Reja: Psixologiyaning fan sifatida vujudga kelishi

3
-Musiqaviy qobilyatlar psixoologiyasi+
MA VZU. PSIXOLOGIY ANING
F AN SIF A TIDA RIVOJLANISH
BOSQICHLARI.
Reja:
1. Psixologiyaning fan sifatida
vujudga kelishi.
2. Psixologiyaning fan sifatida
rivojlanishi
3.Psixologiyaning mustaqil fan
sifatida shakllanishining tabiiy
ilmiy asoslari
Psixologiyaning fan sifatida
shakllanishi falsafa va tabiiy
fanlarning rivojlanishi bilan
chambarchas bog'liq edi.
Psixika haqidagi ilk g'oyalar
ibtidoiy jamiyatda
rivojlangan.
Qadim zamonlarda ham odamlar moddiy
hodisalar , moddiy (narsalar , tabiat, odamlar)
va nomoddiy (odamlar va narsalarning
tasvirlari, xotir alar , kechinmalar) - sirli,
ammo mustaqil r avishda mavjud bo 'lishiga
e'tibor berishgan.
Antik davrning eng buyuk faylasufi
Demokrit (miloddan avvalgi V-IV asrlar) ruh
ham atomlardan ibor at, tananing o 'lishi
bilan ruh ham o 'ladi, deb ta 'kidlaydi.
Ruh harakatlantiruvchi prinsipdir , u
moddiydir . Ruhning mohiyati haqida
boshqacha fikr rivojlanadi Platon
(miloddan avvalgi 428-348).
Platon ta ’kidlaydiki, hamma
narsaning asosi o ‘zida mavjud
bo ‘lgan g‘ oyalardir . G'oyalar o 'z
dunyosini tashkil qiladi, unga
materiya dunyosi qarshi turadi.
Ularning o 'r tasida vositachi sifatida -dunyo ruhi.
Platonning so 'zlariga ko 'ra,
odam o 'rganmaydi, balki ruh
allaqachon bilgan narsani
eslaydi. Ruh o ' lmas, deb
ishongan Platon. Ruh haqidagi
birinchi asar yozilgan Aristotel
(miloddan avvalgi 384-322).
Uning "Ruh haqida " risolasi
birinchi psixologik asar
hisoblanadi.
XVII asr boshlariga kelib, bu davrda psixologik
qar ashlarning shakllanishi bir qator olimlarning
faoliyati bilan bog'liq: Rene Dekart (1595-1650)
, B. Spinoza (1632-1677), D . Lokk (1632-1704)
va boshqalar .
Bu bor ada evolyutsion ta 'limot muhim rol
o 'ynadi Ch. Darvin (1809-1882). Qator paydo
bo 'ladi fundamental tadqiqotlar sezuvchanlik
rivojlanishining umumiy qonuniyatlariga va
xususan, turli sezgi organlarining ishiga
bag'ishlangan (I. Myuller , E. Weber , G.
Helmholts va boshqalar).
Birinchi bosqich. Antik davr -psixologiyaning predmeti ruhdir . Bu
davrda ruhning tabiatini tushunishda
ikkita asosiy yo 'nalish mavjud:
idealistik va materialistik.
Idealistik yo 'nalishning asoschilari
Sokrat va Platon (ruh o ' lmaslikning
boshlanishi). Ruhni tushunishdagi
materialistik yo 'nalish Demokrit,
Anaksagor , Anaksimen tomonidan
ishlab chiqilgan.
Aristotel psixologiyaning asoschisi
hisoblanadi, u o 'zining "Ruh haqida "
asarida o 'sha paytda mavjud bo ' lgan
ruh haqidagi bilimlarni
umumlashtirgan va shu orqali tirik
tanani tashkil qilish usulini tushunib,
ruhning uch turini ajratgan: o 'simlik
ruhi, hayvon ruhi va aqlli ruh.
ikkinchi bosqichi. - XVII-XIX asrlarda
psixologiyaning predmeti ongga
aylanadi. Ong deganda insonning his
qilish, eslash va fikrlash qobiliyati
tushunilgan. 17-asrda R.Dekar tning
asarlari psixologiya predmetini
oʻzgar tirishda muhim rol oʻynadi. U
birinchi navbatda psixofizik
muammoni aniqladi, ya 'ni, ruh va tana
o 'r tasidagi munosabatni.
U ong va refleks tushunchasini kiritdi.
Uchinchi bosqich 1910-1920 yillar - AQSh
- bixeviorizm paydo bo 'ladi. J.Uotson
bixeviorizm asoschisi hisoblanadi.
Xulq-atvor psixologiyaning predmetiga
aylanadi. Klassik bixeviorizm ongning
xulq-atvordagi rolini inkor etdi.
Xulq-atvor ko 'nikmalarini shakllantirishda
ong hech qanday rol o 'ynamaydi va
ko 'nikmalar bir xil har akatni
mexanik takrorlash orqali shakllanadi, deb
hisoblar edi. Klassik bixeviorizm ongning
mavjudligini inkor etmaydi.
T o 'r tinchi bosqich 1910 - 1920 -Evropa. Psixologiyaning predmeti
psixikadir . Turli xil psixologik
tendentsiyalar va maktablar mavjud:
Chet el psixologiyasidagi asosiy
tushunchalar: bixeviorizm, gestalt
psixologiyasi, gumanistik
psixologiya, kognitiv psixologiya,
genetik psixologiya.
Psixologiya fanining asosiy
bosqichlari uning rivojlanishi:
Men bosqich- psixologiya ruh
haqidagi fan sifatida. Miloddan
avvalgi V asrda paydo bo 'lgan.
birinchi psixologik asar
hisoblangan Aristotelning "Ruh
haqida " risolasining paydo bo 'lishi
munosabati bilan. Ruhning
mavjudligi inson hayotidagi
barcha tushunarsiz hodisalarni
tushuntirishga har akat qildi.
II bosqich- psixologiya ong
haqidagi fan sifatida. U 17-asrda
tabiiy fanlarning rivojlanishi
bilan bogʻliq holda vujudga
keladi. Fikrlash, his qilish, istak
qobiliyati ong deb ataladi.
O'rganishning asosiy usuli
insonni o 'zi uchun kuzatish va
faktlarni tavsiflash edi.
III bosqich- psixologiya xulq-atvor
haqidagi fan sifatida. 19-asrda paydo
bo ' lgan. Psixologiyaning vazifasi
eksperimentlarni o 'rnatish va
to 'g'ridan-to 'g'ri ko 'rish mumkin
bo ' lgan narsalarni kuzatishdan iborat:
odamning xatti-harakati, harakatlari,
reaktsiyalari (harakatga sabab
bo ' lgan motivlar hisobga olinmagan).
IV bosqich- psixologiya
rivojlanishining zamonaviy
bosqichi (XX asrdan hozirgi
kungacha). Bugungi kunda
psixologiya psixikaning faktlari,
qonuniyatlari va mexanizmlarini
o 'rganadigan fandir . U dunyoga
materialistik qarash asosida
shakllangan. Zamonaviy
psixologiya dunyoga materialistik
qarash asosida shakllandi.
XIX asrning o ’r talarida psixologiyani
mustaqil fan sifatida shakllanishi
uchun qator ilmiy asoslar vujudga kela
boshlagan. Psixologiya o ’zining
taraqqiyoti bo ’yicha avval assotsiativ
psixologiya yo ’nalishi va
keyinchalik emperik psixologiya
vujudga kelgan bo ’ lsa, bu bilan u
psixologiyaning mustaqil, fan sifatida
shakllanishi uchun ma ’ lum asosini
vujudga keltira boshlagan.
XIX asrning o ’r talarida va ikkinchi
yarmida psixologiyaning mustaqil fan
sifatida ajrlib chiqishi uchun ob’ ektiv
sharoit vujudga kelgan. 1871 yilda T .
Ribo fr antsuz olimi psixologiya
mustaqil fan bo ’lishi ker ak, chunki
psixik hodisalar va ko ’rinishlar
shunchalik ko ’pki, bularning o ’z
metodlari yordamida o ’rganish ker ak,
degan bo ’lsa nemis olimi N.
Gord psixologiya sohasida ko ’plab
ilmiy asarlar bu fanning boshqa tabiiy
fanlar bilan aloqasi mavjudligini uni
o ’rganish ob’ ekti va vazifalarining
haddan tashqari ko ’pligi psixologiya
tarixi mustaqil fan bo ’lib shakllanishga
da ’vat etdi.
Psixologiyaning mustaqil fan bo’lishi uchun undan
falsafa elementlarini chiqarib tashlash kerak va uni
tabiiy fanlar yutuqlari bilan boyitish kerak degan
tushunchalarni ilgari surdi va XIX asrda
psixologiyaning mustaqil fan bo’lishi uchun ob’ ektiv
va sub’ ektiv sharoitlar vujudga keldi:
Bular:
1. -Sezgi organlarining fiziologiyasi va nerv
sistemasi haqidagi ta ’limotning rivojlanishi;
2. -Psixofizika va psixometriyaning vujudga kelishi;
3. -Psixologiyaga biologiyadagi evolyutsiya
g’ oyalarining kirib kelishi.
Sezgi organlarining fiziologiyasi va nerv sistemasi
haqidagi ta ’ limot doir asida CHarlz Bel tadqiqot
yo’ li bilan orqa miyaning old va orqa qismdagi
fikrlarini ajr atdi. Bilning fikricha orqa miyaningold
qismida motor nervlarining yo’nalishi ya ’ni
har akat funktsiyalarining qismlari mavjudligini
orqa qismda esa sezuvchi nervning mavjudligini
isbotladi. Bu fikri bilan u reflektor yoyi haqidagi
ta ’ limotni boyitdi, orqa miya reflektor yoyi
printsipida ishlaydi degan fikrni ilgari surdi. Uning
bu fikrini fr antsuz fiziologi Monandi
eksperimental r avishda tasdiqladi.(1822 y .)va
fiziologiya afnida «bol’moxandi» qonuni deb
nomlandi.
Y a ’ngi fiziologiyaning asoschisi bo’lgan Iogan
Moller (1821-1858) nerv sistema fiziologiyasi
sohasida reflektor akti va reflektor yoyining, orqa
miyaning reflektor tabiati haqidagi qonuniyatni
ilgari surdi. Myuller bilan bir qatorda bir fikrni
ingliz fiziologi M.Xoll (1790-1857) isbotladi.
Bundan tashqari Myuller o’zining o’ quvchisi
Gelmgols bilan birgalikda sezgi organlarining
spetsifik energiyasi haqidagi ta ’limotga ham
asos soldi. Xuddi mana shu davrda chex olimi
Y An. Pruksh (1887-1869) ko’zning to’r pardasida
obrazlarning hosil bo’lishi va predmet
obrazlarining saqlanib qolishidagi energiyaning
saqlanish qonuniyatiga ham asos soldi.
XIX asrda evropa ilmiy fikri
psixologiyaning ilmiy bilimlarning
mustaqil sohasi sifatida shakllanishi
jarayoniga sezilarli ta ’ sir ko ’rsatgan
g’ oyalarni namoyon qila boshladi. Fizika,
kimyo, meditsina, biologiya kabi ilmiy
bilimlar sohalarining muvaffaqiyatli
rivojlanishi psixologiyaning tabiiy-ilmiy
asosi sifatida samarali rivojlanishiga
tur tki berdi.
Broka Pol (1824 – 1880),
fr antsuz vr achi, antropologi va
anatomi. 1850 yilda Pol Broka
qadimiy parij qabristonida skeletlar
qoldiqlarini o’rganish bilan o’z
tadqiqotchilik faoliyatini
boshlaydi.1859 yili Pol Broka
Parijda antropologik jamiyat
tashkil qiladi.1876 yilda Pol Broka
Oliy antropologiya maktabi tashkil
qilishning tashabbuskori bo’ ldi.
Pol Broka afaziyalarni tadqiq qilishni
boshlab bergan olim sanaladi.Nutq
qobiliyatini yo’ qotgan bemorlar bosh
miyasini tekshirish jar ayonida Pol
Broka zar arlanish chap yarim sharning
uchinchi peshona ariqchasida
ekanligini aniqladi. Miyaning nutqning
motor markazi hisoblangan,
so’zlarning to’ g’ri tar tibi va ularning
o’zaro mosligini ta’minlaydigan bu
maydoni “Broka maydoni” nomini oldi.
.
Fexner Gustav (1801 – 1887), nemis
fizigi, faylasufi, psixofizikaning
asoschisi. Panpsixizm vakili sifatida u
Koinot ruhga ega va u ruhiy
substantsiyaning teskari tomonidir , deb
hisoblagan. Gustav Fexner yangi fan –
psixofizikaning tashkilotchisi bo ’ lib,
uning predmeti sifatida psixik va fizik
olamning o ’zaro munosabatini taklif
qilgan. Gustav Fexnerning 1860 yili
nashr qilingan “Psixofizika elementlari”
kitobi psixofizikaning manifesti
hisoblanadi.
Kitob nashr qilingunga qadar Gustav
Fexner o ’n yil davomida zo ’rg’ a
payqaladigan farqlar metodi yordamida
eksperimental tadqiqotlar olib bordi.
T adqiqotlar davomida u “ sezgi intensivligi
qo ’zg’ ovchining kuchiga to ’ g’ri
propor tsional” nomli asosiy psixofizik
qonunni shakllantirdi. Keyinchalik bu
qonun V eber – Fexner qonuni deb ataldi.
Bu qonun universal bo ’ lmay , faqatgina
eshitish va ko ’rish sezgilarigagina taalluqli
bo ’ lishiga qaramay u psixologiya fani
taraqqiyotida o ’ziga xos yangi davrni
b hl b b di
Veber Ernst Genrix (1795 – 1878), nemis
fiziologi, anatomiya va fiziologiya professori.
Ernst Veber maxsus asbob – Veber tsirkulini
kashf qilgan, uning yordamida terining turli
uchastkalarida teri sezgirligi dar ajasini
baholash mumkin bo’ lgan. Olingan
ma ’ lumotlar tashqi qo’zg’ ovchilar ta ’ siri
intensivligi bilan javob reaktsiyasi (sezgi)
o’rtasidagi aloqa mavjudligi haqidagi
qonuniyatni tasvirlash imkonini bergan. Veber
tsirkuli teri sezgirligining fazoviy me’yorini
tadqiq qilishga imkon berib, odam terisida
maksimal va minimal sezgirlik uchastkalari
mavjudligini aniqlashga yordam bergan.
Ernst Veber birinchi mar ta
haror at adaptatsiyasini
eksperimental o’rgandi. O’z
eksperimental ishlari
natijalariga tayanib, Ernst
Veber hamma sezgilarni:
1) bosim sezgilari 2) haror at
sezgilari va 3) lokalizatsiya
sezgilariga bo’ lishni taklif qildi.
Darvin Charlz Robert (1809 – 1882), ingliz
tabiatshunosi, evolyutsion nazariyaning
asoschisi. O’zining “Bigl” kemasidagi dunyo
aylana sayohati davomida Charlz Darvin 1839
yili nashr qilingan “Izlanish kundaliklari” deb
nomlangan kitobida bayon qilingan ko’plab
kuzatishlarni amalga oshirdi. 1859 yili ko’p yillik
ilmiy izlanishlardan so’ng u o’zining “T abiiy
tanlanish yo’ li bilan turlarning kelib chiqishi”
nomli fundamental asarini nashr qildi. Bu
kitobida u evolyutsion jar ayonga sabab
bo’ ladigan asosiy omillar sifatida: tanlanish,
nasliylik va o’zgarishni taklif qildi.
Charlz Darvin nazariyasi ilmiy
jamoada uzoq munozar alarga
sabab bo’ ldi, chunki bu nazariya
dunyoning yar alishi haqidagi
an’ anaviy diniy kontsepsiyaga
zid edi. Shunga qar amay
reaksion fan vakillari odamlar
ongida to’ntarish yasagan
nazariyaning tarqalishiga
to’ sqinlik qila olmadilar .
Helmholts German (1821 – 1894),
nemis fiziologi, vrach va tabiatshunos.
1850 yili German Helmholts o ’zi kashf
qilgan kinograf asbobi yordamida nerv
tolasida fiziologik jarayonlarni kechish
tezligini aniqladi
German Helmholts eksperimental
tadqiqotlar natijalarini baholashga
matematik qayta ishlash metodlarini
faol tadbiq qildi.
Halaqit beruvchi omillar sharoitida ko’rish idrokini
o’rganib, German Helmholts shunday xulosaga
keldiki, ko’rish idroki predmetli va u odamning hayot
tajribasi natijasi emas. Bu fikrni u 1867 yili nashr
qilingan “Fiziologik optika ” fundamental
monografiyasida bayon qildi. Eksperimentning
mohiyati quyidagicha: tekshiriluvchi uchun optik
linzalar ko’rinishida idrokka xalaqit beruvchi sun ’iy
omillar yaratiladi. Eksperiment davomida German
Helmholts tomonidan qo’l va ko’z harakatlari
yordamida kuzatilayotgan predmetning shakl va
xajmini tekshirib ko’rish tekshiriluvchiga ob’ ektni
“to’ g’ri” idrok qilishga imkon berishi aniqlandi.
Natijada ko’rish idroki tug’ma g’ oyalarni amalga
oshirish natijasi emasligi haqida xulosa chiqarildi.
Psixologiya fanining tabiiy-ilmiy asoslari
fanning aloxida soxasi – oliy nerv faoliyati
(ONF) fiziologiyasi tomonidan o ’rganiladi,
fan o ’z oldiga quyidagi maqsadlarni qo ’ygan:
– faoliyati odam xulqi va psixik jarayonlari bilan bog’liq
nerv qurilmalari va markazlarini o’rganish;
– psixik bilish faoliyati (idrok, xotira, tafakkur , emotsiya,
iroda) va xulqning fiziologik mexanizimlarini aniqlash;
– shar tli reflekslar xaqidagi ta ’limotni o’rganishni davom
ettirish;
– odam va xayvonlarda instinktlar va shar tsiz reflekslarni
o’rganish.
Umuman olganda tabi iy-i lmiy asoslar yordamida
psixologiya quyidagi hodisalarni to ’ g’ri tushunish va
izohlash imkoniyatiga ega bo ’ ladi :
1. Psixologiyaning boshqa tabiiy-ilmiy
fanlar bilan o’zaro aloqasi haqidagi bilimlar.
Psixologiya nafaqat oliy nerv faoliyati
fiziologiyasiga (ONFF), shuningdek, boshqa
tabiiy-ilmiy fanlar , masalan, biologik va
tibbiy fanlarga ham tayanadi, chunki bu
fanlar psixikani yaxshiroq tushunishga
yordam berishadi.
• 2. Odam nerv sistemasining
tuzilishi va ishlash o’ziga xosligi
haqidagi tasavvurlar . Nerv
sistemasi odam psixikasining
fiziologik tashuvchisi
hisoblanadi. Nerv sistemasining
tuzilishi va ishlash o’ziga
xosligini aniq tushunmay turib,
odam xulqi va psixik faoliyatini
to’ g’ri o’rganishning imkoni yo’ q.
• 3. Odam nerv sistemasi va psixikasining
o ’zaro aloqadorligi haqidagi tasavvurlar .
Bunday tasavvurlar P . K. Anoxinning
funktsional tizimlar haqidagi nazariyasiga
asoslanib, unga muvofiq, faoliyatning
fiziologik va psixik turlari bir butunni
tashkil qiladi, unda alohida mexanizmlar
foydali, moslashuvchi natijaga erishishga
yo ’nalgan bo ’ lib, umumiy maqsad va
vazifa bilan birlashgan, birgalikda harakat
qiluvchi murakkab qurilmani tashkil
qiladi
4.Odam ONF qonuniyatlarini
bilish va hisobga olish. ONF
qonuniyatlari mur akkab psixik
hodisalar hisoblangan dinamik
stereotiplar , birinchi va ikkinchi
signallar tizimi, psixikaning
funktsional tizimlari va
aktseptor har akatlarning
ishlash o’ziga xosliklarini to’ g’ri
tushunish imkonini ber adi.
•


5. Bosh miya reflekslarining mohiyati
haqidagi haqiqiy tasavvurlar . Bosh miya
reflekslari odam va xayvon organizmining
tashqi muhitga moslashishining asosiy
mexanizmlari bo ’ lib, ularga quyidagi
xususiyatlar xos:
– ular har doim u yoki bu retseptorda
qandaydir qo ’zg’ ovchi tomonidan
chaqirilgan nerv qo ’zg’ olishi tufayli
boshlanadi;
– ular har doim organizmning tegishli
qo ’zg’ ovchiga aniq reaksiyasi bilan
yakunlanadi.
1. Psixik jarayonlarning nerv mexanizmlarini aniqlash.
Shakllangan tasavvurlarga ko’ra shunday fikrlar mavjud:
– psixika fiziologiya bilan bir xil, psixika miyaning
fiziologik faoliyatidan boshqa narsa emas; biroq,
psixika har qanday fiziologik faoliyat bilan emas, faqat
oliqy nerv faoliyati bilan bir xil;
– psixika – bu, nerv jarayonlarining aloxida turi, oliy
shakli bo’lib, qolgan barcha nerv faoliyati jarayonlariga
xos bo’lmagan xususiyatga ega;
– psixika – bu, shunday o’ziga xos (psixonerv) jarayon
bo’lib, u ob’ ektiv reallikni aks ettirish bilan bog’liq va bu
jarayon sub’ ektiv bo’lak (komponent) – ichki obrazlar
va ularning kechinmalari mavjudligi bilan ajralib turadi.
2. Psixologiyada fiziologik metodlardan
va ONF fiziologiyasida psixofiziologik
metodlardan foydalanish. Har ikkala fan
vakillari bu usulni samar ali va kelajagi
porloq, deb hisoblashadi, chunki u psixik
va fiziologik jar ayonlarni yangi usul va
vositalar bilan o’rganish imkonini ber adi.
Masalan, entsefalogr afik diagnostika
metodini qo’ llash ko’plab psixik jar ayonlar:
tafakkur , xotir a va x.z. larning o’ziga xos
xususiyatlarini yanada aniqroq aniqlash
imkonini ber adi
3. ONF fiziologiyasida izohlovchi
sxemalar va gipotezalar qurishda
psixologiyadan foydalanish yoki
aksincha. Har ikkala soxa olimlari
ushbu yo ’nalishni psixologlar va
fiziologlar o ’zaro hamkorligi uchun
o ’ta sermahsul va muhim, deb
hisoblashadi, chunki bu usul har
ikkala sohada ham reallikni
umumlashtirish va mushoxada qilish
uchun yangi yo ’ llarni ochib beradi.
4. Nazariy va amaliy muammolarni hal
qilishda birgalikda ishtirok etish. Psixologlar
va fiziologlar o’zaro hamkorlikdagi
faoliyatining ushbu yo’nalishi ular tomonidan
odam faoliyatining turli soxalarini yanada
samar ali mushoxada qilishning zarur sharti
sifatida qar aladi, chunki, masalan, mehnat
faolligi, ta ’ lim va tarbiya ham psixologik va
ham fiziologik asosga ega, buni albatta
hisobga olish zarur .
Psixologiyaning tabiiy-ilmiy asoslari psixika
bilan odam bosh miyasi (nerv sistemasi)
faoliyatining o’zaro aloqadorligini izoxlab
ber adi.
Nerv sistemasi – odam va
umur tqali xayvonlar organizmidagi
nerv xosilalari (nerv xujayralari)
to ’plamidan iborat. Uning faoliyati, bir
tomondan organizmning hamma
organlarini integratsiyalash,
birlashtirishga yo ’naltirilsa, ikkinchi
tomondan – organizmning atrof
muhit bilan aloqasiga, organizmning
tashqi sharoit bilan
muvozanatlashishiga yo ’naltirilgan.
Nerv sistemasining asosiy
vazifalari quyidagilardan iborat:
– tashqi olam bilan aloqalarni
ta ’minlash;
– tizimdagi ichki organlarni
integratsiyalash;
– ichki organlar faoliyatini
muvofiqlashtirish va boshqarish;
– organizmning yaxlit ishlashini
tashkillash.
Nerv xujayralari (neyronlar) ma’ lum bir
tuzilishga ega: neyron, o’ simta va uning
tugallangan qismi. Bu elementlar mos
ravishda quyidagi vazifalarni bajaradi:
qo’zg’ olishni qabul qilish, integrativ
(kelayotgan nerv signallarini qayta ishlash),
o’tkazuvchi, uzatuvchi.
Odam (shuningdek, umur tqali xayvonlar)
nerv sistemasi markaziy va periferik
qismlarga bo’ linadi. Vegetativ va tana nerv
sistemalari markaziy va periferik qismlar
bilan yaqindan o’zaro faoliyat ko’rsatadi.
Markaziy nerv
sistemasi (bosh miya va orqa
miya) – bosh miya po’ stlog’i,
miya stvolidagi har akat
markazlari, miyacha va orqa
miyadagi nerv to’ qimalari
to’plami. Uning vazifasi – butun
psixik faoliyatni
muvofiqlashtirish va
boshqarishdan ibor at.
.
Periferik nerv sistemasi – nerv tolalari
(nervlar), nerv tugunlari va birikmalari,
sezuvchi asab tugunlari, retseptorlar va
muskullarni orqa va bosh miya bilan
bog’ laydi. Bevosita bosh miyadan o’n ikki
juft nervlar chiqadi (ko’zni
har akatlantiruvchi, yuz, eshitish, ko’rish va
x.z.) va miya-bosh suyagi nervlari, deb
ataladi. Har bir periferik nerv tarkibiga nerv
xo’ jayr asining o’ simtasidan tashkil topgan
nerv tolalari kir adi va ular periferiyadan,
qabul qiluvchi sezuvchi qurilmalar
(retseptorlar)dan markaziy nerv
sistemasiga impulslarni uzatadi.
Bular sezuvchi nerv tolalari hisoblanadi.
Har akat nerv tolalaridan markaziy nerv
sistemasidan hamma organlar va to’qimalarga
yo’nalgan impulslar tarqaladi. Bular har akat
nerv tolalari hisoblanadi. Periferik nerv
sistemasining vazifasi tashqi muhit
qo’zg’ ovchilarini markaziy nerv sistemasiga
uzatish va javob buyruqlarini periferiyaga
etkazish hisoblanadi.
T ana (somatik) nerv sistemasi markaziy va periferik
nerv sistemalarini o’z ichiga oladi.
V egetativ (avtonom, vistseral) nerv sistemasi avtonom
hisoblanadi va ovqat xazm qilish yo’llari faoliyatini
(ovqat xazm qilish bezlarida so’lak ajralishi, ovqatning
ovqat xazm qilish yo’lida harakatlanishi va x.z.), qon
aylanishi (qon tomirlarining qisqarishi va kengayishi),
yosh va ter bezlari hamda ichki sekretsiya bezlari,
shuningdek boshqa organlar faoliyatini boshqaradi.
V egetativ nerv sistemasi emotsional reaktsiyalarda
muhim rol o’ynaydi va ikki qismga bo’linadi: simpatik va
parasimpatik, bularning o’zaro munosabati o’ta
murakkab hisoblanadi; ularning ayrim elementlari o’zaro
antogonistik (qarama-qarshi) aloqadorlikda bo’ladi.
Nerv sistemasi faoliyatida shuningdek uchta blokdan
iborat bosh miyaning funksional qurilmasi katta rol
o’ynaydi:
– quvvatlantiruvchi blok, miya stvolining yuqori
bo’limida joylashib nerv sistemasining normal ishlashi
uchun zarur tonusni saqlab turadi;
– axborotni qabul qilish, qayta ishlash va saqlash bloki,
ikkala bosh miya yarim sharlarining orqa bo’limlari,
yarim sharlar po’ stlog’ining o’r ta quyi, orqa va pastki
bo’limlari;
– bosh miya po’ stlog’ining peshona bo’limida
joylashgan nerv sistemasi faoliyatini nazorat qilish,
boshqarish va dasturlashni ta ’minlovchi blok.
Bosh miya odam va xayvon nerv sistemasining
markaziy bo’limini tashkil qiladi, organizmning
xamma funktsiyalarini boshqarishning yuqori
murakkab shakllarini, uning muhit bilan hamkorligini,
oliy nerv faoliyatini, odamda esa oliy psixik
funktsiyalarni ham ta ’minlaydi.
Bosh miya quyidagi bo’limlardan tashkil topgan:
– old miya – ikkita yarim shardan iborat bosh
miyaning oldi qismi;
– o’r ta miya – katta yarim sharlarning ostida
joylashgan va muskullar tonusini, organizmning
fazodagi turli xolatlari, ko’z harakati, xushyor
tor tishni boshqarish reflektor faoliyatini
takomillashtiruvchi bo’lim;
– orqa miya – miyacha va unga qo’ shilib ketuvchi
uzunchoq miya joylashgan bosh miya bo’limi;
– so’nggi miya – old miyaning muhim bo’limi;
– oraliq miya – talamus va gipotalamus joylashgan
old miyaning bo’limi;
– uzunchoq miya – umur tqa pog’ onasida
joylashgan orqa miya yuqori qismining davomi,
unda miyaning qator hayotiy muhim markazlari,
shuningdek retikulyar formatsiya joylashgan;
– bosh miya katta yarim sharlari po’ stlog’i – kulrang
modda (nerv xo’jayralari) qatlami, bosh miya yarim
sharlarini qoplab turadi va psixik faoliyatni amalga
oshirishda o’ta muhim rol o’ynaydi;
– talamus – po’ stloq osti nerv qurilmasi,
retseptordan kelayotgan axborotni taqsimlaydi,
integratsiya qiladi va keyinchalik katta miya yarim
sharlar po’ stlog’iga uzatadi (po’ stloq bilan talamus
orasida shar tli reflekslar xosil bo’lishida
qatnashuvchi xalqasimon bog’lanmalar mavjud;
bevosita talamus ishtirokida odam
emotsiyalarining shakllanishi amalga oshadi);
– gipotalamus – bosh miya qurilmasi, ko’rish
bo’r tiqlari ostida joylashib modda almashinuvini
boshqarish, vegetativ, psixik va somatik
funktsiyalarni muvofiqlashtirish, uyqu va
xushyorlikni boshqarish, organizmning ichki va
tashqi muhit o’zgarishlariga moslashishini
ta ’minlaydi;
miyacha – bosh miya stvolining orqa qismi,
har akatni muvofiqlashtirish, fazodagi xolatni
saqlash, tonus-tar anglik va gavdani tutishni
ta ’minlaydi;
– limbik tizim – nerv qurilmalari guruhi, bosh
miya markaziy qismida xalqa xosil qilgan (u
odam psixikasining ehtiyojiy-motivatsion
sohasini boshqar adi);
– miya stvoli – bosh miyaning eng qadimiy
qismi, qator bo’ limlardan tashkil topgan;
– bazal gangliyalar – har akat va vegetativ
funktsiyalarni boshqarish bilan bog’ liq bosh
miya qurilmasi.
2-МАVZU:
EKSPERIMENT AL
PSIXOLOGIY ANING
RIVOJLANIShI V A UNING
T ADBIQIY SOHALARI (4 soat
ma’ruza)

Ebbingauz German (1850 – 1909), nemis

psixologi. Gall va Berlin universitetlarida tarix
– filologiya va filosofiyadan ta’lim olgan.
1890 yili G. Ebbingauz birinchi nemis
psixologik jurnali – “Sezgi organlari
psixologiyasi va fiziologiyasi jurnali”ni ta’sis
qilgan.
G. Ebbingauz o’zining tadqiqotning ob’ektiv
metodlari yordamida amalga oshirgan
xotiraning eksperimental tadiqiqotlari bilan
tanildi. Bu tadqiqotlar natijasini u o’zining
1885 yili nashr qilgan “Xotira haqida” nomli
monografiyasida e’lon qildi.
G. Ebbingauz tadqiqotlarining yangiligi shunda
ediki, xotir ani o’rganishda ilgari foydalanilmagan
stimullarning yangi turi yolg’on nutqiy stimullar
(mazmunsiz bo’g’ inlar)dan foydalandi. Har bir
bo’g’ in ikkita jar angli va bitta jar angsiz harfdan
tashkil topadi. Yolg’on nutqiy stimullardan
foydalanish G. Ebbingauzga tadqiqot samar asini
sezilarli oshirish imkonini berdi, chunki bir xil
tarkibli stimullar osongina hamma
tekshiriluvchilarni tenglashtir adi, ularning soni
esa eksperimentlarni ko’p marta amalga oshirish
uchun har doim etarli hisoblanadi.
G. Ebbingauz tadqiqotlar natijasida “unutish
egri chizig’i”ni aniqladi, unga ko’ra
materialning 40 – 60% i o’rganilgandan
keyingi dastlabki minutlarda unutiladi, yana
ham ozrog’i o’rganilgandan keyingi dastlabki
soatlarda, undan ham ozrog’i o’rganilgandan
keyingi dastlabki kunlarda unutiladi.
G. Ebbingauz o’z tadqiqotlarida “qirg’oq
samarasi”ni aniqladi, unga ko’ra
eksperiment materiali stimul qatorining
boshi va oxiridagi elementlar tezroq esda
olib qolinadi, qatorning o’r tasidagi material
esa sekinroq esda olib qolinadi.
Kyulpe Osvald (1862 – 1915), nemis
psixologi, Vyursburg psixologiya maktabining
asoschisi. Berlin, Gettingen va Leypsig
universitetlarida ta ’ lim olgan. V . Vundtda
assistent bo’ lib ishlagan. 1886 yili Vyursburg
universitetida O . Kyulpe eksperimental
psixologiya labor atoriyasini tashkil qilib
tafakkur muammosi tadqiqotlari bilan
shug’ullana boshladi va shu bilan tafakkurni
eksperimental o’rganib bo’ lmaydi, deb
hisoblaganV . Vundt pozitsiyasiga qarshi
chiqdi.
O .Kyulpe retrospektiv introspektsiya
metodini ishlab chiqdi, unga ko’ra
tekshiriluvchi aniq vazifani hal qilayotib
tadqiqot tugagandan keyin o’zining nima
uchun shunday qaror qabul qilganligi
haqida retrospektiv hisobot taqdim qilgan.
O . Kyulpe psixik hayotda sensor
materiallar bilan, birga sezgi bo’lmagan
va sub’ektning aqliy faoliyati bilan bog’liq
materiallar katta rol o’ynashligini aniqladi.
O . Kyulpe o’z atrofiga uning qar ashlarini qo’ llab
quvvatlaydigan N. Ax, K. Byuller , L. Mayer , K. Marbe, L.
Messer , I. Ort, G. Uatt kabi yosh, talantli olimlarni
to’plab ilmiy jamoada ijodiy muhit yar ata oldi. L.
Messer eksperimentlari natijasida predmetga
yo’naltirilgan – predmetli tafakkur aniqlandi.
Vyursburg maktabi 1909 yilgacha faoliyat ko’rsatdi, O .
Kyulpe Vyursburgdan ko’chib ketgandan so’ng o’z
faoliyatini to’xtatdi, shunga qar amay O . Kyulpe va
uning shogirdlarining izlanishlari tufayli tafakkur
eksperimental psixologiyasining bundan keyingi
tar aqqiyoti uchun mustahkam zamin yar atildi.
Galton Frensis (1822 – 1911), ingliz
psixologi va antropologi. Kembridj
universitetida tibbiy ma’lumot olgan.
1869 yilda F . Galton “Merosxo’r geniy” nomli
kitobini nashr qiladi, bu kitobda u Ch. Darvin
g’oyalari ta’sirida iqtidorni nasliy yo’l bilan
uzatilishi muammosini bayon qilgan. F .
Galton psixologik xususiyatlar ota-onadan
bolalarga nasliy yo’l bilan uzatiladi deb, bu
muammo faqatgina Ch. Darvinning irsiyat
nazariyasi orqaligina ko’rib chiqilishi
mumkin, deb hisoblagan.
F .Galton psixologik xususiyatlarning
shakllanishida nasliy omillarning rolini
bo’r ttirib, tarbiya va ijtimoiy muhit bu
jarayonga nisbatan oz ta’sir ko’rsatadi, deb
hisoblagan.
F . Galton “evgenika” deb atalgan o’ziga xos
ijtimoiy loyihani ishlab chiqib, uning
doirasida iqtidorli erkak va ayollarning aniq
maqsadga yo’naltirilgan nikohi orqali ular
avlodining aqliy qobiliyatlarini yaxshilashni
taklif qilgan.
1884 yilda Londonda o’tkazilgan xalqaro
vo’stavkada F . Galton maxsus antropometrik
labor atoriya tashkil qilib 9 mingdan ortiq
odamning bo’yi va vaznining antropometrik
o’ lchashdan tashqari sezgirlikning ayrim turlari,
reaksiya tezligi va o’ lchovlarni ham amalga
oshirgan.
Iqtidorlilik dar ajasini baholash uchun F . Galton test
(ingliz tilidan test — sinash) metodini ishlab
chiqdi, uning yordamida aqliy qobiliyatlarni
o’ lchashni amalga oshirdi.
F . Galton matematik statistika metodlarini
amaliyotda faol qo’ lladi.
Bine Alfred (1857 – 1911), fr antsuz psixologi,
testologiyaning asoschilaridan biri. Parij yuridik
litseyida yuridik ma’ lumot olib, keyinchalik
nevrologiya va patopsixologiya bilan
shug’ullangan. A. Bine kasbiy faoliyatini 1882 yilda
Salpetrier klinikasida J.-M. Sharko r ahbarligida
gipnoz muammosini ishlashdan boshlagan.
1894 yilda A. Bine Sorbondagi psixologik
labor atoriyani boshqargan. 1899 yili A. Binening
tashabbusi bilan eksperimental pedagogika
labor atoriyasi ochilib, unda buyuk iqtidorli
odamlarning tafakkuri muvaffaqiyatli tadqiq qilindi.
1904 yilda A. Bine ta’limda qiyinchiligi bor
o’quvchilar bilan ishlash komissiyasini
boshqara boshladi. Bolalarning holatini
aniq baholash uchun Alfred Bine T eodor
Simon bilan hamkorlikda keyinchalik
“Bine-Simon testi” nomini olgan birinchi
intellekt shkalasini ishlab chiqdi. A.
Binening fikricha individual intellektual
xususiyatlarning sababi oliy psixik
jarayonlarni amalga oshirishdi.
Xoll Stenli (1844 1924), amerikalik psixolog,
pedalogiyaning asoschilaridan biri. S. Xoll V .
Vundtning qo’lida ta’lim olgan.1883 yilda Dj.
Xopkins universiteti bazasida u AQShda
birinchi psixologik laboratoriya tashkil qildi.
1887 yili S. Xoll AQShda psixologiya sohasida
birinchi davriy nashr bo’lgan “Amerika
psixologiya jurnali”ni tashkil qilish
tashabbuskori bo’ldi. Pedosentrizm
g’oyasining tarafdori sifatida S. Xoll bolani
ilmiy bilimlar turli sohalarining alohida
segmentlari ob’ekti sifatida emas balki
yagona pedologiya fani doirasida o’rganish
kerak, deb hisoblagan.
Bixeviorizmning paydo bo’lishi va
rivojlanishi
Bixeviorizm– amerika psixologiya fanida
alohida yo’nalish sifatida XX asrning
boshlarida paydo bo’ldi. Bixeviorizmda
tadqiqot predmeti sifatida xulq o’rganilgan
(behavior , inglizcha xulq). Xulqiy
reaksiyalarni o’rganish bilan ko’plab
tadqiqotchilar shug’ullanishgan, ular
orasida taniqlilari: D . B. Uotson, E. T orndayk
va F . B. Skinnerlar hisoblanadi.
Uotson Djon Brodes (1878 – 1958), amerikalik
psixolog, bixeviorizmning asoschisi.
1913 yili D . Uotson “Psixologiya bixeviorist nuqtai
nazarida” nomli maqola e’ lon qiladi, bu maqola
psixologiyada yangi yo’nalishning o’ziga xos
manifesti bo’ lib qoldi. D . Uotsonning ”
Psychological Review” jurnalida shu
maqolasining e’ lon qilinishini bixeviorizmning
paydo bo’ lish sanasi, deb qabul qilingan. Ushbu
maqolada D . Uotson xulqni organizmning tashqi
stimullarga reaksiyasi sifatida ko’rib chiqish
ker akligini taxmin qilib, xulqiy tadqiqotlar
o’tkazish zarur ati haqidagi fikrni bayon qildi.
Torndayk Edvard (1874 – 1949), amerikalik
psixolog. E. Torndayk hayvonlar ustida o’tkazgan
eksperimental tadqiqotlarida o’zi yasagan turlicha
mur akkablik dar ajasiga ega bo’ lgan qurilma,
muammoli qutilardan foydalandi. Muammoli
qutiga hayvon (mushuk, it)ni joylashtirib E.
Torndayk ularning qutidan chiqib olish va
reaksiyani mustahkamlovchi mukofotni olish
bilan bog’ liq har akat reaksiyalarini kuzatgan.
Hayvon alohida mexanizmni har akatga
keltiribgina qutidan chiqib ovqat olishi mumkin
bo’ lgan. Olingan empirik ma’ lumotlar (vaqt, qayta
urinib ko’rishlar) gr afikda egri chiziq ko’rinishida
qat’ iy qayd etib borilgan.
E. T orndayk tomonidan o’rganishning bir
necha qonunlari shakllantirilgan:
1)mashq qonuni, ya’ni vaziyat bilan unga
nisbatan reaksiya o’r tasidagi aloqaning
mustahkamligi mashqning takrorlanish
soniga bog’liq; 2) samara qonuni, ya’ni
agar aloqaning o’rnatilish jarayoni
lazzatlanish bilan bog’liq bo’lsa aloqaning
mustahkamligi or tadi; 3) tayyorlik qonuni,
ya’ni aloqaning o’rnatilish tezligi sub’ekt
nerv sistemasining xususiyatlariga
bog’liq.
Skinner Berres Frederik (1904 – 1990),
amerikalik psixolog. Garvard universitetida
hayvonlar xulqini o’rganish bo’yicha ilmiy
tadqiqot ishlari bilan shug’ullanib B.
Skinner keyinchalik “Skinner qutisi” deb
atalgan eksperimental quti kashf qildi.
Qutiga tushgan hayvonlar richagni bosib
emakxonani ochib, ijobiy
mustahkamlovchi ovqatni olishgan.
Richag harakatni qayd etishni amalga
oshiruvchi yozuv mexanizmi bilan ulangan.
B. Skinner xulqning ikkita tipi: respondent va
operant xulq mavjud, deb hisoblagan.
Respondent xulq deganda qandaydir
stimulning ta’siriga javob tariqasida paydo
bo’ladigan reaksiya tushuniladi. Operant xulq
deganda, avval javob reaksiyasi amalga
oshirilib, keyin mustahkamlanadigan xulq
shakli tushuniladi. B. Skinner bir necha
turlarini o’z ichiga oladigan operant xulq
tipologiyasini taklif qildi: 1) instrumental
shar tlangan, 2) urinib ko’rish va xato qilish
yordamida o’rganiladigan, 3)verbal
shar tlangan, 4)tushunchalarning shakllanishi.
Geshtaltpsixologiya
Geshtaltpsixologiya XX asrning
boshlarida V . Vundtga oppozitsiya
sifatida paydo bo’lib, o’z tadqiqot
predmeti sifatida geshtalt (yaxlit
struktur alar)ni o’rgangan.
Geshtaltpsixologlar idrok, tafakkur
va psixik tar aqqiyot singari ko’plab
fenomenlarni o’rganib psixologik
bilimlar tar aqqiyotiga katta hissa
qo’shishdi.
XIX asrning 80-yillarida Praga
universitetining professori Ernst Max
(1838 – 1916), psixik fenomenlarni
o’rganishning yangicha yondashuvini
ishlab chiqdi, unga ko’ra psixologiyaning
vazifasi yig’ilganda u yoki bu predmetlarni
tashkil qiladigan yaxlit (bo’laklarga
bo’linmaydigan) elementlarni izlashdan
iborat bo’lishi kerak. E. Maxning fikricha,
tajribaning yaxlit elementlari birlashib
hamma psixik va jismoniy faoliyatni
tashkil qiladigan “neytral tajribani”
shakllantiradi.
E. Maxning g’oyalari boshqa avstriyalik psixolog Kristian
Erenfels (1859 – 1932), tomonidan rivojlantirildi. U 1890 yili
ohanglarni idrok qilish tadqiqotlari jarayonida ikkita
geshtalt sifatni aniqlashga muvaffaq bo’ldi: 1)
transpozitivlilik va 2) o’ta jamlanishlik. T ranspozitivlilik -yaxlitni uni tashkil qiluvchi qismlar to’la o’zgar tirilganda
ham idrok qila olish qobiliyatini anglatadi. O’ta jamlanishlik
– yaxlit obrazda mavjud, lekin ayrim qismlarni boshdan
kechirganda mavjud bo’lmagan belgilarni ham idrok qilish
qobiliyatini anglatadi. K. Erenfelsning aynan shu
tadqiqotlari geshtaltpsixologiyaning shakllanishida muhim
bosqich bo’ldi. Geshtaltpsixologiya ilmiy maktabining
paydo bo’lishiga E. Max va K. Erenfelslarning tadqiqotlarida
poydevor yaratilgan bo’lishiga qaramay , uning asoschisi
sifatida M. V er tgeymer tan olinadi.
Vertgeymer Maks (1880 – 1943), nemis
psixologi. 1912 yili M. Vertgeymer fi-fenomen
yoki go’yoki har akatdek tuyulgan fenomenni
eksperimental o’rganish natijalarini taqdim qildi,
tadqiqot natijalariga ko’r a u har akatni idrok
qilish yorishib turgan stimullarning shunchaki
shaklan jamlanmasidan ibor at emas, degan
xulosaga keldi. Natijada V . Vundtning odamning
idroki atrof borliq xodisalarini to’ la aks ettir adi,
degan tasavvuri r ad etildi.
Keler Volfgang (1887 1967), nemis
psixologi. V . Keler 1913 yildan 1920 yilgacha
Kanar orollarida hayvonlar xulqini o’rganish
bo’yicha o’tkazgan tajribalari natijalari bilan
shuxr at qozondi. V . Keler qutilar , tayoqlar va
aylanib o’tuvchi yo’ llar bilan o’tkazgan
tadqiqotlari davomida aniqlangan insayt
xodisasini tasvirlagan, bu xodisa muammoli
vaziyat maydonini shunday qayta qurish
qobiliyatiki, unda ilgari muammoli vaziyat
maydoniga kirmagan elementlar ker akli
javobni topib, ahamiyatga ega bo’ lib qoladi.
Insayt davomida o’zaro aloqalar muammosini
hal qilishning bexosdan, kutilmagan anglanishi
amalga oshadi, muammo echimini bunday
ixtiyorsiz anglash quvonch hissiga sabab
bo’ ladi.
Levin Kurt (1890 – 1947), nemis va amerika
psixologi, guruhiy dinamika nazariyasining muallifi.
K. Levinning fikricha shaxs psixologik maydonni
tashkil qiluvchi turli predmetlar bilan o’r algan,
maydonda har bir predmet o’zining valentligiga
ega. Bir xil predmet har xil odamlar uchun turlicha
valentlilikka ega bo’ ladi “Q” yoki “–“. Predmetning
odamga “Q” yoki “–“ zaryad bilan ta’sir qilishi
natijasida odamda u yoki bu ehtiyoj shakllanadi.
O’z navbatida ehtiyojlar energetik zaryad sifatida
odamning energetik zo’riqishini shakllantir adi.
Shunday qilib, sub’ekt mavjudligining mohiyati
zo’riqishni bartar af qilishga intilishdan ibor at
bo’ ladi.
Perlz Frits (1893 – 1970), nemis va amerika
psixologi, guruhiy geshtalter apiyaning asoschisi.
1946 yilda F . Perlz AQSh ga ko’chib o’tadi va
1956 yilda Nyu -york geshtaltter apiya institutini
tashkil qiladi.
F . Perlz ahamiyatli xodisalar odam miyasida
markaziy o’rinni egallab, geshtalt, ya ’ni figur a
xosil qiladi, ikkinchi dar ajali ma ’ lumotlar esa
orqa planga surilib fonni tashkil qiladi. Geshtalt
(figur a) F . Perlz tomonidan ayni shu paytda
ustun ehtiyoj bo’ lib turgan xohish yoki fikr , deb
tushunilgan.
E’TIBORINGIZ
UCHUN
RAXMA T !
4- MA VZU.PSIXOANALIZNING
P A YDO BO’LIShI VA
RIVOJLANIShI 2 soat ma’ruza.
XIX asr psixologlari Venalik yosh vr ach
Zigmund Freyd tomonidan hech kimning
yordamisiz ishlab chiqilgan odamlarni
o’rganishning butunlay yangi yondashuvi
paydo bo’ lganda kar axt holatga tushib
qolishdi. Odam psixik hayotining
markaziga ongni qo’yish o’rniga Freyd uni
ozgina qismi suvning tepasiga chiqib
turgan aysbergga qiyosladi. Shu
davrgacha hukmronlik qilib kelgan
odamga o’z xulqini anglay oladigan aqlli
mavjudot sifatida qar ashlarga zid r avishda
u boshqacha nazariyani taklif qildi:
odamlar doimiy ziddiyat
holatida bo ’ lishadi va bu
ziddiyatlarning sababi
butunlay boshqa, psixik
hayotning yanada kengroq
sohasi bo ’ lgan –
anglanmaydigan jinsiy va
agressiv mayllardadir .
Freyd birinchi bo’ lib psixikani hech qachon
o’zaro kelisha olmaydigan instinkt, mulohaza
va ong kuchlari o’rtasidagi jang maydoni
sifatida taqdim qildi. «Psixodinamik» atamasi
aynan ana shu shaxsning turli qismlari
o’rtasidagi doimiy kur ashga ishor a qiladi.
Psixoanalitik nazariya psixodinamik
yondashuvning ko’rinishi sifatida xizmat qilib,
inson xulqini boshqarishda hukmronlik uchun
o’zaro r aqobat qiladigan yoki kur ashadigan
instinktlar , motivlar (faoliyatga undovchi
sabablar) va mayllarning mur akkab o’zaro
har akatlariga asosiy e’tiborni qar atdi.
Freyd ta ’ limotini tan olmay turib
zamonaviy shaxs nazariyalarini ob’ektiv
baholab bo’ lmaydi. Biz uning u yoki bu
(yoki hamma) g’ oyalarini tan olish yoki tan
olmasligimizdan qat’ iy nazar Freydning
XX asr g’arb sivilizatsiyasiga ko’rsatgan
chuqur va mustahkam ta ’ sirini inkor etib
bo’ lmaydi. Shuni ta ’kidlash joizki,
insoniyatning butun tarixi davomida
kamdan-kam g’ oyalar shunchalik keng va
kuchli ta ’ sir kuchiga ega bo’ lgan.
O’zining 45 yillik samar ali ilmiy faoliyati
davomida Freyd:
1) shaxsning birinchi keng ko’ lamli
nazariyasini;
2) o’zining ter apevtik tajribasi va o’z-o’zini
tahlil qilishiga asoslangan klinik
kuzatishlarning keng miqyosli tizimini;
3) nevrotik buzilishlarni davolashning o’ziga
xos usulini;
4) boshqa hech qanday usul bilan o’rganib
bo’ lmaydigan psixik jar ayonlarni tadqiq qilish
usullarini yar atdi.
Alfred Adler va Karl Gustav Yunglar Freyd
bilan aloqalarini uzib, o’z shaxsiy noyob
nazariy tizimlarini yar atishdi. Ularning har
ikkalasi ham dastavval psixoanalitik
har akat ishtirokchilari sifatida Freyd
nazariyasining ko’ lami va yangiligini qizg’ in
qo’ llab-quvvatlashgan. Biroq, vaqt o’tishi
bilan ular Freydning seksuallilik va
agressiyaga inson hayotining markaziy
mazmuni sifatida haddan tashqari katta
ahamiyat ber ayotganligi bilan
kelisholmasliklarini bildirishdi.
Adler qar ashlari tizimining markaziy nuqtasini
individuum (shaxs)ning sotsium (jamiyat)dan
ajr almasligi g’ oyasi tashkil qiladi. Adler
tomonidan muhim deb hisoblangan yana
boshqa mavzular odamlarning:
o’z taqdirlarini o’zlari yar atishlari;
yanada qoniqarliroq hayot kechirish uchun
hayvoniy mayllarini va nazor at qilib
bo’ lmaydigan muhitni bartar af qilishlari;
o’z-o’zini anglash orqali o’zlarini va atrof olamni
takomillashtirishlari kabi qobiliyatlarida
jamlangan.
Yung tomonidan ko’tarilgan markaziy mavzu
odamlarga bir vaqtning o’zida ham ularning
kelajakka intilishlari va hamda hayot
tajribalari ta ’ sir ko’rsatadi degan g’ oyani o’zida
aks ettir adi. Yung shaxs nazariyotchilari
or asida birinchi bo’ lib, shaxsning psixik
salomatligiga erishish uchun uning turli
yo’nalishdagi intilishlari o’zaro
mutanosiblikdagi bir butunlikda jamlanishi
ker ak degan fikrni isbot qildi. Bu g’ oya Yung
nazariyasida «shaxsiy o’ sish» atamasi bilan
nomlanadi.
Zigmund Freyd: ilmiy - biogr afik ocherk
Zigmund Freyd 1856 yilning 6 mayida
Avstriyaning Frayberg (hozirgi
Chexiyaning Moraviya) shaharchasida
tug’ilgan. U oilada etti farzandning eng
kattasi bo ’ lib, Freyd to ’r t yoshga
to ’ lganda uning oilasi moliyaviy
qiyinchiliklar tufayli V enaga ko ’ chib
o ’tgan. Freyd umrining oxirigacha
V enada yashadi va 1938 yildagina,
o ’ limidan bir yil oldin Angliyaga ko ’ chib
o ’tdi.
1896 va 1900 yillar or alig’ i Freyd uchun
sermahsul yolg’ izlik davri bo’ ldi. Bu davrda u
o’z tushlarini tahlil qilishni boshlaydi, 1896
yilda otasining o’ limidan so’ng esa har kuni
uyqudan oldin yarim soat o’z-o’zini tahlil
qilish bilan shug’ullanadi. Uning mashhur
«Tushlarni ta ’birlash» (1900) asari o’z
shaxsiy tushlarini tahlil qilishga asoslangan.
Lekin boshlamasiga bu noyob asar
psixiatriya jamiyati tomonidan inkor qilindi,
Freyd esa o’z mehnati uchun atigi 209 dollar
mualliflik gonor arini oldi,
«T ushlarni ta ’birlash» nashr qilingandan keyingi besh
yil ichida Freydning obro’ si shunchalik ko’tarildiki, u
dunyo tanigan vrachlar safidan o’rin oldi. 1902 yilda
«Psixologik chorshanbalar» jamiyati tashkil bo’lib,
unga Freydning eng sodiq intellektual izdoshlari kirdi.
1908 yilda bu jamiyat V ena psixoanalitik jamiyati deb
atala boshlandi. Jamiyat a ’zolari bo’lgan Ernest
Djons, Shandor Ferentsi, Karl Gustav Yung, Alfred
Adler , Gans Saks, Otto Rank kabi Freydning ko’plab
safdoshlari keyinchalik har biri o’z yo’nalishida
taniqli psixoanalitiklar bo’lib etishdilar . Birmuncha
kechroq esa Adler , Yung va Ranklar Freyd izdoshlari
safidan chiqishib o’zaro raqobatdagi ilmiy
maktablarga asos solishdi.
1901 – 1905 yillar or alig’ i Freydning ijodiy
faoliyatida alohida sermahsul davr bo’ ldi.
Freyd o’zining bir necha ishlarini, jumladan,
«Kundalik turmush psixopatologiyasi» (1901),
«Seksuallilik haqida uch esse» (1905),
«Yumor va uning ongsizlikka
munosabati»(1905) kabi kitoblarini nashr
qildi.«Uch esse…»da Freyd bolalar jinsiy
mayllar bilan dunyoga keladilar va ota-onalar
ular uchun dastlabki seksual ob’ektlar bo’ lib
xizmat qiladilar degan fikrni ilgari surdi.
Ushbu fikrga nisbatan zudlik bilan ijtimoiy
norozilik paydo bo’ ldi va u keng miqyosga
ega bo’ ldi.
1909 yilda psixoanalitik har akatni o’ lik
nuqtadan qo’zg’atib, izolyatsiya holatidan
xalqaro obro’ e’tibor yo’ liga olib chiqqan
voqea sodir bo’ ldi. G. Stenli Xoll
Freydni Massachusets shtatining
Uorchester shahridagi Klark universitetiga
ma ’ruzalar o’qish uchun taklif qildi.
Tinglovchilar ma ’ruzalarni iliq kutib olishdi
va Freyd faxriy doktor dar ajasi bilan
taqdirlandi. Uning obro’ si kundan-kun ortib
bor ardi, dunyoning turli burchaklaridan
odamlar unga maslahat so’r ab murojaat
qila boshlashdi.
Freyd o’z g’ oyalarini yangi asarlarida bayon
qilishda davom etdi. Nashr qilingan asarlar
ichida «Psixoanalizga kirish bo’yicha
ma ’ruzalar» (1920), «Lazzatlanish
tamoyilining u tomonida» (1920), «MEN va
U» (1923), «Bir illyuziyaning kelajagi» (1927),
«Sivilizatsiya va undan norozilar» (1930),
«Psixoanalizga kirish bo’yicha yangi
ma ’ruzalar» (1933) va 1940 yilda Freydning
o’ limidan so’ng nashr etilgan «Psixoanaliz
ocherki» asarlari alohida o’rin tutadi
Freyd hayotining so’nggi yillari nihoyatda
og’ ir kechdi. Tomoq va jag’ qismi r aki tufayli
u 33 marta og’ ir oper atsiyani boshdan
kechirdi. A vstriyani gitlerchilar egallab
olgandan so’ng qizi Annaning gestapo
tomonidan qamoqqa olinishi va katta
qiyinchiliklar evaziga qutqarib olinishi uning
irodasini yana bir marta sinadi. Freyd 1939
yilning 23 sentyabrida Londonda vafot etdi.
Freydning 1930 yilda adabiyot bo’yicha Gyote
sovrini bilan mukofotlanishi uning nihoyatda
qobiliyatli yozuvchi bo’lganligiga dalolatdir .
U yaratgan ta ’limotning o’zagini tashkil qiluvchi
psixoanaliz atamasi uch xil mazmunni anglatadi: 1)
shaxs va psixopatologiya nazariyasi; 2) shaxs
buzilishlari terapiyasi usuli; 3) individuumning
anglanmagan fikrlar va hissiyotlarini o’rganish usuli.
Nazariyaning terapiya va shaxs o’lchovi bilan
bunday bog’lanishi Freydning inson xulqi haqidagi
tasavvurlarining barcha qirralarini qamrab oladi.
Lekin bu murakkabliklar ostida bir necha asosiy
konsepsiya va tamoyillar borki, ular Freydning
shaxsga psixoanalitik yondashuvining o’zagini
tashkil qiladi.
Freyd inson psixikasida dastavval
nisbatan avtonom, lekin doimiy o’zaro
faoliyatda bo’ luvchi ikkita struktur a, ongsiz
“U” («ono», «ID») va ongli “Men ” («Ya»,
«EGO») ni ajr atdi, keyinchalik ularga
“Yuqori Men ” (Sverx-Ya) ni yoki Super –
Egoni qo’ shdi, “Yuqori-Men ” “Men ” ga
joylashib oladi va maxsus analizsiz “Men ”
tomonidan anglanmaydi. Freydning
fikricha nevrozning sababi “U”, “Men ” va
“Yuqori-Men ” o’rtasidagi o’ziga xos
ziddiyat hisoblanadi.
Freyd dastavval inson obr azini
mayl larning boshqaruvchi l ik kuchi orqal i
aniqlagan. Bu mayl lar Freyd nazariyasida
tushda, nutqdagi xatolarda, hazi l larda,
kinoya gaplarda namoyon bo ’ ladi deb
ta’kidlanadi . U o ’zining 1900 yi lda yozi lgan
“T ushlar tabiri”, 1905 yi lda yozi lgan “O’tkir
so ’zl ik va uning ongsizl ikka munosabati”,
1901 yi lda yozi lgan “Kundal ik hayot
psixologiyasi” kabi asarlarida bu fikrni
i lgari sur adi . U bizning u yoki bu
vaziyatlarda qanday qi l ib ong osti
fantaziyalari ta’ siriga tushib qol ishimizni
yorqin tasvirlab bergan.
Psixoanalitik nazariya ko ’plab iqtidorli
psixologlarni o ’z atrofida birlashtirgan
kuchga aylandi ular orasida: A. Adler , K.
Abraxam, D . Vinnikot, E. Djons, Sh.
Rado, V . Rayx, O . Rank, G. Saks, P .
Federn, Sh. Ferentsi, A. Freyd, E.
Fromm, K. G. Yung va ko ’plab boshqa
olimlarni ko ’rsatish mumkin.
Psixoanaliz odamlar ongida to ’ntarish
yasab, yangi ilmiy nazariya va
kontseptsiyalarning rivojlanishi uchun
kuchli tur tki berdi.
Rank Otto (1884 – 1939), avstriya
va amerika psixologi, psixoterapevt.
V ena universitetida ta ’ lim olgan.
“Xalqaro psixoanaliz jurnali”ning
muharriri bo ’ lgan. 1924 yilda O .
Rank Sh. Ferentsi bilan
hamkorlikda nashr qilgan
“Psixoanalizning taraqqiyoti” nomli
kitobida psixoanalizning klassik
texnikasini taftish qilish g’ oyalarini
bayon qildi.
O . Rankning fikricha, odam o ’z umri
davomida ikkita asosiy qo ’rquvni bar taraf
qilishga intiladi:
1) hayot qo ’rquvi
2)o ’ lim qo ’rquvi. Hayot qo ’rquvi beto ’xtov
individuallashishda namoyon bo ’ ladi, o ’ lim
qo ’rquvi esa birlashishga intilish va
tobelikda namoyon bo ’ ladi. O . Rank bu
qo ’rquvlarni bar taraf qilish usuli iroda, deb
hisoblagan.
O . Rank shaxs tipologiyasini taqdim qildi,
uning doir asida quyidagi tiplarni ajr atdi: 1)
badiiy tip; 2) nevrotik tip; 3) o’rta odam tipi.
Shaxsning badiiy tipi vakillarida kuchli
iroda mavjud va hayot va o’ lim qo’rquvlari
samar ali minimallashtirilgan. Nevrotik tip
vakillarida qarshi iroda rivojlangan va
hayot qo’rquvi ustunlik qiladi. O’rta odam
tipi vakillarida konformizmda namoyon
bo’ ladigan o’ lim qo’rquvi ustunlik qiladi
O . Rank ter apevtik usul sifatida,
tug’ilish jarohatini bar tar af qilishga
yo’naltirilgan, o’zi ishlab chiqqan
psixoter apiyadan foydalanishni
taklif qildi. “T ug’ilish jarohati”
monogr afiyasi e’ lon qilingandan
keyin O . Rank kuchli tanqidga
uchr adi, ko’p o’tmay u Vena
psixoanalitik jamiyatini tashlab,
1935 yili AQSh ga ko’ chib o’tdi.
Sallivan Garri Stek (1892 –
1949); amerikalik psixoanalitik va
psixiatr , interpersonal
psixoanalizning asoschisi. Uning
hayotligida 1940 yili nashr
qilingan birdan bir kitobi
“Zamonaviy psixiatriya
konsepsiyalari” deb ataladi.
G. S. Sallivan tar aqqiyotning
quyidagi bosqichlarini ajr atgan:
1) chaqaloqlik, 2) bolalik, 3)
“yuvenil er a” (o’ smirlik), 4)
o’ spirinlik oldi yoshi va 5)
o’ spirinlik yoshi. Chaqaloqlik
bosqichida odamning mavjudlik
shakli “Men ” bilan tashqi olam
o’r tasidagi farqning yo’ qligida
ifodalanadigan prototaksis
hisoblanadi.
Freyd Anna (1895 — 1982); avstriya va
angliyalik psixoanalitik, bolalar psixoanalizining
asoschisi. Otasi Z. Freyd r ahbarligida
psixoanalizni o’zlashtirgan.
Bolalar uchun psixoanaliz yoqimli muolaja
bo’lmaganligi uchun A. Freyd tomonidan
psixoanalitik texnologiyani optimallashtirish
bilan bog’liq jiddiy ish amalga oshirildi. A. Freyd
psixoanalitik pr tsedur ani insonparvarlashtirish
va bolalar fikrini uzatish usuli sifatida o’yindan
foydalanganligi tufayli kattalarga qar aganda
bolalarda ko’proq ishonch qozongan.
Rayx Vilgelm (1897 – 1957); avstroamerikalik psixolog va psixiatr .
1936 yili V . Rayxning “Seksual
revolyutsiya” nomli monogr afiyasi
e’ lon qilindi, u monogr afiyada
mavjud seksual axloq diktatur ani
qabul qilishga sharoit yar atadigan
shaxs sifatlarini shakllantir adi,
degan g’ oyani ilgari surdi.
V . Rayx xarakterning ikkita asosiy
tipini ajratdi: 1) genital va 2) nevrotik.
Genital tip xarakteri vakillari orgazmli
bo ’ shanishga erishishga intilish va
samarali sublimatsiyaga yo ’nalganlar ,
nevrotik tip vakillari esa jinsiy
qo ’zg’ olishlarni va orgazmni
bostirishga yo ’nalib, samarali
sublimatsiyaga erishishga
yo ’nalmaganlar .
Fromm Erix (1900 – 1980); nemis
va amerika psixologi. E. Fromm
ijtimoiy xarakter muammosini
o ’rganib ijtimoiy xarakterning bir
necha tiplari mavjudligi haqidagi
xulosaga kelgan: 1) jamg’ aruvchi; 2)
ezuvchi; 3) passiv; 4) bozor; 5)
nekrofil (60-yillarda tasvirlangan). E.
Fromm u yoki bu ijtimoiy xarakter
tipi shakllanishining asosida
odamning o ’z-o ’zidan voz kechish
o ’ziga xosligini belgilovchi qo ’rquv
yotadi, deb hisoblagan.
MAVZU. PSIXOLOGIYADA GUMANISTIK
YO’NALISh. FRANTSUZ SOTSIAL
PSIXOLOGIYASI. INDIVIDUAL V A
ANALITIK PSIXOLOGIYA. EKZISTENTSIAL
V A GUMANISTIK PSIXOLOGIYA.
REJA:
1. Frantsuz sotsial psixologiyasi va
ma ’rifatparvarligi
2. Frantsuz ma ’rifatparvarlarining
psixologik qarashlari
3. Individual va analitik psixologiya
4. Ekzistentsial va gumanistik
psixologiya
Shaxs mazmuniga, inson xulqiga
bosim o’tkazadigan ongsiz
ustanovkalarga ta’ sir
o’tkazadigan ijtimoiy omillarga
qiziqish fr antsuz fanida XIX-XX
asrlar chegar asida turli
psixologik jamiyatlarning
birlashishiga sabab bo’ ldi.
Psixiatriyaga oid tadqiqotlar natijalariga
tayangan holda psixikani o’rganish
sohasida izlanishlar olib borish bilan birga
fr antsuz psixologiyasida o’zining bosh
tadqiqot mavzusi sifatida ijtimoiy
aloqalarni o’rganish bo’ lgan yangi maktab
paydo bo’ ldi. Birinchi holatda psixikaning
shakllanishi qonuniyatlari tadqiqotlari
markazida klinik metodlar turgan bo’ lsa,
ikkinchi holatda odamlarni har xil ijtimoiy
holatlarda o’rganish, shuningdek
krossmadaniy tadqiqotlar markaziy
o’rinni egalladi.
“Fr antsuz ijtimoiy maktabi” deb nom olgan
ushbu yo’nalishning asoschisi E. Dyurkgeym
(1858-1917) bo’ ldi.
E. Dyurkgeym Kantning pozitivistik
kontseptsiyasini davom ettirib, ob’ektiv
sotsiologiyani jamiyat haqidagi, alohida
ma ’naviy reallikni o’rganadigan fan sifatida
taqdim qilishga har akat qildi. U
“Sotsiologizm” degan tushunchani kiritib,
ijtimoiy hayot voqeligi biologik va psixik
voqelik bilan bir xilda bo’ la olmasligini, bu
tushunchalar har xil mazmun berishligini
ta ’kidlab o’tdi.
Uning fikricha, ijtimoiy hodisalarni aloxida
ijtimoiy muhit, ma ’ lum jamiyat tipi bilan,
uninig sifatlarida o’rganilayotgan xodisalar
sabablarini topish bilan bog’ lash ker ak.
E. Dyurkgeymning ta ’kidlashicha jamiyat
individlardan ibor at, biroq bu qismlarning
shunchaki bog’ lanishi emas, faqat individ
o’zigina bor joyda jamiyat yo’q. Individ
ustidan buyuk ma ’naviy hukmdor – kollektiv
tur adi.
E.Dyurkgeymning ta ’kidlashicha, guruhda
odamlar umumiy maqsad uchun o’zlarinig
manfaatlarini qurbon qilishlari mumkin,
intellektual salohiyatlari esa o’zlarining ijtimoiy
vazifalarini amalga oshirishga intilishlari bilan
bog’ liq, ya ’ni odam faoliyatining oliy shakllari
kelib chiqishi jihatidan jamoaviy bo’ lib
hisoblanadi. Shaxs bilan ijtimoiy hamjihatlik
o’rtasidagi munosabatlarni tahlil qilib, E.
Dyurkgeym, individ borgan sari mustaqil bo’ lib
bor adi, deb ta ’kidlagan.
E.Dyurkgeymning asosiy g’ oyasi shundan
ibor atki, ijtimoiy ong individual ongdan farq
qiladi, chunki u o’z qonunlari asosida
rivojlanadi, u individual ongning natijasi yoki
namoyon bo’ lishi emas. Bunda olim kollektiv
ong deganda, “har qanday jamiyatdagi
o’rtacha a ’zolarga xos bo’ lgan ularning e’tiqodi,
tuyg’ulari, hissiyotlarining umumiy yig’ indisi”ni
tushungan. Bundan u shunday xulosaga
keladiki, individ jamiyatdan kelib chiqadi,
jamiyat individdan emas, chunki ijtimoiy tizim
xususiyatlari elementlar yig’ indisi bilan
tushuntirilishi yoki bir individga bog’ lanishi
mumkin emas.
E.Dyurkgeymning ijtimoiy ongning
rivojlanishi xaqida bildirgan fikrlari an ’anaviy
madaniyatlarni o’rganishda taniqli psixolog,
faylasuf va etnogr af L. Levi-Bryul
(1857-1939) tomonidan foydalanildi.
U o’zining “Ibtidoiy fikrlash ” (1922), “Ibtidoiy
ruh ” (1927) asarlarida Afrika, A vstr aliya,
Okeaniya kabi ijtimoiy-madaniy
tar aqqiyotning turli bosqichlarida turgan
xalqlar hayoti xaqidagi boy etnogr afik
materiallardan foydalandi.
E. Dyurkgeymning “ijtimoiy tasavvur”
tushunchasiga tayanib, Levi-Bryul turli ijtimoiymadaniy qurilmalarga aloxida tafakkur tipi xos
bo’ ladi, deb tasdiqlaydi. Ana shu qoidadan
kelib chiqib u tafakkurning ibtidoiy va mantiqiy
tipi xaqidagi o’z nazariyasini shakllantirdi. ”
Qo’yi jamiyatlarda aqliy funktsiyalar” (1910)
nomli asarida u ibtidoiy tafakkurga
quyidagicha ta ’rif ber adi: mazmunan mistik,
tashkiliy tuzilishi bo’yicha pr alogik
(mantiqiygacha), qar ama-qarshiliklarga hissiz
va tajribalar o’tkazishga ta ’ sirsiz.
. Rivojlangan jamiyat vakillarining fikrlashlaridan
farqli ularoq, ibtidoiy tafakkur mantiqiy
munosabatlar o’rnatishga yo’nalmagan,