiluvchi umumijtimoiy ahamiyat kasb etuvchi narsalar, xodisalar, faoliyat va boshqalarning nomi, ularning ijtimoiy ifodalash uchun ishlatiladigan falsafiy aksiologik tushunchalarni nazarda tutiladi. Demak, umuminsoniy qadriyat deganda, jamiyat a'zolarining hammasi uchun umumiy ahamiyatga ega bo’lgan va har bir shaxsning hayotida ro’y berayotgan o’zgarishlarga ijobiy ta'sir etadigan, kishilarning xatti-harakati, amaliy faoliyati, yashash tarzi, boshqalarga munosabati ham umuminsoniy qadriyatlarning mezoni sifatida baholanadi. Shu bilan ham umuminsoniy qadriyatlar tizimida demokratik tamoyillarning o’zi uning shakllanishi uchun keng maydon ochib beradi. Biroq, bundan milliy qadriyatlarning o’rni ana shu tizimda passiv holatda ekan-da degan xulosani chiqarmaslik kerak. Negaki, qadriyatlar tizimida millat, unga xos bo’lgan belgilar, jihatlar, xususiyatlar, ularning vujudga kelish jarayoniga bevosita ta'sir ko’rsatadigan hudud, makon va u bilan bog’liq tuyg’ular demokratik jamiyatni barpo etishda muhim o’rin egallaydi. Milliy qadriyatlar shaxs qadriyatlarini umuminsoniy qadriyatlar bilan bog’lovchi zanjirning muhim va asosiy bo’g’ini hisoblanadi. Shunga ko’ra, millat har qanday milliy qadriyatning ob'ekti, uni yaratuvchisi va milliy qadriyatlar tizimida asosiy tayanadigan ijtimoiy tayanch hamdir. Millat bir tomondan, o’zininng qadriyatlarini mutassil vujudga keltirib turganligi bilan ham yashovchanlik xususiyatiga ega. Demak, milliy qadriyatlar o’tmishdan kelajakka rivojlanish jarayonida ularni doimiy takomillashtirib yangi-yangi qirralarini vujudga keltiradi. Aynan ana shu jarayon adolatli va demokratik jamiyatning shakllanishida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ladi. Demak, birinchidan milliy qadriyatlarsiz demokratiya tamoyillarini hayotga joriy etish, uni har bir shaxsning turmush tarziga aylantirish mumkin emas. Demokratiya nafaqat shaxs faoliyati, balki u millatning ruhiyati hamdir. Ikkinchidan, demokratik jarayonlar davomida mavjud qadriyatlar tizimining o’zi ham rivojlanib, o’zgarib boradi. Uchinchidan, millat milliy qadriyatning xaqiqiy egasi. Demak, millat uning makon va zamondagi harakati ham, o’tmishdan kelajakka tomon yashashi ham, avloddan avlodga etkazib beruvchisi ham, uning asosiy ob'ekti hamdir. To’rtinchidan, milliy qadriyatlarning takomillashmaganligi millatning yo’q bo’lib ketishi va oxir oqibatda egasiz bo’lib qolishining boshlanishidir. Sobiq sho’rolar davrida millatga bo’lgan hujum eng avvalo, uning qadriyatlariga bo’lgan hujumdan boshlanganligi tasodifiy hol emas edi. Buning bir qator misollarini ko’hna tarixdan ham, hozirgi davrdan ham ko’plab keltirish mumkin. Beshinchidan, milliy qadriyatlarning saqlanib qolishi bu faqat ularning o’zini o’zi asrab qolishining asosiy masalasi deb qarash kerak emas. Balki har qanday millatning saqlanib qolishi uchun har bir millatning o’zi javobgar, mas'ul bo’lishi shart. Ana shu javobgarlik, mas'ullik darajasi milliy rivojlanish jarayonida alohida ahamiyat kasb etadi. Bu haqda qozog’istonlik professor, faylasuf G’.Qodirjonov xalqaro konferentsiyalarning birida shunday fikrni bildirdi: “Qozoq ziyolilarining o’z ona tillarini o’rganishlari, o’zlashtirishi va o’z tillarida ilmiy falsafiy, siyosiy kitoblarni yozishi o’ta mushkul bo’lib qolayotganligining sababi - ular milliy ruhining erkinligiga nisbatan uzoq yillar xukmron bo’lgan “qizil imperiyaning” mafkuraviy tazyiqining natijasidir. Bunday holatni Qirg’iziston va O’zbekiston ziyolilari o’rtasida ham kuzatish mumkin”(2002 yil 8-may oyida JIDU da bo’lgan Xalqaro konferentsiya bayonnomasida aytilgan fikrdan ko’chirma.). Milliy qadriyatlarning adolatli demokratik jamiyatni barpo etishdagi o’rnini tahlil etish jarayonida eng avvalo, millatning o’zini ijtimoiy qadriyat sifatida qarash zarur. Negaki, millatning o’zi milliy qadriyatlarning ham ob'ekti, ham sub'ektidir. Demak, mamlakatimizda demokratik jamiyat barpo etishda milliy va umumbashariy qadriyatlarning uyg’unlashuvi taraqqiyotning zaruriy qonunidir. Umumbashariy tamoyillar va qadriyatlar qandaydir o’zgarmas, aqidaviy tushunchalar emas. Davrlar o’tishi, sharoit, talab va ehtiyojlarning o’zgarishi bilan ularning mazmuni, baholash mezonlari ham o’zgarib boradi. Lekin bu o’zgarishlardan qat'iy nazar, umuminsoniy qadriyatlar odamlarni jipslashtiruvchi, ma'lum maqsadlar, ijtimoiy, ma'naviy kamolotining muayyan yo’llari uchun birgalashib kurashishga, harakat qilishga chorlovchi ijtimoiy hodisalardir. Umuminsoniy qadriyatlar turli davlatlar, xalqlar o’rtasidagi ko’prik kabi odamlarni bir-biriga yaqinlashtiruvchi, hamjihatlik va hamkorlikka chorlovchi kuch vositasini o’taydi. Ma'naviyat borasida ham umuminsoniy qadriyatlar barcha xalqlar madaniyatini yaqinlashtiradi va ularning tezroq kamol topishga imkon yaratib beradi. O’zbekistonda erkin, demokratik jamiyat qurish vazifasini amalga oshirish jarayoni demokratiyaning umuminsoniy va milliy-ma'naviy qadriyatlari uyg’un ekanligi e'tirof etiladi. Demokratiyaning asosiy belgisi u yoki bu mamlakatda xalqni oliy Hokimiyatning amalga oshiruvchi manbai ekanligini e'tirof etishdir. Ayni paytda turli xalqlar xalq Hokimiyatining shakli va mazmunini turli davrlarda turlicha talqin etishlari mumkin. Masalan, demokratiyaning antik davrdagi talqini bilan Evropadagi Hozirgi zamon talqini Ham aynan bir xil emas. Qaysiki, muHim demokratik milliy va umuminsoniy qadriyatlar va tamoyillar turli xil siyosiy rejimlarda, unga mos ravishda shu mamlakat va mintaqadagi xalqlarning milliy-madaniy, tarixiy va boshqa an'analarida o’zining Hayotiy ifodasini topgan. Bugun shuni aloHida qayd etish mumkinki, demokratiya turli xil milliy-madaniy sharoitlarda yashay olish xususiyatiga ega ekanligini isbotladi. Bu degani bir, tomondan demokratiyaning milliy xususiyatlari mavjudligini ko’rsatsa, ikkinchidan uni turli xalqlar, millatlar hayotida, davlatchilik qurilish an'analarida namoyon bo’lishidan dalolatdir. Shunda o’zining milliy-ma'naviy qadriyatlariga tayanmagan, uni hisobga olib, ayni paytda umuminsoniy qadriyatlar, tamoyillar bilan uyg’un bo’lmagan demokratiyani haqiqiy demokratiya yoki demokratik jamiyat deb bo’lmaydi. Bu soHada hamon ayrim bahslar mavjud. Uni tahlil etish va munosabat bildirish haqiqatni anglashga yordam beradi. Masalan: “Sharq demokratiyasi”, “G’arb demokratiyasi”ni tushunish bo’yicha: bir tomondan, demokratiyani umuminsoniy qadriyat ekanligiga tayangan holda uni “Sharq”, “G’arb” ko’rinishlariga bo’lib o’rganishga nisbatan e'tirozli fikrlarning mavjudligidir. Yoki, bunday yondashuv bugungi globallashuv jarayoniga to’g’ri kelmaydi, hozir ko’proq globallashuv jarayoni to’g’risida gapirish lozim deyyuvchilar Ham borligida ko’rinadi. Sharqona demokratiyani qo’llash orqasida o’zimizning ayrim qusurlarimizni “yashirish” holatlari bor degan nuqtai nazar. Ikkinchidan, Sharqona demokratiya orqali “Sharqni” ulug’lash, faqat yutuqlarni ko’rish, bir tomonlama unga mahliyo bo’lish, o’zini maqtash kayfiyati mavjud. Shuning uchun ham uni bo’lib o’rganish, uning o’rtasida “Xitoy devorini” qo’yish to’g’ri emas, degan nuqtai nazardir. Yana bir qarashda esa “Sharq” va “G’arb”ga xos bo’lgan demokratiyaning o’ziga xos xususiyatlarini e'tirof etish yaqqol ko’zga tashlanadi. Avvalo, “Sharq” va “G’arb” atamalari to’G’risida tabiiy yondashganda bu tushuncha umume'tirof etilgan va keng jamoatchilikka yaxshi singganligi ma'lum. Ayni paytda u tobora kengroq ma'no-mazmun kasb etib bormoqda. U bugun siyosiy-ijtimoiy, ma'naviy ma'no kasb etayotganligini Ham ta'kidlash lozim. Bundan tashqari, “Sharqona demokratiya” yoki “G’arbona demokratiya” atamasini aloHida-aloHida tarzda ishlatilishi demokratiyaning umuminsoniy ma'no-mazmuniga, umume'tirof etilgan qadriyat sifatida uning umumiy mohiyatiga soya tashlamaydi. Boshqacha aytganda, “Demokratiya” (Sharqda ham G’arbda ham) umume'tirof etilgan tushuncha. Bu sohada o’zaro bahs, keskin ixtiloflar yo’q. Muammo: 1) “Sharqona” yoki “G’arbona” demokratiya o’rtasidagi farqni anglashda kimning qanday tushunib yondoshishi bilan bog’liq. Bunda muammo demokratiyaning umumiy, yagona mohiyatida emas, uning o’ziga xos milliy-ma'naviy xususiyatlarini farqlash, e'tirof etish bilan bog’liq. Albatta “Sharqona” demokratiya to’g’risida fikr yuritib uni “G’arb” demokratiyasidan ustun qo’yishga, yoki G’arb demokratiyasini sharqdan ustun qo’yishga, uni kamsitishga bo’lgan urunishni ham, yoki Sharqona demokratiya to’g’risida gapirganda uni faqat ijobiy jihatlarini bo’rttirib, ayrim nuqson, zararli, zamon ruhiga mos kelmaydigan, bugungi dunyo e'tirof etgan qadriyatlardan orqada qolgan tomonlarini ham hisobga olmaslik mumkin emas. Shuning uchun ham unga qanday ma'no berish, uning mazmun-mohiyatini xolisona yondoshib munosabat bildirish bilan bog’liq. Har bir xalqning milliy ongida shu xalqqa xos va mos bo’lgan, tarixan shakllangan asosiy jiHatlar borki, u shu xalqning ruHiyatini, mentalitetini, xarakterini ifodalaydi va ular mamlakatning siyosiy tizimida o’zining izlarini qoldirmasligi mumkin emas. Albatta dunyo taraqqiyotida demokratiya umuminsoniy qadriyat sifatida turli xalqlar, millatlar tafakkuri va turmush tarziga singgan, e'tirof etilgan va shunga mos e'tibor berilayotgan, amal qilib kelinayotgan boshqarish uslubidir. Bu umumiy qonuniyat. Ayni paytda, ana shu umumiy qonuniyatning ikkinchi muhim bir jihatini hisobga olmaslik ham mumkin emas. Bu har bir xalqning hayot tarzi, mentaliteti, demokratiyani His etish, anglash va unga amal qilish xususiyatining mavjudligi bilan bog’liq. Hamma xalqlar uchun yagona siyosiy idora etish uslubi ham, yagona jamiyat andozasi ham yo’q. Birini ikkinchisidan afzal ko’rish ham mumkin emas. Umuminsoniy qadriyatga aylangan demokratiyaning hamma uchun muhim va ahamiyatli bo’lgan jihatlarini tan olib, uni har bir xalqning milliy-ma'naviy ruhiyati asosida qaror topishi va umuminsoniy hodisaga aylanishini e'tirof etmaslik jamiyat rivojiga, demokratik taraqqiyot mantig’iga to’g’ri kelmaydi. Demokratiya qanchalik umuminsoniy ma'no va qadriyat kasb etmasin, uning negizini, unga ruhiy kuch-quvvat beradigan, uni boyitib turadigan, rang-barangligini ta'minlaydigan “milliylik”, “milliy ruhiyat” milliy-ma'naviy qadriyatlardir. Demokratiya milliylikni, milliy ruhiyatni hisobga olmasa, unga tayanmasa, o’z mohiyatiga zid bo’lib qoladi. Bugun “milliy davlatchilik”, “milliy demokratik davlatchilik”, “milliy demokratiya”, “Sharqona” yoki “G’arb”demokratiyasi degan atamalar o’ziga xos ma'no va mazmunga ega. Demokratiyaning hamma xalqlar va mamlakatlar uchun yagona bo’lgan mutlaq andozasi yo’q. Dunyoni yagona jamiyatga olib borishga da'vo qilgan “Kommunizm g’oyasi” qanchalik mantiqqa zid hodisa bo’lgan bo’lsa, bugun demokratik taraqqiyot yo’lining o’ziga xos xususiyatlarini tan olmaslik ya'ni “demokratiyaning milliy-ruhiy negizini”, xalqlarning milliy-ma'naviy qadriyatlarini, xususiyatlarini tan olmaslikka olib boradi. Bu orqaga qaytish va «yagona g’oya» asosida demokratiyani an'anaviy tushunishni e'tirof etish bilan barobar bo’lgan bo’lur edi. Bizda “Sharqona demokratiya” deganda uni ayrim kishilar tomonidan faqat ijobiy jihatini bir tomonlama idrok etish xollari mavjud bo’lishi mumkin. Yoki uni faqat “maqtash”, “ideal”, “andoza” sifatida yoshlar ongiga singdirishga harakat qilish ham befoyda va samarasiz bo’lib, jamiyat Hayotiga salbiy iz qoldirishi aniq. Lekin bu bilan demokratiyaning milliy-ma'naviy xususiyatlari, ko’rinishlari mavjudligidan ko’z yumib bo’lmaydi. “Sharqona demokratiya” atamasini qabul qilishda, yangi qarashlar, stereotiplar qanday asosda shakllanmoqda? Bu bugungi mustaqillik va demokratik taraqqiyotdagi, tafakkurdagi yutuqlarning samarasi bilan bog’liq. Bugun O’zbekistonda demokratik jamiyat qurar ekanmiz, bizda demokratiya bilan bog’liq bo’lgan dunyo e'tirof etgan demokratik qadriyatlarga, yoki “G’arb demokratiyasi”ga ham, Sharqona demokratiyaga Ham to’g’ri kelmasdan, undan orqada qolayotgan ayrim salbiy qusurlar bilan bog’liq hodisa deb qarash mumkin. Uning ijtimoiy-iqtisodiy, ma'naviy va vaqt, makon bilan uzviy tutash nuqtalari mavjud. Ayrim salbiy qusurlarimizni, Sharqona xususiyatlar bilan bog’lab, umume'tirof etilgan demokratik qadriyatlardan, tamoyillardan chekinib qolayapmiz, deb bo’lmaydi. Masalan, demokratiya “Qonun ustuvorligiga” asoslanadi. Qonun ustuvorligi ta'minlanmasa, demokratiya bo’lmaydi. Yoki demokratiya inson huquq va erkinligining ustuvorligiga asoslanadi. Qonun ustuvorligiga amal qilinmasa, yoki inson huquq va erkinliklarining buzulishi bilan bog’liq ayrim nosoG’lom holatlarni “milliy hodisa” sifatida baHolash bilan to’liq qo’shilib bo’lmaydi. U ayrim kishilar, mansabdor shaxslar, ijtimoiy guruhlar faoliyati bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Aslo milliy hodisa emas. Bu masalada yaxlit Holda u yoki bu millatni ayblab bo’lmaydi. Ayrim millatga xos befarqlik ko’rinishlari, unga ko’nikish, ichki qo’rquv holatlari bo’lishi mumkin. U ham chuqur o’zining tarixiy ildizlariga ega bo’ladi. Demokratiya, erkinlik, oshkoralik uning oldini olishni kafolatlab borgan sari u asta-sekin barham topib boradi. Siyosiy hayot muqobillik asosida rivojlansa hayotbaxsh bo’ladi. Siyosiy institutlar xilma-xilligi ham, mafkuralar xilma-xilligi ham demokratiyaning siyosiy Hayotdagi amaliy ifodasidir. Bu G’arb uchun ham, Sharq uchun ham umume'tirof etilgan qadriyat. Lekin u qaysi mamlakatda xalqning turmush tarzi, mentaliteti, siyosiy xulq-atvori bilan uyg’unlashib ketgan bo’lsa unga ko’proq erishgan. Qaerda aksincha bo’lsa, ayrim muammolar mavjud. O’zbekistonda qonun ustuvorligi asosida qo’yilgan, umum e'tirof etilgan demokratiya bilan bog’liq ayrim qadriyatlarni Hali hayot tarzimizga, tafakkurimizga, amaliy hayotimizga to’la singib ketmaganligi ijtimoiy Hayotda ayrim muammolarning saqlanib qolishiga sabab bo’lmoqda. Bu demokratiyaning xususiyatlarini anglash, uni ijtimoiy Hayotga tadbiq etishga ham tegishlidir. Demokratiyaning milliy xususiyatlarini tan olishni, ayrimlar o’ylayotganidek, o’zining ba'zi qusurlarini bekitish deb bo’lmaydi. Qolaversa, G’arb monarxiya, Sharq ham podshohlik hokimiyatini boshidan kechirgan. Har ikkisida ham bu hokimiyatning ayrim ijobiy tomonlari bilan birga asosan inson erkinligi va huquqlariga, demokratik tamoyillarga to’g’ri kelmagan ayrim qusurlari mavjud bo’lganligidan ko’z yumib bo’lmaydi. Bugungi G’arb demokratiyani Hayotga tadbiq etish sohasida nisbatan yutuqlarga erishgan bo’lsa, unga birdaniga, osongina ega bo’lmagan. Masalan, G’arb mamlakatlari bugun e'tirof etilayotgan demokratiyaga erishish uchun bir necha asrlarlik vaqt sarflagan. AQShda liberal-demokratik institutlar bilan boG’liq Respublika qurilishi XVIII asrning oxirlarida qaror topgan bo’lsa, Frantsiyada uzil-kesil XIX asrning oxirida amalga oshganligini ko’ramiz. Italiya va Germaniyada esa demokratiya ikkinchi jahon urushidan keyin, G’arbiy Evropaning uchta mamlakati: Gretsiya, Portugaliya va Ispaniyada XX asrning 70- yillar o’rtalarida, Sharqiy Evropaga demokratiyalashish 80-yillarning oxiriga to’g’ri keldi. Jamiyat hayotida demokratik qadriyatlarning chuqur joy olib borishi xalqning siyosiy-madaniy ongi, ularning siyosiy demokratiya va bozor munosabatlarining asosiy talablari, tamoyillarini qabul qilish hamda tadbiq etishga tayyorlik darajasiga ham bog’liq. Boshqacha aytganda, har bir xalq siyosiy o’z-o’zini tashkil etish shakllariga, mexanizmlariga tayyor bo’lib etishishi ham zarur. Bu uzoq davom etadigan, uzluksiz jarayon bo’lib, muayyan tarixiy tajribaga ega bo’lishni ham taqozo etadi. Demokratiyaning G’arbona ko’rinishi kimgadir “afzal” tuyulayotgan bo’lsa, bu G’arbona demokratiyani birtomonlama ko’rish, unga ortiqcha baHo berib, uning milliy-ma'naviy xususiyatlarini e'tirof etmaslikni anglatadi yoki Sharqona demokratiyaning zamondan orqada qolgan jihatlari, mentalitetimizdan chuqur joy olgan ayrim nosog’lom steriotiplarni o’zgartirishga ehtiyoj mavjudligini ko’rsatadi. Sharqona demokratiya ham umume'tirof etilgan demokratik tamoyillarga tayanadi. Ayni paytda o’zining mintaqaviy, umumiy, milliy-ma'naviy xususiyatlarini hisobga olishni anglatadi. Bu sharq xalqlarining tarixan qaror topgan qadriyatlaridagi o’ziga xos milliy xususiyatlaridir. Ular xalqlarning tafakkur tarzida, urf-odat va an'analarida siyosiy hayot, inson, jamiyat va davlatga qarashda amal qiladigan o’ziga xos siyosiy-madaniy xulq-atvor ko’rinishlarida namoyon bo’ladi. Bu xalqimiz hayotida qadim-qadimdan jamoa bo’lib yashash ruHiyatining ustuvorligi, oila, mahalla, el-yurt tushunchalarining odamlar qalbidan chuqur o’rin olib, ota-onaga, mahalla-ko’yga, jamoatga yuksak hurmat va e'tibor bilan qaralishi, kattalarga hurmat, kichiklarning izzat qilinishi, onalarga va umuman ayol zotiga aloHida ehtirom ko’rsatilishi, sabr-bardoshlik va meHnatsevarlik, mehr-oqibatli bo’lish bilan boG’liq tamoyillar avlodlardan - avlodlarga o’tib kelayotgan qadriyatlardir. Bunday qadriyatlar tabiiy ravishda demokratiyaning umuminsoniy tamoyillari bilan o’zaro munosabatda, uzviy bog’liq. Lekin bir narsani hayotda kuzatish mumkin, ayrim hollarda milliy-ma'naviy qadriyatlarga tayanish demokratiyaning umuminsoniy tamoyillaridan ko’ra ustunroq bo’lib qolish hollari ayrim kishilar faoliyatida uchraydi. Masalan, qonun ustuvorligi demokratiyaning umumbashariy qadriyatlaridan hisoblanadi. Unda milliy manfaatlar ham o’zining ifodasini topgan. Lekin, masalan, kattaga hurmat deb yoki mening mahallam deb, ayrim uchraydigan salbiy hatti-harakatlarni yashirsak, noqonuniy hatti-harakatlardan ko’z yumsak bu jamiyat hayotiga, har birimiz uchun ham yomon oqibatlarni sodir bo’lishiga sabab bo’lishi, o’zimiz ham unga sababchi bo’lib qolishimiz mumkin. Bunday holatda haqiqatni aytish va ayta olish Sharqona demokratiyaga zid bo’lgan holat emas. Shu uchun ham u ko’pchilikning hayot tarzi va faoliyatidagi xulq-atvor normasiga, qadriyatga aylanishi zarur. Sharqona demokratiya “axloq” va “ma'rifat” munosabatlari hamda an'analarga ko’proq bog’langanligi bilan ham farq qiladi. Bu hech qachon demokratiyaning umumbashariy qadriyatlariga soya solmaydi. G’arb demokratiyasida ham xuddi shunday xususiyatlarni keltirib, uni G’arb hayot tarzi va ko’nikmalariga nisbatan qiyosiy talqin etish mumkin. Ayni paytda u ko’proq “an'analar”ga emas, uni hisobga olgan holda qonunga, shaxs erkinligi, Sharq nuqtai nazaridan yondoshganda qonun asosidagi “individualizm”ga asoslanib, fuqaro siyosiy madaniyatiga chuqur singganligini ko’ramiz. Bundan G’arb demokratiyasi jamoani, milliy-ma'naviy xususiyatlarni mutlaqo tan olmaydi, u jamoatchilikdan Ham, insoniy meHr-oqibat munosabatlaridan Ham mutlaqo begona, degan xulosa kelib chiqmaydi. Sharqning o’ziga xos jihati demokratiyani individuallik bilan jamoaviylikni mushtarak holda qabul qilib, u bilan (oila, guruh, jamoa, mahalla, davlat) uyg’un holda ko’rishida ko’proq namoyon bo’ladi. Unda individ (shaxs) erkinligi va manfaatlarining jamoa fikri, manfaatlari bilan o’zaro munosabatida jamoaning fikri, manfaatlarining ayrim holatlarda ustuvorligi mavjud. Uni inkor etib bo’lmaydi. Bu individ, alohida shaxs manfaati jamoaga zid qo’yiladi, degan ma'noni bermaydi. Buni qaysidir darajada jamiyat va shaxs munosabatlarini, shaxs hayoti faoliyatini jamiyatdan tashqarida emasligi, aksincha u bilan bog’liqlik falsafasiga tayanadi deyish mumkin. Shaxsning erkinligi, huquqlari jamoat manfaati bilan ko’proq bog’liq holda qaralishi bilan farq qiladi. G’arbda to’g’ri deb topilgan individning qonun asosidagi ayrim hatti-harakati, xulq-atvorini Sharq an'anasiga ko’ra jamoatchilik osongina qabul qilmasligi va qonunga zid bo’lmasa ham to’g’ri deb hisoblamasligi mumkin. Bunga G’arb ko’proq qonunga asoslangan holda baho bersa, Sharq jamoatchilik, qadriyatlar, an'analarni hisobga olib uni qonun bilan muvofiq ko’radi hamda baho beradi. Rag’batlantiradi yoki jazolaydi ham. Shuning uchun Sharqda qonun ijtimoiy axloq ko’rinishlari bilan doimo o’zaro muvozanatda bo’ladi. Shaxs xatti-harakatiga baho berganda, umume'tirof etilgan qonuniy me'yorlar bilan birga an'anaviy me'yorlar, axloq ko’rinishlari Ham ustuvorlik kasb etadi. Lekin bu qonuniy asoslarga zid bo’lmaydi. Qonun ustuvorligi shu jihatdan ham ko’proq hayot tarzimizga singib bormoqda. Lekin hali hamma ham unga to’liq ko’nikib olgani yo’q. An'anaviy holatlarda mo’ljallarimizga faqat axloq normalari nuqtai nazardan qarash, ayrim holatlarda qonunni ham “chetga” chiqarib, unga noqonuniy tarzda yondoshish oqibatida jamoatchilik fikri, jamoa nufuzi, sha'ni, or-nomusining qonuniy asoslardan ustuvor kelib qolish hollari hayotimizda uchraydi. Bu yaxshimi yoki yomon, degan savolga javob berish oson emas. Agarda yaxshi deb javob bersak, o’z manfaatiga va qonuniy-huquqiy holatiga to’g’ri kelmasligini anglab etgan kishi o’z “erkinligini” kamsitilgan deb his etishi mumkin. Agarda yomon deyiladigan bo’lsa, unda biz o’zimizning ayrim xususiyatlarimizga, an'analarimizga, jamoaga nisbatan tarixan shakllanib kelgan qadriyatlarga nisbatan hurmatsizlik qilgan bo’lamiz. To’g’rirog’i kimdir shunday qarashi va baho berishi aniq. Shuning uchun qonunlarda inson haq-huquqlari aniq ifodalanishi, inson manfaatining ustuvorligi qonunan e'tirof etilishi shart. Qonunga tayanish va qonun asosida muammoni hal etish umume'tirof etilgan demokratik qadriyatdir. “O’zbekiston Respublikasida demokratiya umuminsoniy printsiplarga asoslanadi, ularga ko’ra inson, uning hayoti, erkinligi, sha'ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadriyat hisoblanadi.” (13-modda) deyiladi. Shunga asoslanish va tayanib ish ko’rish Sharq va G’arb demokratiyasi uchun ham umumiy, mushtarak nuqtalardir. Demokratiyaning Sharqona va G’arbona ko’rinishlari ham milliy-ma'naviy xususiyatlarni e'tirof etadigan, unga tayanadigan umuminsoniy moHiyat kasb etadi. Demokratiyaning qanday shakli bo’lishidan qat'iy nazar milliy-ma'naviy xususiyatlardan ozuqa oladi, unga tayansagina umuminsoniy qadriyatga aylanib boradi. Bu xalqlar hayotida muhim o’rin tutadi. Demokratik jamiyat qurishni kafolatlaydi. Demokratiyaning biron-bir ko’rinishini mutlaqlashtirib bo’lmaydi. Demokratiyaning milliy xususiyatini, umumbashariy tamoyillarini tan olishni jamiyat rivoji, davlat va jamiyat qurilishi, uni erkinlashtirish jarayonlari taqozo etadi. O’zbekistonda demokratiyaning Sharqona xususiyatlarining e'tirof etilishining moHiyatini shunda ko’rish mumkin. Shuning uchun ham mamlakatimizda demokratiyaga milliy va umumbashariy qadriyat sifatida qaralmoqda. Aks holda biron-bir davlat yoki jamiyat qurilishi boshqa davlat yoki xalqlar uchun yagona andoza bo’lib xizmat qilavergan bo’lar edi. Bu esa demokratik taraqqiyotning xilma-xilligiga, rivojlanish modellarining rang-barangligiga to’g’ri kelmaydi.
Insonparvarlik g’oyalariga sadoqat, demokratiya, ijtimoiy adolat hamma erda barqaror bo’lishiga intilish, inson huquqlari poymol etilishiga yo’l qo’ymaslik, hamma xalqlarning milliy mustaqillik uchun bo’lgan kurashlarini himoya qilish, kishilarni do’stlik, hamkorlik va hamdardlikka chorlash, hamma erda tinchlik, osoyishtalik qaror topishiga harakat qilish, atrof-muhitni toza saqlash umuminsoniy qadriyatlarning hozirgi kunda katta ahamiyat kasb etayotgan jihatlaridir. Bu qadriyatlar butun insoniyat tomonidan qo’lga kiritilgan fan, texnika, madaniyat, ijtimoiy ishlab chiqarish munosabatlarini rivojlantirish borasidagi yangi jihatlar, demokratiya, qonunchilik, adolatni barqarorlashtirish borasidagi yutuqlardan ham iborat bo’lib, ulardan oqilona foydalanish respublikamizni jahondagi rivojlangan davlatlardan biriga aylantirish ishiga xizmat qiladi. Bu borada biror chekinishlarga, milliy mahdudlikka va kalondimog’likka yo’l qo’yish nihoyatda katta yo’qotishlarga olib kelishi mumkin. Shu jihatdan O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi muqaddimasida O’zbekiston xalqi: • inson huquqlariga va davlat suvereniteti g’oyalariga sodiqligini tantanali ravishda e'lon qilib, • hozirgi va kelajak avlodlar oldidagi yuksak ma'suliyatini anglagan holda, • o’zbek davlatchiligi rivojining tarixiy tajribasiga tayanib, • demokratiya va ijtimoiy adolatga sadoqatini namoyon qilib, • xalqaro huquqning umume'tirof etilgan qoidalari ustunligini tan olgan holda, • respublika fuqarolarining munosib hayot kechirishlarini ta'minlashga intilib, • insonparvar demokratik huquqiy davlat barpo etishni ko’zlab, • fuqarolar tinchligi va milliy totuvligini ta'minlash maqsadida, • o’zining muxtor vakillari siymosida O’zbekiston Respublikasining mazkur Konstitutsiyasini qabul qiladi deyilgan. O’zbekiston suveren demokratik davlat bo’lib, xalq davlat hokimiyatining asosiy manbai hisoblanadi. Bu haqda Konstitutsiyaning 13-moddasida shunday deyilgan: «O’zbekiston Respublikasi demokratik umuminsoniy printsiplarga asoslanadi, ularga ko’ra inson, uning hayoti, erkinligi, sha'ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadriyat hisoblanadi. Demokratik huquq va erkinliklar Konstitutsiya va qonunlar bilan himoya qilinadi»( O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. -T.: O’zbekiston, 2003. 11-b.). Demak, demokratik davlatda xalq davlat hokimiyatining asosiy manbai bo’lib, umuminsoniy tamoyillarni amalga oshirish orqali inson va jamiyatning farovonligini, barcha xalqning turmush darajasini oshirib borishga erishadi. Katta ijtimoiy va tarbiyaviy ahamiyatga ega bo’lgan mintaqaviy qadriyatlardan yana biri - jamoatchilik fikridir. Jamoatchilik fikri odamlar o’rtasidagi bir-biriga yaqinlik, o’zaro hurmatning ifodasi bo’lib, keng foydalanish mumkin bo’lgan qadriyatdir. Xulosa qilib aytganda, qadriyatlar jamiyat tarixiy taraqqiyoti jarayonida shakllangan va rivojlangan, o’tmishda, hozirgi kunda va kelajakda ham ijtimoiy taraqqiyotga ijobiy ta'sir etadigan, kishilar ongiga singib, ijtimoiy ahamiyat kasb etgan moddiy, ma'naviy boyliklardir. Shu nuqtai nazardan, tarixiy tajriba, an'analarning meros bo’lib o’tishi - bularning barchasi yangidan yangi avlodlarni tarbiyalaydigan qadriyatlarga aylanib qolishi lozim. Demak, milliy qadriyatlar umuminsoniy demokratik tamoyillar bilan uyg’unlashtirilsa, shundagina jamiyat taraqqiyotining rivojlanishida uning o’rni alohida ahamiyatga ega bo’ladi. Ammo sho’rolar davrida qadriyatlar bir tomonlama yoritilar, bu borada ko’p tadqiqotlar olib borilgan edi. Lekin milliy qadriyatlarning mavjudligi e'tibordan chetda qolar edi. Bunday “tadqiqot”lardan maqsad har bir millatning o’z muayyan tarixiy tajribasi asosida o’z qadriyatlari tizimi shakllanganiga qadar kishilarning e'tiborini tortmaslik, demokratiyaning umumjahon va umumbashariy tamoyillari esa sinfiy asosda talqin etilar edi. Tanlab olingan va umumjahon tamoyillar va qadriyatlar ichida eng nufuzli joyni ulug’ millatning qadriyatlari egallab turardi. «Bugungi kunda, - mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov ta'kidlaganidek, - an'anaviy qadriyatlarimizni demokratik jamiyatning qadriyatlari bilan uyg’unlashtirish kelajakda yanada ravnaq topishimizning jamiyatimiz jahon hamjamiyatiga qo’shilishining garovidir»( Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo’lida. T.6. –T.: O’zbekiston, 1998. 135-b.). Shu nuqtai nazardan, umumbashariy demokratik tamoyillarni qaror toptirish, ko’p bor ta'kidlanganidek, jamiyatimiz taraqqiyotidagi eng murakkab masalalardan biridir. Ayniqsa, bu uzoq vaqt totalitar tuzum asoratida yashagan sobiq ittifoq makonida, jumladan, O’zbekistonda ham uning illatlaridan butkul qutula olmagan jamiyatda yanada murakkabroq kechadi. Ana shu murakkab jarayonni, ijtimoiy-siyosiy larzalarga olib kelmaslikning yo’llaridan biri, qonun ustuvorligi tamoyilidir. ADABIYoTLAR: 1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. –T.: O’zbekiston, 2003. 2. Karimov I.A.Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz. T.8.-T.: O’zbekiston, 2000. 3. Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas'ulmiz. T.9.-T.: O’zbekiston, 2001. 4. Karimov I.A Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. T.10.-T.: O’zbekiston, 2002. 5. Karimov I.A Biz tanlagan yo’l – demokratik taraqqiyot va ma'rifiy dunyo bilan hamkorlik yo’li. T.11.-T.: O’zbekiston, 2003. 6. Karimov I.A El-yurtga halol, vijdonan xizmat qilish – har bir rahbarning muqaddas burchi. Andijon viloyat Kengashining navbatdan tashqari sessiyasida so’zlangan nutq. //Ishonch. 2004 yil 26 may 7. Azizxo’jaev A.A Demokratiya – xalq hokimiyati demakdir. – T.: 1996. 8. Azizxo’jaev A.A.Davlatchilik va ma'naviyat. – T.: Sharq, 1997. 9. Amir Temur jahon tarixida. YuNESKO. Parij – 1996. 10. Gadoyboev A. Obod mahalla – adolatli, demokratik jamiyat tayanchi. –Demokratlashtirish va inson huquqlari, 2003, №1. 11. Devid Bitem, Kevin Boyl. Demokratiya: 80 savolga 80 javob. T., 2001. 12. Jalilov Sh. Kuchli davlatdan - kuchli jamiyat sari: Tajriba, tahlil, amaliyot. –T., «O’zbekiston», 2001. 13. Jo’raev S. Fuqarolik jamiyati: nazariya va amaliyot (ilmiy-tahliliy maqolalar to’plami). T., 2003. 14. Jumaev R.Z. Davlat va jamiyat: demokratlashtirish yo’lida. -T.: «Sharq», 1998. 15. Otamurotov S. Hokimiyat va demokratiya mutanosibligi. – Ta'lim tizimida ijtimoiy- gumanitar fanlar. №1-2 sonlar, 2003. 16. Otamurotov S., Quvvatov N. Kuchli davlatdan – kuchli jamiyatga: Oliy o’quv yurtlar uchun o’quv qo’llanma (mualliflar jamoasi) Istiqlol, demokratiya fuqarolik jamiyati. Toshkent, 2003. 17. Sagdullaev A. «Avesto» - tarixiy geografiyani o’rganish manbasi sifatida. «Avesto» kitobi tariximiz va ma'naviyatimizning ilk yozma manbai. -T., 2000. 18. Ergashev I. va boshqalar. O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti. Darslik. T., “Navro’z” nashriyoti, 2005. 19. Ergashev I., Sharipov B., Jakbarov M. Jamiyatni erkinlashtirish va ma'naviyat. -T.: «Akademiya», 2002. 20. Ergashev I. Demokratiya – milliy va umumbashariy qadriyat. Jamiyat va boshqaruv, №2, 2004. 21. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga sharh. -T.: «O’zbekiston», 2001 y. 22. G’ulomov M. Mahalla - fuqarolik jamiyatining asosi. -T.: Adolat, 2003. Yüklə 96 Kb. Dostları ilə paylaş:
|