Reja: Polimerlarning olinishi va tuzilishi

Oquvchan holatdagi polimerlar. Bu holatda polimerlar ozgina kuch ta’sirida o’z shaklini tez o’zgartiradi va keyinchalik oldingi shakliga qaytmaydi (masalan, polizobutilen, fenolformaldegid polimerlar).

Qattiq holatdagi polimerlar. Bunday polimerlarning shaklini ozgina o’zgartirish uchun juda qattiq mexanik kuch sarf qilish kerak, bu kuch olib tashlanishi bilan polimer boshlang’ich shakliga qaytadi. Shuning uchun polimerning bunday holati shishasimon holat deyiladi.

Yuqoi elastik holatdagi polimerlar (elastomerlar). Bunday polimerlar ma’lum kuch ta’siri yo’qolishi bilan oldingi holatiga qaytadi (masalan, kauchuk va rezina). Shunday qilib, YMB shishasimon, yuqori elastik va qovushqoq –oquvchan holatda bo’lishi mumkin. Hamma holatda polimerlar amorf bo’ladi. Lekin ma’lum sharoitda polimerlar kristall holatga ham o’ta oladi. Kristall polimerlar ba’zi xosslalariga ko’ra amorf holatdagi polimerlardan keskin farq qiladi, ba’zan ularning kristallari past molecular moddalarning kristallariga butunlay o’xshamaydi. Termoplastik va termoreaktiv polimerlar ham bor.

Yuqori molekulyar birikmalarni sintez qilishda boshlang’ich modda sifatida past molekulyar massasiga ega bo’lgan tabiiy va sintetik birikmalar –monoolefinlar, diyenlar, asetilen va uning hosilalalri, ba’zi siklik moddalar, polifunksional birikmalardan foydalaniladi. Bunday boshlang’ich moddalar monomerlar deyiladi.
Monomerlar, asosan, neft, tabiiy va yo’ldosh gazlardan, toshko’mir va o’simliklardan, shuningdek, tarkibida pentozalar bo’lgan qishloq xo’jalik chiqindilaridan olinadi. Monomerlarning polimerlanish va polikondensatlanish reaksiyasidan foydalanib polimerlar hosil qilinadi. Agar bu ikki reaksiyaning har birida polimer hosil qilish uchun bir xil monomer ishlatilsa, u holda reaksiya gomopolimerlanish yoki gomopolikondensatlanish reaksiya deyiladi. Hosil bo’lgan polimer gomopolimer deyiladi. Ikki va undan ko’p monomerlar ishtirokida boradigan polimerlanish reaksiyalarini sopolimerlarlanish yoki sopolikondensatlanish reaksiyasi deb atalib, hosil bo’lgan YMB sopolimer deyiladi.
Tarkibida geteroatomi (N, O, S yoki Cl) bor monomerlar o’ziningyuqori reaksiyaga kirish qobiliyati bilan amaliy ahamiyatga ega bir necha xil polimerlarni hosil qilish mumkin. Kompleks hosil qiluvchilar –initsiatorlar ishtirokida bu monomerlar odatda radikalli mexanizm bo’yicha polimerlanadi. Bunda hosil bo’lgan kompleksning parchakanishi, odatda, elektronning ko’chishi bilan boradi va radikallar bilan bir qatorda, kation radikallar ham hosil bo’ladi. Polimerlanish jarayoni, o’z navbatida, aktivlovchi energiyani kam talab qiladi va past temperaturada boradi.

Polipropilen

(-CH₂ – CH-) n

CH₃

Polipropilen ko’pgina fizik-kimyoviy xossalari jihatidan polietilendan farq qiladi. Masalan, polipropilen amorflanish va yumlash harorati, mustahkamligi, dielektrik xossalari va kimyoviy barqarorligi jihatidan polietilendan afzalroq. Polipropilen 80 foizi sulfat kislitada, 50 foizi nitrat kislotada va konsentrlangan xlorid kislotada deyarli parchalanmayadi.
Sigler va Natta ishlab chiqqan usulga binoan, polipilenni trietilaluminiy va tatraxlortitandan iborat kompleks katalizator ishtirokida polimerlab, stereoregulyar tuzlishiga poli propilen olinadi. Bu usulga muvofiq, propilenni geptan, uayt spirt kabi organik suyuqliklarda eritib, eritma katalizator joylashtirilgan reaktorlarga quyiladi va 100 –150⁰C atrofida qizdiriladi.
Polipropilen, past bosimda olingan polietilen singari rangsiz va qattiq. U oddiy sharoitda organic suyuqliklarda erimaydi, 80⁰C atrofida benzol, toluol kabi aromatik uglevodorodlarda yaxshi eriydi.
Polipropilendan har xil qalinlikdagi pardalar ishlab chiqariladi. Elektrotexnika va radiotexnikada foydalaniladi.
Polipropilendan xossalari jihatidan eng pishiq sintetik tolalardan qolishmaydigan kimyoviy tola ishlab chiqarish mumkinligiisbotlangan. Ammo polipropilendan pishiq tola olish uchun uning molecular massasi 40000 –50000 va kristallik darajasi 80-90 foiz atrofida bo’lishi shart. Polipropilen tolalari yengil va arzon bo’lganligi uchun boshqa sintetik tolalar o’rnida ham ishlatilishi mumkin.
Tayanch iboralar:Kauchuk, polimerlar, makromolekula, smola, massa, ammiak, spirt,

Foydalanilgan adabiyotlar

1. Z.Saidnosirova “Anorganik kimyo”
2. Raximov X.O. “Anorganik kimyo”
3. T.M. Mirkomilov “Umumiy kimyo”
4. G.P. Xomchеnko “Kimyodan masalalar”
5. O.S. Sodiqov. “Organik kimyo”

Aim.uz