Reja: Psixologiyaning fan sifatida vujudga kelishi

partitsipatsiya (soprichastiya – aloqadorlik,
bog’ liqlik) qonuniga bo’ysunadi, shuning
natijasida ibtidoiy jamiyat odamlarida
predmetlar ularga xos bo’ lgan belgilarga qar ab
emas balki ularning mistik, iloxiy sifatlariga
qar ab birlashtiriladi.
Levi-Bryul “pr alogik” va “logik” tafakkur bir –
birini almashuvchi bosqichlar emas, balki bir
vaqtda mavjud bo’ ladigan fikrlash tiplari, deb
tasdiqlaydi. Pr alogik tafakkur ibtidoiy odam
jamoaviy tasavvurlarining mazmunini belgilaydi,
lekin uning shaxsiy tajribasi va amaliy har akatlari
sohasiga joriy etilmaydi.
Odamlarning ijtimoiy aloqalari va ularning
alohida odam psixikasiga ta ’ sirini
o’rganish G. T ard (1843-1904) tomonidan
ham olib borilgan. T ard E. Dyurkgeymning
“ sotsiologizm kontseptsiyasi”ni, uning
jamoaviy tasavvurlarning shakllanish
mexanizmlari xaqidagi fikrlarini tan
olmagan. T ard kontseptsiyasi Lebo va
Sharkolarning sub’ektning hayotiga gipnoz
orqali ta ’ sir o’tkazishning ahamiyati kuchli
degan, gipotezalariga tayanadi.
T ard, shaxs ijtimoiy aloqalarining
asosini uchta omil: taqlid, kashfiyot,
oppozitsiya (innovatsiya-yangiliklarga
qarshi turish) tashkil qiladi, degan
kontseptsiyani ilgari surdi. U o ’zining
“T aqlid qonunlari” (1893) asarida sanab
o ’tilgan omillar orasida taqlid individ
tomonidan boshqa odamlarning
ustanovkalari, e’tiqodlari va
hissiyotlarini o ’zlashtirishda ustunlik
qiladi, deb tasdiqlaydi.
XVII asrda Frantsiyada ma ’rifatparvarlik
harakati psixologik g’ oyalar
taraqqiyotiga sezilarli ta ’ sir ko ’rsatgan
omil bo ’ lib xizmat qildi. Psixika va ong
muammolarini tadqiq qilgan frantsuz
ma ’rifatparvarligining ko ’zga ko ’ringan
vakillari J. Lametri, J.- J. Russo, D .
Didro, E. Kondilyak, K. Gelvetsiy , P .
Kabanislar edi.
Lametri Jyulen (1709 – 1751), fr antsuz filosofi,
vr ach. Ilohiyotshunoslik fanlari, fizika va
meditsinani o’rgangan. Jyulen Lametri og’ir
bezgak holatini boshidan o’tkazib, o’z-o’zini
kuzatish ma ’lumotlariga tayanib shunday
xulosaga keladiki, vujudning holati odamning
ruhiy faoliyatiga sezilarli ta ’ sir ko’rsatadi. 1747
yili Jyulen Lametri Gollandiyada “Odam -mashina ” nomli kitobini nashr qiladi. Ushbu
kitobning nashr qilinishi ruhoniylar or asida
kuchli e’tirozlarga sabab bo’ldi. Bu kitobda u
inson or agnizmi ruhsiz mashinaga o’xshaydi,
degan fikrni bayon qildi.
Jyulen Lametri odam organizmi soat
mexanizmiga o’xshagan mur akkab
mexanizm (mashina), odam boshqa
jonivorlardan ehtiyojlarining ko’pligi bilan
ajr alib tur adi, ehtiyojlarning ko’pligi esa
aqlning ko’pligini ta ’minlaydi, deb
hisoblagan.
Umuman olganda esa, odamning
hayvonlardan ustunligi ta ’lim va tarbiya
tufaylidir . Lametri bo’yicha bilish
sezgilardan boshlanib tasavvur va diqqat
yordamida obr azlar tuzishdan ibor atdir .
Jyulen Lametri jamiyatning tar aqqiyoti
ma ’rifatning muvaffaqiyati hamda buyuk
odamlarning faoliyatiga bog’liq, deb
hisoblagan.
Russo Jan Jak (1712 – 1778), buyuk faylasuf, yozuvchi,
bola tarbiyasining butun bir tizmini ishlab chiqqan
ma ’rifatparvar . Shveytsariyada tug’ilgan, 1741 yilgacha
shu erda yashagan, keyin Parijga ko’ chib o’tgan va bu
erda boshqa ma ’rifatparvar-entsiklopedistlar bilan
hamkorlik qila boshlagan.
1762 yilda nashr qilingan Jan Jak Russoning “Emil, yoki
tarbiya haqida ” nomli pedagogik romani ruhoniylar
tomonidan kuchli norozilikka sabab bo’ldi. Jan Jak
Russoning fikricha tsivilizatsiya odamga salbiy ta ’ sir
ko’rsatadi, shuning uchun romanda u tasavvurdagi
tarbiyalanuvchi Emilni unga tug’ma ravishda berilgan
qobiliyatlarini rivojlantirish uchun jamiyatdan himoya
qiladi, chunki, uning fikricha shaxsning barkamol
taraqqiyoti uchun tabiatdan andoza olish zarur .
Jan Jak Russo psixologiya fani tarixiga
to’r tta bosqichdan ibor at dastlabki yosh
davrlarini ishlab chiqqan olim sifatida
kirgan: Birinchi bosqich – tug’ilgandan ikki
yoshgacha – bu davrda bolani jismoniy
tarbiyalash zarur . Bu davrda bolada nutq
yo’ q, shuning uchun aqliy tarbiyaga zarur at
ham yo’ q. Ikkinchi bosqich – ikki yoshdan
12 yoshgacha – bolaning sensorikasini
rivojlantirish ker ak, chunki sezgilar bola
tafakkuri rivojlanishining asosi bo’lib
hisoblanadi. Shuning uchun Jan Jak
Russoning fikricha er ta tizimli ta’lim
maqsadga muvofiq emas.
Uchinchi bosqich –12 yoshdan 15 yoshgacha
– bolaga intensiv ta ’lim berishga bag’ishlash
ker ak, bu davrda u berilayotgan bilimlarni
adekvat idrok qila va o’zlashtir a oladi. Bolaning
axloqiy tar aqqiyoti kechroq amalga oshishi
tufayli bu davrda asosan tabiiy va aniq fanlarga
urg’u berish ker ak. To’r tinchi bosqich –15
yoshdan balog’ atga etguncha – bu “ gurkir ash va
ehtiroslar” davri, bu davrda bolada hissiyotlar
sohasi shakllanadi. Bu bosqichda pedagogning
asosiy vazifasi – bolalarda ezgu hissiyot va
fikrlashni shuningdek irodaviy har akatga
qobiliyatni shakllantirishdan ibor at bo’lishi ker ak.
Didro Deni (1713 – 1784),
fr antsuz filosofi, fr antsuz
“Entsiklopediya, yoki fan, san’ at
va hunarlar izohli lug’ ati”ning
mualliflaridan biri (1751–1780
yillar). Deni Didro bilishning
asosiy usullari eksperiment va
kuzatish, deb hisoblagan, uning
fikricha materiya turli tuman va
u sezgirlik xususiyatiga ega.
Deni Didroning fikricha, davlat ta ’ lim tizimi
quyidagi tamoyillarga amal qilinganda
samar ali bo’ lishi mumkin: birinchidan,
umumiy bepul va tabaqalashmagan
boshlang’ ich ta ’ lim. Ikkinchidan, kambag’al
oilalardan chiqqan o’quvchilarni moddiy
r ag’batlantirish (boshlang’ iq maktabda bepul
darslik va ovqat). T a ’ limning sifatini oshirish
uchun Deni Didro noqobil o’quvchilarni
aniqlash uchun bir yilda bir necha marotaba
maktablarda hammaning ko’z o’ngida
imtixonlar o’tkazib turishni taklif qilgan.
Gelvetsiy Klod (1715 – 1771), fr antsuz filosofi.
1758 yili Klod Gelvetsiy “ Aql haqida ” nomli
kitobini nashr qildi, bu kitob cherkov tomonidan
norozilik uyg’ otib ta ’qiqlandi. Bu kitobda Klod
Gelvetsiy Xudoni, ruhning o’ lmasligini inkor qilib,
o’zining ateistik qar ashlarini bayon qildi.
Mexanika qonunlarini absolyutlashtirgan Klod
Gelvetsiyning fikricha, odamni o’r ab turgan
borliq moddiy va cheksiz. T afakkur – doimiy
har akatdagi materiyaning xususiyati va
mur akkab qurilmasidir . Klod Gelvetsiy ruh va
aql bir-biriga o’xshash bo’ lmagan tushunchalar ,
deb hisoblagan.
Klod Gelvetsiy shuningdek, hamma
odamlar tabiatan teng, notenglikning
sababi esa tarbiya va tasodifda, deb
hisoblagan. Shuning uchun odam
tarbiyalanayotgan muhit uning psixik
qiyofasiga sezilarli ta ’ sir ko ’rsatadi. Klod
Gelvetsiy jamiyatni harakatga keltiruvchi
kuch odamning ongi va ehtiroslaridir , deb
hisoblagan. Ehtiroslarga ta ’rif berib,
Gelvetsiy ikki xil ehtiroslar mavjud, deb
taxmin qilgan: 1) tug’ma (lazzatlanish va
azoblanish), 2) hayot jarayonida
o ’zlashtiriladigan (emotsiya va hissiyotlar).
Individual psixologiya –
psixoanalizga oppozitsiya
sifatida XX asrning boshlarida
paydo bo’ ldi. Uning asoschisi A.
Adler hisoblanadi. A. Adler
dastavval Z. Freyd bilan hamfikr
bo’ lgan, lekin keyinchalik uning
qar ashlarini r ad etib, o’zining
shaxs nazariyasini ishlab chiqdi.
Individual psixologiya nuqtai nazaridan bola
shaxsining tuzilishi (individualligi) ilk bolalik (5
yoshgacha boʻlgan) davrida alohida "turmush tarzi"
koʻrinishida na-moyon boʻladi va u bolaning butun
kelgusi psixik rivojlanishini belgilab beradi. Bola oʻz
tana a ʼzolarining hali yetarlicha
takomillashmaganligi tufayli nomukammallik
hissini tuyadi, buni bar taraf etishga urinish
davomida bola oʻz-oʻzini anglab, maqsadlari
shakllana boradi. Agar bu maqsadlar real boʻlsa,
shaxs meʼyorida rivojlanadi, mabodo haqiqatdan
yiroq boʻlsa, u holda shaxs nevrotik va jamiyatga
zid xususiyatlar bilan shakllanadi.
Adler Alfred (1870 – 1937), avstriyalik psixolog. 1902
yildan boshlab Z. Freydning psixoanalitik to’ garagida
qatnashgan. 1910 – 1911 yillarda A. Adler V ena
psixoanalitik jamiyatining prezidenti bo’lgan. 1911 yili
A. Adler Z. Freyd bilan munosabatlarini uzib, o’zining
shaxsiy psixologik nazariyasini ishlay boshlaydi.
Individual psixologiyaning g’ oyalari dunyoda birinchi
jahon urushidan keyin keng tarqaldi (xalqaro
konferentsiyalar o’tkazildi, “Xalqaro individual
psixologiya jurnali” nashr etildi va x.k.). biroq 1934
yilda fashistlar tomonidan individual psixologiya
ta ’ qiqlangandan keyin A. Adler AQSh ga ko’ chib
o’tishga majbur bo’ldi.
A. Adler inson tar aqqiyotini har akatga
keltiruvchi kuch, bu tug’ma to’laqonli emaslik
hissi, odamning ustunlikka va o’z-o’zini
tasdiqlashga intilishidan paydo bo’ladigan
kechinmalar , deb hisoblagan. Organizmning
to’laqonli emaslik hissini bar tar af qilish
qobiliyatining asosida kompensatsiya
mexanizmi yotadi. Biroq, A. Adlerning fikricha
giperkompensatsiya (ustunlik kompleksi)
imkoniyati mavjud bo’lib, odam nafaqat
to’laqonli emaslik hissini bar tar af qilibgina
qolmay , o’zining qobiliyatlarini
namoyishkorona ko’paytir a boshlaydi.
A. Adler ning fikricha, har
bir odamning hayotida
dunyoga kelish navbati
(tug’ilish ketma ketligi)
muhim rol o ’ynaydi. A. Adler
to ’r tta pozitsiyani ajratgan: 1)
birinchi farzand, 2) yolg’iz
farzand, 3) ikkinchi farzand
va 4) oxirgi farzand.
Yung Karl Gustav (1875 – 1961),
shveytsariyalik psixolog.1907 yili K.G.
Yung Z.Freyd bilan tanishadi.1911 yili
Xalqaro psixoanalitik
assotsiatsiyasining birinchi prezidenti
etib saylangan.1913 yili K.G.Yung, Z.
Freyd bilan munosabatlarini uzib, o ’z
shaxsiy nazariyasini yaratishga kirishdi.
1948 yili K.G.YungT arixda Analitik
psixologiya instituti (Yung instituti)
ochilishining tashabbuschisi bo ’ ldi.
K.G.Yung shaxs tar aqqiyoti
odamning butun umri davomida
rivojlanadigan dinamik jar ayon,
deb hisoblagan.K.G.Yungning
fikricha, shaxs struktur asi uchta
o’zaro har akat qiluvchi tarkibiy
qismlardan ibor at:
1) ego,
2) shaxsiy ongsizlik va
3) jamoaviy ongsizlik.
Ego – bu shaxs markazi, o ’z-o ’zini
anglashning asosi sifatida ego o ’zida fikrlar ,
hissiyot va esdaliklarni jamlagan, bular
yordamida odam o ’zining yahlitligi, bir
butunligini anglaydi. Shaxsiy ongsizlik – bu,
ongsizlik darajasida mavjud bo ’ lgan shaxs
qurilmasi, o ’zida qachonlardir anglanadigan,
lekin hozir siqib chiqarilgan ma ’ lumotni
saqlaydi. Jamoaviy ongsizlik – bu, ongga
bog’ liq bo ’ lmagan qurilma, unda ajdodlarimiz
xotirasining izlari saqlanadi va uning
mazmuni har bir odam uchun faqat o ’ziga
xosdir .
1)
K. G. Yung “arxetip” deganda
odam xulqining konkret
shakllarining asosida yotadigan
r amziy , tug’ma obr azlarni
tushungan. Arxetiplar universal,
r amziy obr azlar , degan xulosaga
kelib, K.G.Yung ko’plab universal
arxetiplarni tasvirlab taqdim
qilgan, ular or asida:
Persona, 2) Anima,
3) Animus, 4) Soya va 5) O’zlik.
Persona – bu, odam jamiyat
talablariga mos bo ’ lishga intilib
o ’ynaydigan o ’ziga xos rol.
Anima –ongsiz ayollik tomonini
aniqlaydigan arxetip, erkakdagi o ’ziga
xos ichki ayol obrazi.
Animus – bu, ongsiz erkaklik
tomonini aniqlaydigan arxetip, ya ’ni
ayoldagi ichki erkak obrazi. Bu ikkala
arxetip erkak va ayolning jinsiy
identifikatsiyasini aniqlaydi.
Soya – bu, mazmuni odamning
ijtimoiy noma’ qul impulslaridan
ibor at arxetip, uning hayvoniy
instinktlari. K. G. Yungning fikricha,
soya hayotiy kuchning manbai,
odamning ijodiy mohiyatidir .
O’zlik — bu, shaxs markazi, uning
atrofida boshqa arxetiplar
shakllanadi va birlashadi.
K. G. Yung tomonidan ikkita asosiy
hayotiy: ekstrover tlashgan va
introver tlashgan ustanovkalar
tasvirlangan. Odamda har ikkala
hayotiy ustanovkalar mavjud, lekin
ulardan bittasi ustunlik qiladi.
Ekstrover tlashgan ustanovka ustunlik
qilganda odamda qiziqishlarning tashqi
olamga, boshqa odamlarga yo ’nalganligi
namoyon bo ’ ladi. Introver tlashgan
ustanovka ustun bo ’ lganda odamda
qiziqishlarning o ’zining ichki olamiga,
fikr va hissiyotlariga yo ’nalganligi
namoyon bo ’ ladi.
Psixologiyada ekzistentsial model
determinizm va sababiylikni izchil inkor etish
asosida shakllandi. Ekzistentsial
psixologiyada markaziy o’rinni inson
turmush tarzining birlamchiligi haqidagi
g’ oya egallaydi, uning eng muhim
muammolari esa hayot va o’ lim, erkinlik va
mas’uliyat, yolg’ izlik va mavjudlik mohiyatidir .
XX asrda ekzistentsial psixologiyaning
metodologik asoslari F . Brentano va E.
Gusserllarning ilmiy tadqiqotlarida yar atildi
va L. Binsvanger , V . Fr ankl, R. Mey va
boshqalarning ishlarida yanada rivojlantirildi.
Ekzistensial psixologiya - bu
insonning taqdiri insonning hayot
va o 'limga bo 'lgan munosabatiga,
shuning uchun uning hayotining
ma'nosiga bog'liqligi haqidagi fan,
chunki birinchi ikkita toifalar
muqarr ar r avishda uchinchisiga
olib keladi.
Ushbu atama birinchi mar ta Daniya
faylasufi va ilohiyotshunosi S.
Kierkegard tomonidan ishlatilgan, u
falsafiy va ilohiy o 'zini o 'zi anglashga
urinishlarda qisqa va fojiali hayot
kechirgan. Gusserl fenomenologiyasi
ekzistensializmning mafkuraviy
manbaiga aylandi. Psixologiyada
ekzistentsional yo 'nalishni rivojlantirish
uchun falsafiy va uslubiy shar tsharoitlar M. Buber , J. P . Sar tre, M.
Xeydeggerning asarlari edi
Brentano Fr ants (1838 – 1917), nemis
filosofi va psixologi. F . Brentano inson
ongini faqat his qilib sezish, fenomenologik
tasvirlash orqaligina o’rganish mumkin, deb
hisoblab, tabiashunoslik metodlarini
psixologik tadqiqotlarda qo’ llab bo’ lmaydi,
degan fikrda bo’ lgan. F . Brentano psixik
faoliyat bilan jismoniy ob’ektlarni farqlash
muhim emas, muhimi ularning ongda
namoyon bo’ lish usullarini o’rganish, deb
hisoblagan. Ongning intentsionalligi
muammosini o’rganib,
F . Brentano shunday xulosaga keldiki,
odam ikki xil hodisalarni idrok qilish
qobiliyatiga ega: 1) jismoniy va 2) mental.
Jismoniy hodisalar tovush yoki r angni idrok
qilish jar ayonida aniq bo’ ladi, mental hodisalar
esa u yoki bu ob’ektga yo’nalganlik orqali
amalga oshiriladi (masalan, biron narsani
ko’rmay ko’rib bo’ lmaydi, biron narsani
sevmay sevib bo’ lmaydi). Bu yo’nalishni F .
Brentano intentsionallilik deb atagan. Shunday
qilib, tabiatshunoslik metodlaridan psixologik
tadqiqotlarda foydalanib bo’ lmasligini
asoslovchi asosiy dalil jismoniy ob’ektlarning
intentsionallilikka ega emasligi bo’ ldi. F .
Brentano psixik hodisalarning asosida ong
aktining psixik faoliyatning har qanday shakli
bilan birga mavjud bo’ ladigan ichki idrok
yotadi, deb hisoblagan.
Gusserl Edmund (1859 – 1938),
ekzistentsial-fenomenologi filosofiya va
psixologiyaning asoschisi.
E. Gusserl ustozi F . Brentanoning
g’ oyalarini rivojlantirib, shunday xulosaga
keldiki, intentsionallik – bu, ob’ektga
yo’naltirilgan ongning eng muhim
xususiyatidir . Ong va ob’ekt munosabatining
mohiyatini ochib berib, E. Gusserl shunday
g’ oyani bayon qiladiki, bu haqiqiy munosabat
emas, chunki ob’ekt ongda joylashmagan,
ong esa faqatgina ob’ektning obr aziga ega
xolos. E. Gusserl, hodisa — bu, ongga
sovuqqonlik, manfaatsiz mushohada orqali
ochiladigan narsadir , deb taxmin qilgan.
E. Gusserlning fikricha, ong predmetli bo’libgina
qolmay , o’zining avvalgi tajribasiga tayanib
predmetni qur adi va predmetga mazmun ham
ber adi. Maishiy hayotni qur a turib ong, ikkita
qutbga ega bo’ladi: bitta qutbda – kechinma akti
(idrok, baholar yoki esdaliklar), boshqasida
aktning quruvchi mazmuni yo’naltirilgan predmet
tur adi. E. Gusserl ekzistentsiyani anglangan
kechinmalar oqimi sifatida qar ash mumkin, deb
taxmin qilgan, bunda har bir kechinma boshqasi
uchun imkoniyat bo’lib, shuning bilan birga uni
mazmunan aniqlamaydi. Psixologiyaning vazifasi
faktlarni tahlil qilish emas, balki xodisalarni
oldindan gipotetik taxminlar qilmay , xolis
tasvirlashdan ibor at bo’lishi ker ak.
Binsvanger L yudvig (1881–1966),
shveytsariyalik psixolog va psixiatr . T syurix,
Lozanna va Geydelberg universitetlarida
tibbiy ma ’ lumot olgan. XX asrning 20-yillarida L. Binsvanger fenomenologiyani
psixiatriyada qo’ llash g’ oyasi bilan chiqdi. L.
Binsvanger tadqiqotlarining natijasi sifatida
insonning dolzarb majudligini
fenomenologik analiz qilish ko’rinishidagi
ekzistentsial analizni ishlab chiqish bo’ ldi. L.
Binsvangerning fikricha ekzistentsial
analizning asosiy maqsadi sub’ekt
tajribasining ichki olamini qayta tiklash
bo’ lishi ker ak.
L. Binsvanger odam, uning ekzistentsiyasi
“ o’z holiga tashlab qo’yilganda ”,
tr anstsendental – ob’ektiv idrok doir asida
cheklangan va erkin bo’ lmaganda
nevrotikka aylanadi. Odam, hatto o’zining
“ o’z holiga tashlab qo’yilganligini”
anglaganda ham o’zini tanlashi ker ak,
chunki tanlashni r ad etish yoki nevrozga
yoki munofiq, yolg’ on mavjudlikka olib
bor adi. L. Binsvangerning fikricha,
nevrozlar va psixozlar olamni qurish va
tr anstsendatsiya – ob’ektiv borliq
doir asidan tashqarida idrok qilishning
o’ziga xos usuli hisoblanadi.
Psixotik o zi anglab etgan olamda yashaydi.
Me’yor (norma)dan og’ ish yangi me’yor
(norma) qurishni anglatadi. Nevrotik
hodisalarning asosiy sabablari: 1)
koinonianing parchalanishi va uning
natijasida odam mavjudligining turli
moduslari o’rtasida keskin ziddiyatning paydo
bo’ lishi va
2) mavjudlikning qandaydir bitta
modusining ustunligi oqibatida
ekzistentsiyaning cheklanishi, bu holat
olamni idrok qilish chegar asini tor aytir adi va
boshqa moduslarning ekzistentsiya bo’ lishi
mumkinligi ehtimolini yo’qqa chiqar adi. Shu
munosabat bilan psixoter apevtning asosiy
vazifasi patsientga “idrok chegar asini”
kengaytirishga yordam berishdan ibor at
Fr ankl Viktor (1905 – 1998), A vstriyalik
psixolog, logoter apiyaning asoschisi. Ikkinchi
jahon urushiga qadar ham mazmun
muammosini o’rganib, V . Fr ankl shunday
xulosaga keladiki, mazmun qidirish odam
hayotining birlamchi qo’zg’ ovchi motivi
hisoblanadi. Har bir odam faqat ungagina xos
bo’ lgan alohida va qaytarilmas hayot
mazmuniga ega. V . Fr ankl ekzistentsial
frustr atsiya hodisasini tasvirlab, bu hodisa
odamning mazmunga intilish frustr atsiyasi,
deb tushunadi.
Uzoq davom etgan ekzistentsial frustr atsiya
axloqiy ziddiyat, turli qadriyatlar o’rtasidagi
ziddiyat ko’rinishidagi noogen nevrozlarga
sabab bo’ ladi. Noogen nevrozlarni samar ali
davolashga yordam ber adigan usul V .
Fr anklning fikricha logoter apiya, ya ’ni odam
ekzistentsiyasini ma ’naviy o’ lchash dar ajasida
amalga oshiriladigan ter apiya hisoblanadi.
Logoter apiya doir asida odam – bu, asosiy
vazifasi hayot mazmunini qidirish va uni
amalga oshirishdan ibor at mavjudot,
logoter apiyaning vazifasi esa patsientga uning
hayot mazmunini izlashda yordam berishdan
ibor atdir .
V . Fr ankl ilmiy muloqot doir asiga
kiritgan yana bir atama
ekzistentsial bo’ shliq tushunchasi
bo’ ldi, bu tushuncha ichki bo’ shliq
tufayli paydo bo’ ladigan zerikish,
loqaydlikni his qilishda namoyon
bo’ ladi. V . Fr ankl boshqa odam
mohiyatini anglashning yagona
usuli – muhabbat, deb hisoblagan.
Mey Rollo Riz (1909 – 1994), amerikalik
psixolog va psixoter apevt. R. Meyning fikricha
nevrotik reaktsiyalarning sababi odam ayni
paytda hal qilishga qobil bo’ lmagan
muammolarda hisoblanadi, bu muammolar o’z
navbatida odamning har akatchanlikni va
kelajakka intilishini yo’qotishiga olib keladi.
Havotir muammosini o’rganib R. Mey shunday
xulosaga keladiki, odam havotirlarining
asosida u yoki bu qadriyatlarni yo’qotganligini
anglash yotadi, bunday anglash uning
ekzistentsiyasi uchun, birinchi navbatda
yashash mazmunini yo’qotishi uchun muhim
hisoblanadi.
R. Mey havotir odam borlig’ining
ajralmas qismi, usiz shaxsning
to ’ laqonli rivojlanishi mumkin emas,
deb hisoblagan. Shaxsning rivojlanishi
uchun, o ’zining hozir kimligi va kim
bo ’ lmoqchi ekanligi o ’r tasidagi farqni
anglash jarayonida yuzaga keladigan
ijodiy zo ’riqish zarur . Shaxs shakllanishi
jarayonini “Men ” hissi rivojlanishi
doirasida ko ’rib chiqish mumkin. Odam
kumulyativ – tobora kuchayib
boradigan erkinlik imkoniyatiga ega,
chunki har bir erkin tanlash keyingi
tanlash erkinligini or ttiradi.
1969 yili R. Mey “Muhabbat va iroda ” nomli
kitobini nashr qildi, bu kitobida u muhabbat va
iroda inson mavjudligining zaruriy sharti, degan
g’ oyani ilgari surdi. O’zining muhabbat haqidagi
ta ’ limotida R. Mey Z. Freydning libido
psixoanalitik kontseptsiyasi bilan Platonning
Eros ta ’ limotini birlashtirishga har akat qildi. R.
Mey “ demon ” tushunchasida odam
ekzistentsiyasining ambivalent – ijodiy
(yar atuvchi) va vayronkor yo’nalishini ifodalagan.
Irodani inson mavjudligining ikkinchi asosiy
sharti sifatida ta ’riflab, R. Mey irodani odamdan
o’z istaklarini amalga oshirishda ongli qaror
qabul qilishni talab qiladigan printsip, deb
hisoblagan.
XX asrning o’r talarida psixologiyada
gumanistik psixologiya deb nom olgan yo’nalish
shakllandi. Gumanistik psixologiyaning tadqiqot
predmeti, yaxlit tizim sifatida o’z-o’zini
aktuallashtirish jarayonida o’zini amalga
oshirayotgan sog’lom, ijodiy shaxs bo’ldi. 1963
yili AQSh da gumanistik psixologiya g’ oyalarini
faol targ’ib qilgan gumanistik psixologiya
Assotsiatsiyasi paydo bo’ldi. Gumanistik
psixologiyaning asosiy g’ oyalari orasida – odam
rivojlanishga va o’z-o’zini amalga oshirishga
qobil faol va ijodiy sub’ ekt, odamni uning
noyobligi va yaxlitligini hisobga olgan holda
o’rganish zarur , degan g’ oyalar markaziy o’rinni
egallaydi. Gumanistik psixologiyaning taniqli
vakillari G. Olpor t, K. Rodjers, va A. Masloular
edi.
Olport Gordon (1897 – 1967), amerikalik
psixolog, shaxs dispozitsional
kontseptsiyasining muallifi. 1937 yilda nashr
qilingan “Shaxs: psixologik talqin ” nomli
kitobida u psixologiyada shaxs
muammosining ahvolini sinchiklab tahlil
qilgan. G. Olport er yuzida ikkita bir xil odam
bo’ lmaydi, degan g’ oyasini “ qirr a, sifat”
kontseptsiyasi bilan asoslagan. G. Olport qirr a,
sifat – odamning turli vaziyatlarda o’zini
ma ’ lum holda tutishiga moyilligi, deb
tushungan. G. Olport shaxsning umumiy va
individual sifatlarini ajr atdi, keyinchalik
individual sifatlarni belgilash uchun
“individual dispozitsiya ” atamasidan
foydalandi.
G. Olport uchta tipdan ibor at individual
dispozitsiya tipologiyasini ishlab chiqdi:
1) kardinal dispozitsiya, 2) markaziy
dispozitsiyalar va 3) ikkilamchi
dispozitsiyalar . Kardinal dispozitsiya insonni
to’ la qamr ab olib, uning hamma xatti
har akatlariga ta ’ sir qiladi. Markaziy
dispozitsiya odamning atrofdagilarga
namoyon qiladigan (Masalan: mas’uliyat,
rostgo’ylik va x.k. kabi) individual sifatlari.
Odamda beshta – o’nta markaziy dispozitsiya
bo’ lishi mumkin. Ikkilamchi dispozitsiyalar –
bu kam ko’zga tashlanadigan va unchalik
mustahkam bo’ lmagan individuallilik
sifatlaridir (masalan, ovqat va kiyimga
bo’ lgan ta ’b).
Rodjers Karl (1902 – 1987), amerikalik
psixolog, mijoz – markazlashgan
psixoter apiyaning muallifi.
Rochester shahrida qo’pol muomala qurboni
bo’ lgan bolalarni o’rganish bo’ limida ishlab turib,
K. Rodjers patsientlar bilan ishlashning original
texnologiyasini ishlab chiqdi, bu texnologiya
keyinchalik mijoz – markazlashgan
psixoter apiya, deb nomlandi. “Mijoz” atamasini
muomalaga kiritib, K. Rodjers mijoz – bu o’z
muammolarini o’zi hal qilishga qodir odam,
degan g’ oyani rivojlantirib, psixoter apiyaning
mohiyatini qayta ko’rib chiqishga intildi.
Maslou Abr axam (1908 – 1970), amerikalik
psixolog. A. Maslou har bir odam qaytarilmas,
yahlit va tashkillashgan bir butunlik ekanligi
haqidagi g’ oyani izchil rivojlantirdi. 1954 yili
nashr qilingan “Motivatsiya va shaxs” nomli
kitobida A. Maslou odamda o’z qobiliyatlarini
namoyon qilishga tug’ma intilish, ya ’ni o’zo’zini aktuallashtirishga intilish mavjud,
degan fikrni himoya qildi. A. Maslou
sub’ektning o’z oliy ehtiyojlarini
aktuallashtirishi nisbatan quyi ehtiyojlarini
qondirgandagina amalga oshadi, deb
hisoblagan.
A. Maslou inson motivlarining ikkita
asosiy kategoriyasini tasvirlagan:
1) maishiy motivlar (o ’ sish,
rivojlanish motivlari) va 2) defitsit,
etishmovchilik motivlari. O’ sish
motivlari insoniy imkoniyatlarni
rivojlantirish va hayot tajribasini
kengaytirish bilan bog’ liq. Defitsit,
etishmovchilik motivlari xulqning
bazaviy harakatga keltiruvchi omillari
hisoblanadi, ularning maqsadi
etishmovchilik holatlarini
qondirishdan iborat.
O’ZBEKISTONDA PSIXOLOGIYA F ANINING
RIVOJLANIShI V A HOZIRGI AHVOLI (4 soat
ma ’ruza)
MA VZU
01
02
O’ZBEKISTONDA PSIXOLOGIY A F ANI
RIVOJLANIShI
03
O’ZBEKISTONDA PSIXOLOGIK G’OY ALAR
T ARAQQIYOTINING T ARIXIY ILDIZLARI
REJA:
O’ZBEKISTONDA PSIXOLOGIY A
F ANINING XOZIRGI AXVOLI
Zoroastrizm
 Psixologik bilimlarning paydo bo’ lishi va tar aqqiy etish tarixi, ularni
vujudga keltirgan, o’z tarkibida saqlaydigan manbalar haqida gapirganda,
birinchi navbatda turli diniy ta ’ limotlar to’g’risida so’z yuritiladi. Chunki
turli din asoslari insonning mohiyati, shaxs xususiyatlari, ijtimoiy
munosabatlar tizimi, axloqiy masalalar kabi inson hayot faoliyatining
hamma qirr alarini o’zida aks ettir adi. Ma ’ lumki, Movarounnahr ar ablar
tomonidan egallanib, islom dini tarqalgunga qadar bu erlardagi xalqlar
Zoroastrizm diniga sig’ inganlar . Ilmiy adabiyotlarda Zoroastrizmni
otashpar astlik dini deb atash qabul qilinganligining asosiy sababi, bu
dinning sig’ inish marosimlarida olov asosiy atribut bo’ lib hisoblangan.
Lekin shuni ham eslatib o’tish joizki, qolgan barcha dinlarda ham bu
atribut, albatta, ishtirok etadi. Musulmonlarda olovdan aylantirish,
nasroniylarda sham yoqish, buddizmda sig’ inish marosimlari, dafn
marosimlarida olovning albatta shartligi bu fikrimizni isbotlaydi.
So ’fizmda ruhiy holatlar , psixik jarayonlar masalalarining
ishlanishi


So’fizmdagi inson ruhi va inson vujudi o’rtasidagi munosabatlarni
har bir davrning fidoyilari o’z zamonalariga moslab tushunganlar
va targ’ ib qilib odamlar ongiga etkaza olganlar .
XIX asrga kelib buyuk psixolog Zigmund Freyd psixologiya fanida
o’zining ongsizlik, ong osti, psixoanaliz muammolarini ilmiy
asoslab, bu fanga beqiyos hissa qo’ shgan. Freyd fikrlari inson
xulqining motivlari ko’ lamini, inson faolligi manbalarini ro’y-rost
ochib berganligi bilan qimmatlidir . A yni shu o’rinda ta ’kidlash
lozimki, inson ongiga ta ’ sir qilish, eksperimental psixologiya va
psixoanaliz bilan o’ sha davrlarda so’fiylar shug’ullanganlar .
So ’fizm
 So ’fizmda ruh, vujud munosabati qanday talqin qilingan?
So ’fiylar g’ oyasiga ko ’ra vujud ruhning qafasi, uning
oyog’idagi kishan hisoblanadi, vaholanki, ruh bor narsa
ekan u har doim, har soniyada ozodlikka intiluvchan
bo ’ ladi. Qachonki, qafasdan ozod bo ’ lsa u parvoz qiladi,
oliy aql bilan qo ’ shilib ketadi degan g’ oyani Farididdin
Attorning “Mantiq-ut-tayr”, Alisher Navoiyning “Lison-uttayr”, Ibn Sinoning “Xay ibn Yakzan ”, ”Salomon va ibsol”, ”
Qushlar” kabi kitoblarida ko ’rish mumkin.
Naqshbandiya va o ’z-o ’zini tarbiyalash
muammosi
 Muhammad ibn Muhammad Jaloliddin Xoja Bahovuddin
Naqshband 1318 yilda Buxoro shahri yaqinidagi Ko ’ shki
Hinduvon (keyinchalik Qasri Orifon) qishlog’ida tug’ilgan.
Bahovuddin o ’z tahsil va tarbiyasini Sayid Mir Kulol va
Bobo Samosiydan olgan. Sayid Mir Kulol ma ’rifatli
ruhoniy bo ’ lib, Aflotun va Arastu falsafasini, imom Ismoil
Buxoriy , Muso at-T ermiziylarning kitoblarini mutolaa qilar ,
tasavvufga doir kitoblar yozar edi.
Naqshbandiya
 Bahovuddin Naqshband ruhoniy , so’fiy , darveshning qo’li
mehnatda, xayoli Xudoi taoloda bo’lishi ker ak, deb hisobladi va
bu ta’limotni ixcham, lo’nda qilib: ”Dil ba yoru, dast ba kor”
so’zlarida ter an ifodaladi. Naqshband o’rnatgan bu yangi
udumga amal qiluvchilar kundan-kunga, yildan-yilga oshib bordi.
Butun boshli darveshlarning jamoalari, minglab qalandarlar
tinch, osoyishta hayotga qaytdilar . Ular haq taolo yo’lida
ma’rifat hosil qilish bilan bir vaqtda ishlab, o’zlarini o’zlari boqa
oladigan dar ajaga etdilar . Shayxning izdoshlari ko’paydi. Shu
tariqa Naqshbandiya tariqati yuzaga keldi.
Naqshbandiya tariqati ushbu 4 tamoyil asosida qurilgan:




1. Hilvat dar anjuman.
2. Safar dar vatan.
3. Nazar dar qadam.
4. Xush dar dam.
T urkistonda ma’rifatparvarlik har akati
 Temuriylar davri umuman Sharq, xususan Markaziy Osiyo – ilm-fan,
madaniyat, ma ’naviyat, adabiyot va san ’ at rivojida muhim bosqich,
yangi tarixiy davr , tub burilishdir . Bu davrdagi ma ’naviy-ma ’rifiy
hayotdagi ko’tarilish va yuksalishning manbai, boshlanishi IX -XII
asrlarga borib taqaladi. XIV asrning ikkinchi yarmi va XV asrda
Markaziy Osiyoning madaniy-ma ’naviy va ma ’rifiy kamoloti IX -XII asr
madaniyati, ma ’naviyati va ma ’rifati davomidir . Markaziy Osiyo
xalqlaridan etishib chiqqan buyuk tafakkur egalarining butun bir avlodi
xuddi shu davrda shakllandi va ijod etdi. Butun dunyoga nomlari
mashhur tarixchilar Sharofiddin Ali Yazdiy , Mirxond, Xondamir ,
Davlatshoh Samarqandiy olimlar – Ulug’bek, Ali Qushchi, Qozizoda
Rumiy; faysafus shoirlar – Abdur axmon Jomiy , Alisher Navoiy , L utfiy ,
Sakkokiy , Atoiy; musavvirlar - Kamoliddin Behzod, Qosim Ali, Mir ak
naqqosh va boshqalar shular jumlasidandir .
Rus psixofiziologiya maktabi



Sechenov Ivan Mixaylovich (1829 – 1905); rus tabiatshunosi,
“rus fiziologiyasining otasi”, Rossiyada materialistik
psixologiyaning asoschisi.
1863 yilda “Bosh miya reflekslari” asarida u bosh miya
eksperimental tadqiqotlari natijasi sifatida tirik mavjudotlar
xulqi haqidagi ta’limotning asosiy qoidalarini e ’lon qildi.
M. Sechenov tomonidan markaziy tormozlanish aniqlanib, bu
fakt keyinchalik qo’zg’ olish va tormozlanish dinamikasi
haqidagi ta’limotning yar atilishiga asos bo’ldi.
Rus psixofiziologiya maktabi
 Pavlov Ivan Petrovich (1849 – 1936); rus fiziologi, oliy nerv
faoliyati haqidagi ta’limot muallifi. I. P . Pavlov I. M. Sechenov
g’ oyalarini izchil rivojlantirib, shunday xulosaga keldiki, psixik
faoliyatning asosida katta miya yarim sharlar markazlarida
sodir bo’ladigan fiziologik jar ayonlar yotadi. I. P . Pavlovning
fikricha, sub’ ekt xulqining asosiy akti shar tli refleks bo’lib, u
organizmga hayot faoliyatining yangi sharoitlariga
moslashishga imkon ber adi. Shar tli refleks bilan bir qatorda I. P .
Pavlov tomonidan reflekslarning: 1) orientirovka; 2) maqsadlar;
3) erkinliklar kabi kategoriyalari tadqiq qilingan.
Rus psixofiziologiya maktabi




Bexterev Vladimir Mixaylovich (1857 – 1927); rus fiziologi,
nevrolog, psixiatr . 1878 yili Peterburg Tibbiy xirurgiya
akademiyasini tugatib 1884 yili V . Vundt va J.-M. Sharkoda
stajirovka qilgan.
1885 yili u Qozon shahrida birinchi eksperimental psixofiziologik
labor atoriya tashkil qildi.
1908 yili V . M. Bexterev Psixonevrologiya institutini tashkil qildi,
1918 yildan esa miya va psixik faoliyatni o’rganish institutini
boshqar a boshladi.
V . M. Bexterev odam bosh va orqa miyasi o’tkazuvchi yo’ llarining
kashfiyotchisi hisoblanadi.
Rus psixofiziologiya maktabi


Uxtomskiy Aleksey Alekseevich (1875 – 1942); rus fiziologi,
nerv markazlari faoliyati va xulqni tashkil qilishning bosh
tamoyili sifatida dominanta ta’limotining kashfiyotchisi.
1923 yili nashr qilingan A. A. Uxtomskiyning “Dominanta
nerv markazlarining ishchi tamoyili sifatida” nomli kitobida
dominanta markaziy nerv sistemasida muvaqqat ustunlik
qiladigan refleks yoki reflektor xulq, deb ta’riflangan.
Sobiq ittifoq hududida psixologiyaning 1917-yildan keyingi
taraqqiyoti
 20–30- yi l larda amal iy psixologiyaning psixotexnika yo ’nal ishi
gurkir ab rivoj landi . Psixotexnika o ’z ta’ siri j ihatidan i lmiy
hamjamiyatda keng ko ’ laml i jamoatchi l ik har akatiga aylandi .
Psixotexnikaning asoschi lari 1903 yi lda “psixotexnika” atamasini
qo ’ l lashni takl if qi lgan nemis psixologi Vi lyam Shtern (1871–1938)
va korxonalarni boshqarish, kasbiy tanlov hamda kasbga
yo ’naltirish muammolari bi lan shug’ul langan nemis-amerika
psixologi Xyugo Myunstenberg (1863–1916)lar hisoblanishadi .
Psixotexnika rivoj lanishining o ’ziga xos xususiyati shunda bo ’ ldiki ,
bu har akatda psixologlar bi lan birga fiziologlar , gigienachi lar ,
pedagoglar faol ishtirok etishdi va bu har akat keyinchal ik NOT
MITQ (MITQ – mehnatni i lmiy tashki l qi l ish) har akatiga aylandi .
Sobiq ittifoq hududida psixologiyaning 1917-yildan keyingi tar aqqiyoti


Shpilreyn Isaak Naftulevich (1891–1937), psixolog,
psixotexnikaning asoschilaridan biri.
I. N. Shpilreyn NOT -MITQ har akatining liderlaridan biri, “Vaqt -NOT -MITQ” Ligasining r ahbari, mehnatni ilmiy tashkil qilishning
metodologik muammolari bilan shug’ullangan. I. N. Shpilreyn
sanoat ishlab chiqarishida ishchilarning toliqishi muammosi bilan
izchil shug’ullangan. Uning fikricha, eng muhim muammolardan
biri kasbiy tanlash va kasbiy layoqat diagnostikasi muammosi
bo’ lib hisoblanadi. U o’z ishlarida kasbiy faoliyat sharoitlarini
r atsionalizatsiya qilish va ishlab chiqarishda jarohatlarni
kamaytirish masalalari bilan shug’ullangan.
Sobiq ittifoq hududida psixologiyaning 1917-yildan keyingi tar aqqiyoti


Gellershteyn Solomon Grigorevich (1896 –1967); psixolog,
psixotexnika har akati qatnashchisi.
1931 yili S. G. Gellershteynning “Sovet psixotexnika tizimida
kasblar psixologiyasi muammolari” kitobi nashr qilinadi. S. G.
Gellershteyn turli kasb vakillarida kasbiy-muhim sifatlarni
mashq qildirish muammolari, urush yillarida u harbiy
neyroxirurgiya gospitalida ilmiy r ahbar sifatida mehnat
ter apiyasi masalalari bilan shug’ullangan.
Sobiq ittifoq hududida psixologiyaning 1917-yildan keyingi tar aqqiyoti
 XX asrning 20-30-yillarida pedologiya rivojlandi.
Pedologiyaning asoschisi bolaning faqat yosh
xususiyatlarini emas, uning individual taraqqiyot
traektoriyasini ham o ’rganishni taklif qilgan nemis
pedagogi va psixologi Ernst Meyman (1862–1915)
hamda bola haqidagi kompleks fan – pedologiya
yaratishga chaqirgan amerikalik psixolog Stenli Xoll
(1844 –1924) hisoblanishadi.
Sobiq ittifoq hududida psixologiyaning 1917-yildan keyingi tar aqqiyoti
 V’gotskiy Lev Semenovich (1896 –1934); psixolog, 1931 yili nashr
qilingan “Oliy psixik funktsiyalar tar aqqiyoti” kitobida psixika
tar aqqiyoti madaniy-tarixiy nazariyasining asosiy g’ oyalarini bayon
qilgan.L. S. V’gotskiyning fikricha odam psixikasi psixik faoliyatni
boshqarishning asosiy usullari, madaniyat belgilaridan
foydalanish jar ayonida shakllanadi. Interiorizatsiya jar ayonida
tabiat tomonidan berilgan “moddiy” psixik funktsiyalarning
tar aqqiyotning oliy dar ajasi bo’ lgan “madaniy” funktsiyalarga
o’tishi amalga oshadi (masalan, impulsiv har akatlar ixtiyoriy
har akatlarga aylanadi, mexanik xotir a mantiqiy xotir aga aylanadi
va x.k.).
Sobiq ittifoq hududida psixologiyaning 1917-yildan keyingi tar aqqiyoti
 Uznadze Dmitriy Nikolaevich (1886 – 1950); gruzin psixologi,
gruziya psixologiya maktabining asoschilaridan biri. D. N.
Uznadze 1918 yili Tbilisi universitetida psixologiya kafedr asi va
psixologiya labor atoriyasi tashkil qilishning
tashabbuskorlaridan biri bo’lgan. 1925 yili nashr qilingan
“Eksperimental psixologiya asoslari” kitobida u ustanovkalar
nazariyasining ayrim umumpsixologik tamoyillarini bayon qildi.
D. N. Uznadzening fikricha, ustanovka – bu, ong va ob’ ektiv
borliq birligi asosi bo’lgan, odamning alohida faoliyatga
tayyorligini namoyon qiladigan uning real psixik holatidir .
Sobiq ittifoq hududida psixologiyaning 1917-yildan keyingi tar aqqiyoti
 Rubinshteyn Sergey Leonidovich (1889 – 1960); psixolog. S. L.
Rubinshteyn birinchilardan bo’lib yo’nalganlik muammosini
o’rgangan. U yo’nalganlik deganda, ongli intilishlar to’plami va
sub’ ekt tomonidan ularni namoyon qilish usullarini tushungan.
S. L. Rubinshteyn odamning har bir amali uning har akterida
umumlashtirish mexanizmi yordamida mustahkamlanadi, deb
hisoblagan. 20-30- yillarda S. L. Rubinshteyn tomonidan ong va
faoliyat birligi printsipi shakllantirildi, bu printsip keyinchalik
asosiy metodologik printsiplardan biriga aylandi.
Sobiq ittifoq hududida psixologiyaning 1917-yildan keyingi tar aqqiyoti
 Myasihev Vladimir Nikolaevich (1893 – 1973); psixolog,
psixonevrolog va psixoter apevt. 30- yillarda V . N. Myasihev
tomonidan nevrozlirning klinik-patogenetik kontseptsiyasi
shakllantirildi, bu kontseptsiyaga ko’r a nevroz noto’ g’ri hal
qilinadigan vaziyat sharoitida paydo bo’ladigan patogen ziddiyat
oqibati, deb qar aladi. V . N. Myasihev shaxs munosabatlar
to’plamidan ibor at, deb talqin qilgan kontseptsiyaning muallifi.
Sobiq ittifoq hududida psixologiyaning 1917-yildan keyingi tar aqqiyoti


T eplov Boris Mixaylovich (1896 – 1965); psixolog, differentsial
psixofiziologiyaning asoschisi.
1947 yili nashr qilingan “Musiqaviy qobiliyatlar psixologiyasi”
nomli monogr afiyasida B. M. T eplov musiqaviy qobiliyatlar
qurilmasining original modelini taqdim qildi. Ushbu model
quyidagi bo’laklardan tashkil topadi: 1) ritmni va musiqa asari
tuzilmasini his qilish 2) musiqaviy eshitish tasavvurlarini
ixtiyoriy tuza olish qobiliyati. B. M. T eplov musiqaviylik –
musiqani his qilish hodisasini musiqaviy qobiliyatlar hamda
musiqaga emotsional hozirjavoblikning birligi, deb talqin qilgan.
Sobiq ittifoq hududida psixologiyaning 1917-yildan keyingi tar aqqiyoti
 Leontev Aleksey Nikolaevich (1903 – 1979); psixolog va
pedagog. L. S. V’ gotskiy va A. R. Luriya bilan hamkorlikda
psixika tar aqqiyotining madaniy – tarixiy nazariyasini ishlab
chiqishda faol ishtirok etgan. 1931 yildan A. N. Leontev Ukr aina
psixonevrologiya institiutida eksperimental psixologiya bo’limini
boshqargan (1932 yildan Butunukr aina psixonevrologiya
akademiyasi). Shu davrda A. N. Leontev boshchilik qilgan
Harkov guruhi tomonidan maktabgacha yoshdagi bolalarning
diskursiv tafakkuri, ta’lim jar ayonida tushunchalarni egallash,
unutish jar ayonlari samar ali tadqiq qilindi.
Sobiq ittifoq hududida psixologiyaning 1917-yildan keyingi tar aqqiyoti
 Platonov Konstantin Konstantinovich (1906 – 1984); psixolog.
20-yillarning oxirlarida psixotexnikaga berilib K. K. Platonov
Gorkiy (hozirgi Nijniy Novgorod) va Chelyabinsk shaharlaridagi
yirik sanoat korxonalarida psixotexnika labor atoriyalari ishini
boshqardi. Urushdan keyingi yillarda uchuvchilik faoliyati
psixologiyasi bo’yicha olib borgan tadqiqotlari natijalari uning
ko’plab ilmiy maqolalari, shuningdek 1963 yili nashr qilingan va
keng tanilgan “ Aviatsiya psixologiyasi” nomli fundamental
ishida o’z aksini topdi.
Sobiq ittifoq hududida psixologiyaning 1917-yildan keyingi tar aqqiyoti


Ananev Boris Ger asimovich (1907 – 1972); psixolog, Leningr ad
psixologiya maktabining asoschilaridan biri.
B. G. Ananev o’zi ishlab chiqqan insonshunoslik tizimida
fanning turli sohalaridan olingan odamning individ, shaxs va
individulliligi haqidagi ma’lumotlarni birlashtirdi. 1966 yildan B.
G. Ananev tashkil qilgan individual – yaxlit shaxs rivojlanishi
kompleks tadqiqoti davomida individuallilik qurilmasining
psixologik, biologik va ijtimoiy bo’laklari o’r tasidagi aloqalar
aniqlandi.
O’ZBEKISTONDA PSIXOLOGIYA F ANINING RIVOJLANIShI
V A XOZIRGI AXVOLI
 T urkistonda daslabki pedagogik va psixologik fikr markazlari
sifatida 1918 yili T oshkent va keyinchalik Chimkent shahrida
tashkil qilingan pedagogik muzey va pedagogik labor atoriyani
ko’rsatish mumkin. Pedagogik muzey va pedagogik
labor atoriya universal o’ quv tarbiya muassasasi bo’lib ta’lim
tarbiya bilan bog’liq bo’lgan hamma vazifalarni qamr ab olgan.
Bu erda ta’lim metodlari ishlab chiqilgan, shu erning o’zida
sinalgan va boshqa o’ quv muassasalariga tarqatilgan. Ishning
bunday tashkil qilinganligi ilmiy tadqiqotlar yutuqlarini ta’lim
jar ayoniga bevosita tadbiq qilishga imkon bergan.
O’ZBEKISTONDA PSIXOLOGIYA F ANINING RIVOJLANIShI VA
XOZIRGI AXVOLI





O’ sha davrda ta ’lim fidoiylaridan Kalman Xorvat 1919 yili 1 aprelda maorif
komissariga xat yo’llab, davlatning ko’zi ojiz, gung, ruhiy kasal va psixologik
taraqqiyotda orqada qolgan hamda psixikasi muvozanatsiz bolalarni o’z
tarbiyasiga olishi zarurligini ta ’kidlagan. Xuddi shu maqsadda butun bir
maxsus muassasalar tizimini tashkil etishni taklif etgan. Xorvatning taklifi bir
necha yo’nalish bo’yicha diqqatga sazovordir . Birinchidan, bu kompleks
harakterdagi ish bo’lib, biron bir psixonevrologik kasallik nazardan chetda
qolmagan Ikkinchidan, bu rejada qattiq ketma-ketlikda bir necha bosqich
nazarda tutilgan:
1. Kasallik diagnostikasi (tadqiqot darajasi);
2. Kasallarni davolash (amaliy tibbiy daraja);
3. Kasallarni tarbiyalash va ta ’lim berish (amaliy ta ’lim darajasi).
Birinchi darajani psixologik laboratoriya, ikkinchi darajani davolash maxsus
muassasasi, uchinchi darajani maktablar amalga oshirishi ko’zda tutilgan.
T urkistondagi dastlabki ilmiy tadqiqot
muassasalari:





Turkistondagi dastlabki ilmiy tadqiqot muassasalaridan biri
«O’zbek davlat ilmiy tadqiqot instituti», hozirgi Qori Niyoziy
nomidagi pedagogika fanlari ilmiy tadqiqot instituti 1929 yili
tashkil qilingan bo’ lib, hozirgi kunga qadar bu institut o’qitishning
pedagogik kontseptsiyalari, maktab va maktabgacha tarbiya
muassasalarida ta ’ lim-tarbiya nazariyasini yar atuvchi yagona
markaz hisoblanadi. 30-yillar boshlarida institut tarkibida quyidagi
kabinetlar mavjud bo’ lgan:
1. Sotsial gigiena kabineti.
2. Iqtisod kabineti.
3. Pedalogo – pedagogik kabinet.
4. Psixologik labor atoriya.
T urkistondagi dastlabki ilmiy tadqiqot
muassasalari:





Institut tashkil bo’ lgan vaqtdan boshlab uning tarkibidagi kabinet
va labor atoriyalar erli xalq xususiyatlari va ijtimoiy muhitini chuqur
tadqiq qilish, bolalarning psixologik, ijtimoiy-madaniy
xususiyatlarini hisobga olgan holda ta ’ lim tarbiya jar ayonini tashkil
qilish, darsliklar yar atish bilan shug’ullandi.
Institut faoliyatining asosiy yo’nalishlari quyidagilardan ibor at edi:
1. Ilmiy eskpeditsiyalar uyushtirish;
2. Bolalar har akterini o’rganish;
3. Pedagogik kadrlar tayyorlash.
T urkistondagi dastlabki ilmiy tadqiqot
muassasalari:
 Institut faoliyati Bendrikov, Leventuev, Zavarova, Yusupov, Tokanaev,
Mirsharipov, Muxiddinov kabi olimlarning nomlari bilan chambarchas
bog’liq. 30- yillarda bu institutda jahon psixologiya faniga katta hissa
qo’ shgan olimlardan biri Aleksandr Romanovich L uriya ishlagan. U
o’zining institut doir asida o’tkazgan tadqiqotlari asosida keyinchalik
«Ob istoricheskom r azvitie poznavatelnix protsessov» - «Bilish
jar ayonlarining tarixiy tar aqqiyoti haqida» degan asarini nashr qildi.
Shuni ham tan olish ker akki A.R. L uriyaning Turkiston o’lkasida amalga
oshirgan tadqiqotlari natijasida ishlab chiqqan va eslatib o’tilgan
monogr afiyasida bayon qilgan xulosalari ilmiy va hayotiy haqiqatga
mos kelmagan, masalan, uning tadqiqotlar natijasida erli xalqlar bilish
jar ayonlari tar aqqiyoti Rossiyaning markaziy o’lkalari xalqlari dar ajasiga
etishishi uchun bir necha o’n yilliklar ker ak bo’ladi, degan xulosasi vaqti
kelib unga nisbatan qo’yilgan aybnomada o’z aksini topgan
O’ZBEKISTONDA PSIXOLOGIY A F ANINING
RIVOJLANIShI VA hOZIRGI AXVOLI:
 Ivanov Platon Ivanovich (1891 - 1968), professor , Nizomiy nomidagi
T oshknet Davlat pedagogika instituti psixologiya kafedr asining
mudiri , O’zbekistonda psixologiya fanining shakl lanishiga katta
hissa qo ’ shgan ol imlardan biri . U 1927 yi lda Samarqanddagi O’zbek
pedagogika instituti (pedakademiya)da eksperimental psixologiya
labor atoriyasini tashki l qi lgan. 1940 yi lda u pedagogika institutlari
talabalari uchun psixologiyadan birinchi o ’ quv qo ’ l lanmasini nashr
qi lgan. Keyinchal ik 1934 yi l i Samarqand pedagogika institutining
“O’zbek davlat universiteti”ga aylantiri l ishi munosabati bi lan P .
Ivanov o ’z labor atoriyasi bi lan birga Nizomiy nomidagi T oshkent
Davlat pedagogika institutiga ko ’ chib o ’tadi .
O’ZBEKISTONDA PSIXOLOGIY A F ANINING
RIVOJLANIShI VA hOZIRGI AXVOLI
 Kr asnobaev Ilya Mironovich (1897 - 1965), psixologiya fanlari
doktori , T oshkent Davlat universiteti filologiya fakulteti “logika va
psixologiya” kafedr asining mudiri . 1963 yi l i O’zbekistonda birinchi
bo ’ l ib «Y uqori sinf o ’ quvchi larida e ’tiqod, axloqiy tushunchalarning
shakl lanishi» mavzusida doktorl ik ishini himoya qi lgan. I.
Kr asnoboevning i lmiy faol iyati 20 yi l larda O’zbekistonda i lmiy
psixologik tadqiqotlar bi lan bog’ l iq. Uning r ahbarl igi ostida logika va
psixologiya kafedr asi a’zolari : 3. Mo ’minova, V .Y a. Maros, A.
Abdusattorov , L.I. Soyfer , A. Gulyamov , R.V . Galyamovlar turl i
yo ’nal ishlarda psixologiya va logika bo ’yicha i lmiy tadqiqotlarini ol ib
bordi lar . Bu tadqiqotlar O’zbekistonda xalq ta’ l imi bi lan bog’ l iq
muammolarni hal qi l ishga yordam berdi .
O’ZBEKISTONDA PSIXOLOGIY A F ANINING
RIVOJLANIShI VA XOZIRGI AXVOLI
 V oxidov Mahammad V ohidovich (1927 - 1989 yi l lar) 1955 yi l i
Leningr adda nomzodl ik ishini himoya qi lgan. Dastlab Andi jon
Davlat pedagogika institutida, so ’ngr a Qori Niyoziy nomidagi
pedagogika fanlari i lmiy tadqiqot institutida ishlagan. 1966 yi l i
T oshkent Davlat universiteti psixologiya kafedr asining mudiri etib
tayinlangan. 1973 yi l i O’zSSR Ministrlar Sovetining topshirig’ iga
binoan T oshkent Davlat universitetining tarix fakulteti tarkibida
psixologiya bo ’ l imini tashki l qi l ishga boshchi l ik qi lgan. Shuni
alohida ta’kidlash joizki , T oshkent Davlat universiteti tarkibida
tashki l qi l ingan psixologiya bo ’ l imi amalda Moskva va
Leningr addagi psixologiya fakultetlaridan keyin psixologlar
tayyorlaydigan uchinchi o ’ quv markazi bo ’ l ib hisoblangan.
O’ZBEKISTONDA PSIXOLOGIY A F ANINING
RIVOJLANIShI VA XOZIRGI AXVOLI
 Davletshin Muhammad Gabdulgalimovich (1927 – 2010).
Nizomiy nomidagi T oshkent Davlat pedagogika instituti (hozirgi
pedagogika universiteti)ning psixologiya kafedr asi mudiri,
psixologiya fanlari doktori, professor , O’zbekistonda xizmat
ko’rsatgan fan arbobi. 1957 yilda “5 va 7 sinf o’ quvchilarida
texnik qiziqishlarning shakllanishi” mavzusida nomzodlik, 1971
yilda «O’ quvchilarning texnik qobiliyatlari psixologiyasi»
mavzusida doktorlik disser tatsiyasini himoya qilgan. M.G.
Davletshin r ahbarligi va maslaxatlari yordamida O’zbekistonda
100 dan or tiq nomzodlik va doktorlik ishlari himoya qilingan.
O’ZBEKISTONDA PSIXOLOGIY A F ANINING
RIVOJLANIShI VA XOZIRGI AXVOLI


G’ oziev Ergash G’ ozievich (1944-yilda tug’ ilgan), psixologiya
fanlari doktori, professor , Mirzo Ulug’bek nomidagi O’zbekiston
Milliy universiteti.
Nashr qilingan ilmiy ishlari: “T a ’ lim jar ayonida o’quvchilar
tafakkurining o’ sishi” (1980), “O’quvchilarni umumlashtirish
usullariga o’rgatish va ularning aqliy tar aqqiyoti” (1982),
“Upr avlenie uchebnoy deyatelnostyu shkolnikov” (1986),
“O’quvchilar o’quv faoliyatini boshqarish ” (1988), “T afakkur
psixologiyasi” (1990), “Oila etikasi va psixologiyasi” (1992),
“Psixologiya ” (1994), “Psixologiya muammolari” (1999),
“Psixologiyadan ma ’ruzalar matni” (1999).
O’ZBEKISTONDA PSIXOLOGIY A F ANINING
RIVOJLANIShI VA XOZIRGI AXVOLI


Shoumarov G’ayr at Baxromovich (1947-yilda tug’ ilgan),
psixologiya fanlari doktori, professor , Nizomiy nomidagi Toshkent
Davlat pedagogika universiteti.
Ilmiy g’ oyalari va tadqiqot yo’nalishlari – maxsus psixologiya,
differentsial psixologiya, ijtimoiy psixologiya, etnopsixologiya, oila
psixologiyasi, shaxs psixologiyasi, psixodiagnostika kabi
yo’nalishlarda ilmiy-tadqiqot ishlari olib bor adi. Psixodiagnostika,
differentsial psixologiya, maxsus psixologiya, o’zbek oilasining
ijtimoiy psixologik, etnopsixologik xususiyatlarini o’rganish,
respublikada psixologik xizmatni tashkil etish, yosh davrlari
psixologiyasi, pedagogik psixologiya, boshqaruv psixologiyasi
masalalarini yoritishga doir darsliklar , o’quv qo’ llanmalari, ilmiyamaliy qo’ llanmalar muallifi.
O’ZBEKISTONDA PSIXOLOGIY A F ANINING
RIVOJLANIShI VA XOZIRGI AXVOLI


Qodirov Botir Raxmoqulovich (1943-yilda tug’ ilgan), psixologiya
fanlari doktori, professor , Toshkent agr ar universiteti.
Asosiy ilmiy yo’nalishi – umumiy psixologiyaning differentsial
psixofiziologiya sohasiga taalluqli bo’ lib, yoshlarda ijtimoiy
qimmatga ega bo’ lgan faoliyat yo’nalishlari, layoqat va birlamchi
qobiliyatlarning miya mexanizmlarini o’rgangan. O’z tadqiqotlarida
yoshlarning u yoki bu faoliyat yo’nalishlarini tanlashlarini
elektroentsnfalogr afik usullar bilan neyrofiziologik jihatlarini
tadqiq qilgan. Olingan ma ’ lumotlar miya faoliyatida kasb tanlash,
kasbga moyillik va layoqat turlarini ta ’minlab tur adigan muqobil
neyrofiziologik xislatlar borligini isbot qildi.
O’ZBEKISTONDA PSIXOLOGIY A F ANINING
RIVOJLANIShI VA XOZIRGI AXVOLI



Karimova Vasila Mamanosirovna (1955- yilda tug’ilgan), psixologiya
fanlari doktori, professor .
Ilmiy g’ oyalari va tadqiqot yo’nalishlari – o’zbek xalqining milliy
an ’ analari, qadriyatlari, r asm-rusumlari, psixologiyasini o’rganish, o’zbek
ayolining ijtimoiy mavqeini oshirish, uning o’z oilasi va farzandlariga
komillik sifatlarini singdirishi muammolariga bag’ishlangan.
Nashr qilingan ilmiy ishlari: “O’zbek ayoli shaxsining shakllanishi”, (1986)
, “O protsessax formirovaniya novo’x sotsialno-psixologicheskix
kachestv lichnosti uzbechek” (1987), “Ijtimoiy psixologiya: universitet
talabalari uchun o’ quv qo’llanma ” (1993), “Ijtimoiy psixologiya asoslari”
(1994), “Tashkiliy hulq. Ma ’ruzalar matni” (1999), “Mustaqil fikrlash.
O’ quv qo’llanma ” (2000), “Mustaqil fikrlash o’ quv qo’llanmasi bo’yicha
mashg’ulotlarni tashkil etish uslubiyoti” (2000), “Ustozlarga eslatmalar”
(2000), “Psixologiya. Ma ’ruzular matni” (2000).
O’ZBEKISTONDA PSIXOLOGIY A F ANINING
RIVOJLANIShI VA XOZIRGI AXVOLI


Bar atov Sharif Ramazonovich (1960- yilda tug’ ilgan), psixologiya
fanlari doktori, Buxoro Davlat universiteti.
Nashr qilingan ilmiy ishlari: “Izuchenie otnoshenie uchahixsya
mladshix klassov k vo’polneniyu r azlichno’x vidov trudovo’x
zadaniy” (1988), “Osobennosti otnosheniya mladshix shkolnikov k
sovmestnomu trudu” (1990), “Pedagogik muomala
madaniyatining sotsial psixologik asoslari” (1991), “Kichik
yoshdagi o’quvchilar faoliyatini baholash ” (1992), “Psixologiyadan
masalalar to’plami” (1992), “O’quvchi shaxsini o’rganish usullari”
(1995), “Psixologik xizmat. Nizomga qo’ shimchalar” (1997),
“T a ’ limda psixologik xizmat asoslari” (1991), “Mehnat jamoalarida
tashkil etilgan psixologik xizmat samar adorligini o’rganish ” (1998),
“Umumiy psixologiya. Qo’ llanma ” (2000).
O’ZBEKISTONDA PSIXOLOGIY A F ANINING
RIVOJLANIShI VA XOZIRGI AXVOLI


Jabborov Azim Meyliqulovich (1957- yilda tug’ilgan),
psixologiya fanlari doktori, Qarshi Davlat universiteti.
O’zbek maktabi o’ qituvchisining psixologik va etnik
xususiyatlarini o’rganish, ana shunday sifat va fazilatlarning
shakllanishi bilan bog’liq shar t-sharoitlarni, hamda ularga ta’ sir
etuvchi omillarni aniqlashni, shuningdek ta’lim jar ayonida
samar ali o’zlashtirishning etnopsixologik tamoyillarini tadqiq
qilishni istiqbol rejasi sifatida belgilagan.
O’ZBEKISTONDA PSIXOLOGIY A F ANINING
RIVOJLANIShI VA XOZIRGI AXVOLI


Safaev Nuriddin Salixovich (1959- yilda tug’ilgan), psixologiya
fanlari doktori, Nizomiy nomidagi T oshkent Davlat pedagogika
universiteti.
O’ quvchi yoshlarda mutaxassislikni egallash jar ayonida milliy
o’zlikni anglashning psixologik asoslarini shakllantirishni
o’rganish, shu yo’nalishda milliy o’zlikni anglash xususiyatlarini
tadqiq etish muammolari bilan shug’ullanmoqda.
Oliy ta’ lim muassasalarida psixologiya
kafedr alari faoliyati


O’zbekiston Milliy universiteti psixologiya kafedrasi 1976 yilgacha «Mantiq
va psixologiya» deb nomlanib filologiya, tarix fakultetlari tarkibida faoliyat
olib borgan va 1976 yildan alohida «Psixologiya kafedrasi»ga aylantirilgan.
O’zbekiston Davlat jismoniy tarbiya instituti pedagogika va psixologiya
kafedrasi tashkil etilgan davrdan beri O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan
jismoniy tarbiya va spor t xodimi F .N.Nasriddinov, pedagogika fanlari doktori,
professor I .R.Ahmedov, pedagogika fanlari nomzodlari, dotsentlar A.A.
Azimov, N.I . Ivanova, U.S.T emirova, psixologiya fanlari nomzodlari,
dotsentlar U. D. Qodirov H. T . Mahmudova, O. E. Hayitov, o’ qituvchilar Z. T .
Sayitmetova, L. L. Kurishkina, T . P . Predibaylo, D. B. V axobova, D. R.
Qudratova, D. B. Qosimova, Sh. Sh. Usmanova, G. S. Alixodjaeva, A. U. Haitov,
Yu. B. Rahimboeva, Z. P . Rasulov, J. M. Ishtaevlar talaba-yoshlarga ta ’limtarbiya berish, kafedraning tashkiliy tuzilmasini rivojlantirish hamda
takomillashtirish, il
 A. Avloniy nomidagi xalq ta’limi xodimlarini qayta tayyorlash va
ularning malakasini oshirish markaziy instituti "Pedagogika va
psixologiya" kafedr asi 1974 yilda tashkil etilgan. 1974 yildan
2001 yilga qadar - "Psixologiya" kafedr asi, 2001 yildan hozirga
qadar - "Pedagogika va psixologiya" kafedr asi deb nomlanadi.
O’tgan yillar davomida quyidagi olimlar kafedr aga r ahbarlik
qilganlar: Obidov A., Narziqulova S., T o’r axonova R., Dadajonov
M, Maxkamov U., Sog’inov N., Qoplonova M., Y uldasheva N.
Y adgarova G.
Oliy ta’ lim muassasalarida psixologiya
kafedr alari faoliyati


Al Xor azmiy nomidagi Urganch Davlat universiteti pedagogika
va psixologiya kafedr asi 1954 yilda tashkil qilingan. Kafedr aga
ko’p yillar mobaynida G. M. Bilyalov , M. Matyakubov , U. S.
Xujaniyozov , va Y o. Raxmonova, dotsent M. J. Jumaniyozov . ps.
f.n..dotsent N.N.Salaevalar r ahbarlik qilganlar .
Shu jumladan kafedr ada N. Rajapova, Sh. Kur anboev , S. G.
Popova, B. Raxmonova, R. O. Ollaberganov kabi ustozlar
faoliyat olib borganlar .
Oliy ta’ lim muassasalarida psixologiya
kafedr alari faoliyati


T oshkent tibbiyot Akademiyasi “Pedagogika va psixologiya”
kafedr asi tarixi O’r ta Osiyo universiteti meditsina fakultetining
1931-yilda O’r ta Osiyo meditsina institutiga aylantirilishi davri
bilan chambarchas bog’liqdir .
“Pedagogika va psixologiya” kafedr asi dastlabki yillarda alohida
kafedr a sifatida faoliyat ko’rsatmagan bo’lsada, kafedr a
professor o’ qituvchilari rus tili, chet tili, pedagogika va
psixologiya fanlarining zamonaviy muammolaridan talabalarga
saboq berib kelishgan.
Oliy ta’ lim muassasalarida psixologiya
kafedr alari faoliyati
 Qarshi Davlat universiteti psixologiya kafedr asi 1985-yildan
e ’tibor an pedagogika-psixologiya kafedr asi tarkibidan ajr alib
chiqqan holda alohida faoliyat ko’rsatib kelmoqda. Psixologiya
kafedr asini 1985-1990 yillar dots. G. Mazetova, 1991-1993 yillar
dots. A. Jabborov , 1994-1998 yillar dots. N. Boymurodov ,
1999-2015 yil professor Azim Jabborov, 2015 yildan
psixologiya fanlari nomzodi, dotsent Xolmurod Karimov
boshqarib kelmoqda
Oliy ta’ lim muassasalarida psixologiya
kafedr alari faoliyati
 Ichki ishlar vazirligi akademiyasining psixologiya va kasb
etikasi kafedr asida turli yillar mobaynida psixologiya fanlari
doktori, professor R.Z.Gaynutdinov , pedagogika fanlari doktori,
professor X.Q.Y o’ldoshev , psixologiya fanlari nomzodlari V . G.
Shepotkin, I. R. Ergashev , A. A. Beknazarov , D. N. Arziqulov ,
siyosiy fanlar nomzodi, dotsent V . M. Bazarov , katta o’ qituvchi S.
V . Asyamov , o’ qituvchi N. Donoqulov , o’ quv-metodik kabineti
boshliqlari N. Y u. Kochetova, M. N. Berdiyorov , N. B.
Abdur ashitova va boshqalar faoliyat olib borganlar .
Oliy ta’ lim muassasalarida psixologiya
kafedr alari faoliyati
 T ermiz Davlat universiteti psixologiya kafedr asi 1991 – 1992
o’ quv yilidan boshlab mustaqil kafedr a sifatida faoliyat ko’rsata
boshladi. 1992 yildan psixologiya fanlari doktori, professor B.R.
Qodirov kafedr a mudiri vazifasini bajargan. Kafedr a huzurida
bolalar iste ’ dodini tadqiq qiluvchi “Individual farqlar psixologiya
va psixofiziologiyasi” labor atoriyasi faoliyat olib borgan.
Oliy ta’ lim muassasalarida psixologiya
kafedr alari faoliyati
 Farg’ ona Davlat universiteti psixologiya kafedr asi . UzSSR ol iy va
o ’r ta maxsus ta’ l imi ministrining 1991 yi l 21 fevr aldagi 44G’50 –
sonl i buyrug’ i bi lan Farg’ ona Davlat pedagogika instituti Farg’ ona
Davlat universitetiga aylantiri lgandan so ’ng universitet tarkibida
qator yangi fakultetlar bi lan birga “Boshlang’ ich ta’ l im metodikasi”
yo ’nal ishi bazasida “Psixologiya va amal iy sotsiologiya” fakulteti
tashki l qi l indi . Fakultetda “Psixologiya”, “ Amal iy sotsiologiya” va
“Boshlang’ ich ta’ l im metodikasi” yo ’nal ishlari bo ’yicha
mutaxassislar tayyorlana boshlandi . Fakultet tarkibida “Umumiy va
sotsial psixologiya”, “ Amal iy sotsiologiya”, “Boshlang’ ich ta’ l im
metodikasi”, “Pedagogika”, “Fakultetlar aro psixologiya” kafedr alari
faol iyat ko ’rsatgan.
Oliy ta’ lim muassasalarida psixologiya
kafedr alari faoliyati
 Guliston Davlat universiteti pedagogika va psixologiya kafedr asi
1966 yilda tashkil etilgan. Bosh ilmiy muammo «Bo’lajak
o’ qituvchi shaxsi kasb madaniyati shakllanishining nazariyasi
va amaliyoti» mavzusi bo’yicha ilmiy-tadqiqotlar olib borilgan.
Kafedr aga 1966 yillardan boshlab T urg’unov Q. T , T soy
Gennadiy , Julanov Q. A, Arimboev S, Abdukarimov H. O.
Suvonov , G. Davirova kabi professor o’ qituvchilar boshchilik
qilganlar .
Oliy ta’ lim muassasalarida psixologiya
kafedr alari faoliyati
 Buxoro Davlat universiteti psixologiya kafedr asi 1979 yildan
boshlab mustaqil kafedr a sifatida faoliyat ko’rsatadi. Shu
davrdan boshlab “Psixologiya” kafedr asi mudiri sifatida: R.A.
T ursunov - psixologiya fanlari nomzodi, dotsent (1979-1982
yillar), L.P .Xoxlova - psixologiya fanlari nomzodi, dotsent
(1982-1988 yillar), M.N.Usmanova - psixologiya fanlari nomzodi,
dotsent (1989-1994 yillar) faoliyat yuritganlar .
Oliy ta’ lim muassasalarida psixologiya
kafedr alari faoliyati
 O’zbekiston davlat san ’at va madaniyat instituti «Pedagogika va
psixologiya» kafedr asi 2003 yilda “Kasbiy pedagogik ta ’ lim”
fakulteti tasarrufida “5140900 – kasb ta ’ limi” bakalavr
yo’nalishining mutaxassis chiqaruvchi kafedr asi sifatida tashkil
qilingan. Pedagogika fanlari nomzodi, dotsent Kasimova Zebo
Xamidovna kafedr aga r ahbarlik qiladi. Kafedr ada 2 nafar
pedagogika fanlari doktori, professorlar O’. Q. Tolipov va N. J.
Isakulova, 4 nafar fan nomzodlari, dotsentlar Z. X. Kasimova, Sh.
R. Samarova, A. Kosheleva, J. Fozilov (o’rindoshlik asosida), 2
nafar katta o’qituvchi: R. S. Muhammedova va T . O . Sodiqov, 5
nafar o’qituvchilar: Sh. K. Mo’minov, D . X. Kasimova, J. A. Po’ latov,
A. T . Onorov va D . Aripova (o’rindoshlik asosida) faoliyat olib
bor adilar .
Oliy ta’ lim muassasalarida psixologiya
kafedr alari faoliyati


Andijon Davlat universiteti psixologiya kafedr asi o’zining boy va
shar afli tarixiga ega. 1930 yildan institut qoshida mustaqil
faoliyat ko’rsatuvchi pedagogik fanlar sektsiyasi ish boshlagan.
O’ sha yili kafedr a tarkibida 15 ta o’ qituvchilar ishlagan.
Abdulla Qodiriy nomidagi Jizzax Davlat pedagogika instituti
pedagogika - psixologiya kafedr asi 2011 yilda tashkil etilgan,
kafedr a 5110900-Pedagogika-psixologiya yo’nalishi bo’yicha
bakalavrlarni tayyorlaydi.
Oliy ta’ lim muassasalarida psixologiya
kafedr alari faoliyati
MA VZU. ZAMONA VIY JAHON
PSIXOLOGIY A F ANINING
HOZIRGI AXVOLI. KOGNITIV
PSIXOLOGIY A
2 soat ma’ruza.
Xozirgi zamon psixologiyasi
fanlarning ko ’p tarmoqli
tizimidan tashkil topgan. Bu
tizimda fundamental, yoki
bazaviy va amaliy , yoki
psixologiyaning maxsus
sohalarini ajratish mumkin.
XX asrning ikkinchi yarmida paydo
bo’ lgan gumanistik psixologiya
odamni erkin ijtimoiy mavjudot
sifatida o’rganish yondashuvini
qo’ lladi. Gumanistik psixologiyaning
tadqiqot predmeti o’zining hayotdagi
o’rnini anglaydigan, o’zining sub’ ektiv
erkinligini mustaqil boshqarishga
qobil, o’z-o’zini namoyon qila
oladigan shaxs bo’ ldi.
So’nggi vaqtlarda yangi, psixologik
antropologiya yo’nalishi paydo bo’ ldi. Bu
yo’nalish psixologiyaning tadqiqot predmeti
odamning ichki, sub’ektiv, ma ’naviy olami
bo’ lishi ker ak, deb hisoblaydi. Yo’nalish
vakillarining fikricha, odam sub’ektiv olamining
namoyon bo’ lish shakllari hayot mazmunini
anglashga imkon ber adigan ong va o’z-o’zini
anglash hisoblanadi. Bunday mazmunsiz
odamning hayoti o’z qadrini yo’qotadi.
Sub’ektiv mazmun muhim ichki xodisa bo’ lgan,
odam ma ’naviyatining ko’rsatkichlaridan biri
hisoblangan vijdonda namoyon bo’ ladi.
Psixologiyaning maxsus soxalari
odam faoliyatining alohida turlari
bilan bog’ liq. Bularga, injenerlik
psixologiyasi, aviatsiya
psixologiyasi, kosmik psixologiya,
pedagogik psixologiya, tibbiyot
psixologiyasi, yuridik psixologiya,
harbiy psixologiya, spor t
psixologiyasi, savdo-sotiq
psixologiyasi va x.z.lar kir adi.
Kognitiv psixologiya
Bugungi kunda kognitiv
psixologiya psixologiyaning boshqa
yo’nalishlari qatorida o’zining mustahkam
o’rniga ega bo’ lib, kelajagi bor va yangi
yo’nalish sifatida qator ta ’riflarga ega.
Kognitiv psixologiyaning r asman paydo
bo’ lishi – 1956 yil, 11 sentyabr hisoblanadi,
aynan shu kuni Massachusets texnologiya
institutida elektr va elektron injeneriya
Institutining axborot nazariyasi bilan
shug’ullanuvchi maxsus guruhi yig’ ilgan.
Kognitiv psixologiya
Kognitiv psixologiyaning rivoji
geshtalpsixologiyada amalga
oshirilgan tadqiqotlar bilan
bevosita bog’ liq. Ma’ lumki
geshtaltpsixologlar idrok, samar ali
ijodiy tafakkur sohasidagi
tadqiqotlari bilan ushbu
muammolarga diqqatni jalb
qilganlar .
Kognitiv psixologiya XX asrning 50-yillarining oxiri
va 60-yillarining boshida AQShda o’ sha paytdagi
xukmron ta ’limot - bixeviorizm tomonidan psixik
jarayonlar ichki tashkilotining rolini inkor qilishga
javob tariqasida paydo bo’ldi. J. Piaje va D.
Brunerlarning tadqiqotlari yangi yo’nalishning
paydo bo’lishiga katta hissa qo’ shdi. D. Miller
birinchi kognitiv psixologiya Markazini tashkil qildi
va bilish jarayonlarini o’rganishning yangi
metodlarini qo’llay boshladi. U. Naysser 1967
yilda “Kognitiv psixologiya» kitobini nashrdan
chiqardi, bu kitobda u yo’nalishning asosiy
qoidalarini tushuntirib berdi.
Dastlab, kognitiv psixologiyaning bosh
vazifasi sensor axborotning retseptor
yuzasiga kelib tushgandan javob olingunga
qadar o’zgarishini o’rganishdan ibor at
bo’ lgan (D . Brodbent, S. Sternberg). Bunda
tadqiqotchilar odamda va hisoblash
qurilmasida axborotni qayta ishlash
jar ayonlari o’rtasidagi o’xshashlikka
asoslanishgan. Bilish va ijro jar ayonlarining
ko’plab struktur aviy tashkiliy bo’ laklari,
shuningdek, qisqa muddatli va uzoq
muddatli xotir a turlari aniqlandi (Dj. Sperling,
R. Atkinson).
T adqiqotlarning bu yo ’nalishi
xususiy psixik jarayonlar
strukturaviy modellari sonining
ko ’payib ketishi bilan bog’ liq
qiyinchiliklarga duch keldi,
natijada kognitiv
psixologiyaning asosiy vazifasi
sub’ ekt xulqida bilimning hal
viluvchi rolini isbotlashdan
iborat bo ’ lishi kerak, degan
xulosaga kelindi (U. Naysser).
Bunday keng yondashuv doir asida kognitiv
psixologiya bixeviorizm va psixoanalizni
intellektualistik yoki mentalistik
pozitsiyadan tanqid qiladigan hamma
yo’nalishlarni qamr ab oladi. (J. Piaje, Dj.
Bruner , Dj. Fodor). Sub’ ekt xotir asida
balimlarni tashkil qilish, shu jumladan esda
olib qolish tafakkur jar ayonlarida verbal va
obr azli bo’laklarning nisbati markaziy
muammoga aylanadi (G. Bauer , A. Payvio, R.
Shepard). Emotsiyalarning kognitiv
nazariyalari (S. Shexter), individual farqlar
(M. Ayzenk) va shaxs kognitiv nazariyalari
(Dj. Kelli, M. Maxoni) sinchiklab o’rganila
boshlandi.
Zamonaviy psixologiya fanida kognitiv
psixologiya odam va xayvonlar
psixikasida bilish (kognitiv) jar ayonlarni
o’rganishga yo’naltirilgan psixologiya
sifatida tushuniladi; kognitiv psixologiya
diqqat, xotir a, tasavvur , idrok, nutq,
mantiqiy tafakkur , muammoni hal qilish
jar ayonlari, odam intellekti va sun ’iy
intellekt, axborotni qabul qilish, uni
tizimlashtirish, undan foydalanish va uni
qayta tiklash bilan bog’liq hamma
jar ayonlarni o’rganadi va tadqiq qiladi.
Kognitiv psixologiyaning paydo bo ’ lishida
shuningdek, quyidagi omillar ham hal
qiluvchi rol o ’ynagan:
Bixeviorizmning “ omadsizligi”. Bixeviorizm
tashqi qo’zg’ ovchilarga reaktsiyalarni o’rgandi,
biroq, inson xulqining turli-tumanligini tushuntirib
ber a olmadi. Shu narsa aniq bo’ldiki,
qo’zg’ ovchilar bilan bevosita bog’liq ichki fikrlash
jar ayonlari xulqqa ta ’ sir ko’rsatar ekan. Ayrim
tadqiqotchilar bu ichki jar ayonlarni aniqlash
mumkin va ularni kognitiv psixologiyaning
umumiy nazariyasiga qo’ shsa bo’ladi, deb
hisoblaydilar .
Aloqa nazariyasining paydo bo ’ lishi.
Aloqa nazariyasining paydo bo ’ lishi
signallarni aniqlash, diqqat, kibernetika
va axborot nazariyasi sohasidagi
tadqiqotlar o ’tkazishga tur tki berdi – bu
sohalar esa kognitiv psixologiya uchun
ahamiyatli hisoblanadi.
Zamonaviy lingvistika. Bilish bilan
bog’ liq muammolar doirasiga til va
grammatik qurilmalarga yangicha
yondashuvlar kirib keldi.
Xotirani o’rganish. V erbal o’rganish va semantik
tashkilotlar bo’yicha tadqiqotlar xotira nazariyasi uchun
mustahkam poydevor yaratdi, bu o’z navbatida xotira
tizimi modellarining rivojlanishiga va boshqa kognitiv
jarayonlarning tekshirish mumkin bo’lgan modellarining
paydo bo’lishiga sabab bo’ldi.
Kompyuter fani va boshqa texnologik yutuqlar.
Kompyuter fani va uning bo’limlaridan biri hisoblangan —
sun ’iy intellekt — axborotni xotirada saqlash va qayta
ishlash, shuningdek, tilga o’rganish haqidagi qoidalarni
qayta ko’rib chiqishga majbur qildi. T adqiqotlar o’tkazish
uchun paydo bo’lgan yangi qurilmalar tadqiqotchilarning
imkoniyatlarini yanada kengaytirdi.
(Reprezentatsiya – ko ’rgan, eshitgan, his
qilganni qayta tiklash).
Bilimlar reprezentatsiyasining ilk
kontseptsiyalaridan tor tib eng yangi
tadqiqotlargacha, bilim asosan kiruvchi
sensor signallarga tayanadi, deb
hisoblangan. Xozirda shunday faktlar
paydo bo ’ ldiki, reallikning ko ’plab ichki
reprezentatsiyalari — bu tashqi
reallikning aynan o ’zi emas — ya ’ni ular
izomorf (aynan bir xil) emas.
Kognitiv kar talar va ichki reprezentatsiyalar
mavzusiga biroz ko’proq analitik yondashuvni
Norman va Rumelxar t (1975) tanladilar .
Eksperimentlardan birida ular kollej yotoqxonasida
istiqomat qiluvchilardan yotoqxona binosining
rejasini yuqoridan tasvirini chizib
berishni so’rashdi. Shunday xulosaga kelishdi:
“Xotiradagi axborot reprezentatsiyasi real hayotning
aniq qayta tiklangani emas: aslida bu binolar va
umuman dunyo xaqidagi bilimlar asosidagi axborot,
xulosalar va qayta qurishlarning birikmasidan iborat
xolos. Shuni ta ’kidlash muhimki, talabalarga ularning
xatolari ko’rsatilganda, ular o’zlari chizgan narsadan
xayratda qolishdi”.
Shunday qilib, olam xaqidagi tasavvurlar
uning xaqiqiy mohiyati bilan aynan bir xil
bo’ lishi shart emas. Albatta, axborot
reprezentatsiyasi sensor appar at qabul
qilayotgan qo’zg’ ovchilar bilan bog’ liq, lekin
bu qo’zg’ ovchilar sezilarli o’zgarishlarga
uchr aydi. Bu o’zgarish yoki modifikatsiyalar
natijasi bilimlarimizning boy va mur akkab
tarmog’ i bo’ lgan oldingi tajribamiz bilan
bevosita bog’ liq. Shunday qilib, biz qabul
qilayotgan axborot abstr aktsiyalashtiriladi (va
ma ’ lum dar ajada buziladi) va keyin odam
xotir asi tizimida saqlanadi.
Kontseptual va kognitiv psixologiya.
Eksperimentni amalga oshirish yoki kuzatish
jar ayonida paydo bo’ lgan yangi tushunchalar
— bu, fan tar aqqiyotining ko’rsatkichlaridan
biri hisoblanadi. Olim tabiatni o’zgartirmaydi,
lekin tabiatni kuzatish olimning tabiat
xaqidagi tasavvurlarini o’zgartir adi. Kognitiv
modellar , shuningdek kontseptual fanning
boshqa modellari kuzatish natijalaridir , lekin
ma ’ lum ma ’noda bular — kuzatishning hal
qiluvchi omillari ham hisoblanadi.
Zamonaviy psixologiya fanida kognitiv
psixologiya odam va xayvonlar psixikasida
bilish (kognitiv) jar ayonlarni o’rganishga
yo’naltirilgan psixologiya sifatida
tushuniladi; kognitiv psixologiya diqqat,
xotir a, tasavvur , idrok, nutq, mantiqiy
tafakkur , muammoni hal qilish jar ayonlari,
odam intellekti va sun ’ iy intellekt, axborotni
qabul qilish, uni tizimlashtirish, undan
foydalanish va uni qayta tiklash bilan
bog’ liq hamma jar ayonlarni o’rganadi va
tadqiq qiladi.
Kognitiv psixologiyada odam bosh
miyasining ishlashi kompyuterning
ishlashiga qiyoslanadi. Kognitiv
psixologlar “ axborotni qayta ishlash ”
atamasini o ’zlashtirib, uni o ’zlarining
ilmiy psixologik asarlarida
muvaffaqiyatli qo ’ llamoqdalar . Shunday
qilib, kognitiv psixologiya odamni atrof
olamdagi ob’ ektlar va xodisalar xaqidagi
ma ’ lumotlarni qidiradigan, shuningdek,
kelayotgan axborotni saqlaydigan va
qayta ishlaydigan tizim sifatida tasavvur
qiladi.
Kognitivn psixologiyaning asosiy g’ oyasi shundan
iboratki, odam tomonidan egallangan hamma
bilimlar – sxemalar yoki shablonlarga aylantiriladi,
shu ko’rinishda xotirada saqlanadi va kerak paytda
u erdan chiqarib olinadi. Shablonning yaratilishi
keyingi o’xshash ta ’ sirlarga javobni tezlashtiradi.
Biroq, bular o’zgarmas sxemalar bo’lmay , balki
dinamik, o’zgarib turuvchi sxemalar bo’lib, odam
tomonidan yangi bilimlar o’zlashtirilganda ular
ham o’zgaradi, chunki, bilish faoliyati to’xtovsiz
amalga oshadi. Aynan bilim vaziyatdan tajriba
or ttirishga yoki to’ g’ri qaror qabul qilishga
imkoniyat beradi.
Kognitiv psixologiyaning vazifasi,
psixikaning axborotni olish va qayta
ishlash bo ’yicha ishining yuqori
darajada samarali va tabiiy
metodikalarini topishdan iborat. Shu
vazifaga mos ravishda, kognitiv
psixologiyaning maqsadi bilish
jarayonlarini tushunish va
modellashtirish, miya funktsiyalari ishi
algoritmlarini shakllantirishdan iborat.
Qo’ lga kiritilgan tadqiqotlar
natijalari asosida kognitiv
yondashuv yar atildi, uning
markazida – xotir a, tafakkur ,
diqqat, tasavvur , idrok, sezgilar
kabi xulq soxasidagi barcha
psixik jar ayonlar tur adi, ya’ni
kognitiv yondashuv shularning
hammasini qamr ab oladi.
Kognitiv yondashuv - kognitiv
psixologiya qoidalariga asoslangan
va ta’ lim jarayonida onglilik
printsipiga tayanishni, aloxida
guruhda ta’ lim oluvchilarga xos
bo ’ lgan turli kognitiv stillarni, ular
foydalanadigan o ’quv
strategiyalarini hisobga olishni
ko ’zda tutadigan ta’ limga
yondashuvdir
Agar kognitiv yondashuvni umumiy
tarzda ta ’riflansa, odam qanday qilib
borliq xaqidagi axborotni mazmunini
ochishi va undan qaror qabul qilishda
qanday foydalanishidan ibor at.
Psixologiyada kognitiv yondashuv ilmiy
yondashuv hisoblanadi, shuning uchun
unga tadqiqotning aniq metodi zarur –
shuning uchun labor atoriya eksperimenti
kognitiv yondashuvning asosiy metodi
sifatida tan olingan.
Laboratoriya eksperimenti idrok,
xotira, diqqat asoslarini, dunyoning
kognitiv manzarasini qurish
usullarini tadqiq qilishga imkon
beradi. Bunda asosiy shar t shuki,
odamning kognitiv qurilmasi
disgormoniya xolatida bo ’ lmasligi
kerak. Agar shunday holat vujudga
kelsa, odam psixik jarayonlar
muvozanati va uyg’unligiga
erishgunga qadar bu xolatni
o ’zgar tirishga o ’z intilishini yuqori
darajada yo ’naltirishga majbur
bo ’ ladi.
Labor atoriya eksperimenti bilan birga
kognitiv psixologiyada testlar , so ’rovnoma,
korrelyatsion tadqiqotlar , kuzatish,
bibliogr afik metodlar ham qo ’llanadi.
Kognitiv psixologiyada labor atoriya
eksperimenti test, so ’rovnoma va
kuzatishdan quyidagi mezonlari bilan farq
qiladi: aniq maqsadga yo ’naltirilgan
eksperimental bosim o ’tkazishning
mavjudligi, bosimni nazor at qilish va
eksperimental tadqiqotda olingan
natijalarni qayd etish.
Kognitiv psixologiyaning
amaliy taqiqotlari va nazariy
izlanishlari natijalari kognitiv
yondashuv va kognitiv-xulqiy
psixoter apiya doir asida faoliyat
ko’rsatayotgan psixologlarning
amaliy faoliyatlarida
foydalaniladi.
Kognitiv-xulqiy psixoterapiya individning
bilish jarayonlariga tayangan holda
odamning xulqini tushuntirishga
yo ’naltirilgan. Amaliyotchi mutaxassispsixologlar kognitiv psixologiya
metodikalari yordamida bilim birinchi
navbatda odamlarning xulqiga va
odamning atrof muhit qo ’zg’ ovchilariga
reaktsiyalariga ta ’ sir qilishini isbotlashga
harakat qilishadi.
Verbal va noverbal qo’zg’ ovchilar
idrokidagi farqlar , u yoki bu
obr azning kuchi va davomiyligi
o’rganiladi. Kognitiv-xulqiy
psixoter apiya aynan shunga
asoslanadi, bunda shunday
qoidaga amal qilinadiki, hamma
psixik jar ayonlar buzilishlari,
shuningdek, nerv sitemasi qator
kasalliklarining sabablari idrok
va tafakkurdagi xatolar
hisoblanadi.
Kognitiv-xulqiy psixoter apiya quyidagi
maqsadlarda ko’plab psixik kasalliklarni
kompleks davolash sifatida foydalanilishi
mumkin:
Kasallik simptomlarini kamaytirish yoki bar taraf qilish,
ya ’ni kasallik simptomlari bilan kurashishda;
Psixik kasallik paydo bo’lishining oldini olishda;
Medikamentoz davolash samarasini yaxshilashda;
Mijozga jamiyatga moslashishda yordam berishda;
Dezadaptiv psixologik patternlar va “langarlar”ni
o’zgar tirish va korrektsiya qilishda.
Kognitiv-xulqiy psixoterapiya xulq
“ sxemasi”ning ikkita turini ajratadi:
adaptiv , qaysiki konstruktiv xulqqa
olib boruvchi va dezadaptiv —
moslasholmaslik xulqiga va kognitiv
buzilishlar paydo bo ’ lishiga sabab
bo ’ luvchi. Agar oldindan tuzilgan
sxema noto ’ g’ri bo ’ lsa, tashqi
qo ’zg’ ovchini adekvat idrok qilishda
uzilishlar vujudga keladi.
Zamonaviy kognitiv psixologiya
per tseptsiya, xotir a, diqqat,
xotir ada axborotni saqlash va
sar alash xususiyatlari, ongsiz
xulqni tadqiqi qilish, bilish, idrokni
o’rganish kabi umumiy maqsadlar
bilan birlashgan ko’plab
kontseptsiyalar va tadqiqot
yo’nalishlaridan ibor at.
MA VZU. ZAMONA VIY JAHON
PSIXOLOGIY A F ANINING
HOZIRGI AXVOLI. KOGNITIV
PSIXOLOGIY A
2 soat ma’ruza.
Xozirgi zamon psixologiyasi
fanlarning ko ’p tarmoqli
tizimidan tashkil topgan. Bu
tizimda fundamental, yoki
bazaviy va amaliy , yoki
psixologiyaning maxsus
sohalarini ajratish mumkin.
XX asrning ikkinchi yarmida paydo
bo’ lgan gumanistik psixologiya
odamni erkin ijtimoiy mavjudot
sifatida o’rganish yondashuvini
qo’ lladi. Gumanistik psixologiyaning
tadqiqot predmeti o’zining hayotdagi
o’rnini anglaydigan, o’zining sub’ ektiv
erkinligini mustaqil boshqarishga
qobil, o’z-o’zini namoyon qila
oladigan shaxs bo’ ldi.
So’nggi vaqtlarda yangi, psixologik
antropologiya yo’nalishi paydo bo’ ldi. Bu
yo’nalish psixologiyaning tadqiqot predmeti
odamning ichki, sub’ektiv, ma ’naviy olami
bo’ lishi ker ak, deb hisoblaydi. Yo’nalish
vakillarining fikricha, odam sub’ektiv olamining
namoyon bo’ lish shakllari hayot mazmunini
anglashga imkon ber adigan ong va o’z-o’zini
anglash hisoblanadi. Bunday mazmunsiz
odamning hayoti o’z qadrini yo’qotadi.
Sub’ektiv mazmun muhim ichki xodisa bo’ lgan,
odam ma ’naviyatining ko’rsatkichlaridan biri
hisoblangan vijdonda namoyon bo’ ladi.
Psixologiyaning maxsus soxalari
odam faoliyatining alohida turlari
bilan bog’ liq. Bularga, injenerlik
psixologiyasi, aviatsiya
psixologiyasi, kosmik psixologiya,
pedagogik psixologiya, tibbiyot
psixologiyasi, yuridik psixologiya,
harbiy psixologiya, spor t
psixologiyasi, savdo-sotiq
psixologiyasi va x.z.lar kir adi.
Kognitiv psixologiya
Bugungi kunda kognitiv
psixologiya psixologiyaning boshqa
yo’nalishlari qatorida o’zining mustahkam
o’rniga ega bo’ lib, kelajagi bor va yangi
yo’nalish sifatida qator ta ’riflarga ega.
Kognitiv psixologiyaning r asman paydo
bo’ lishi – 1956 yil, 11 sentyabr hisoblanadi,
aynan shu kuni Massachusets texnologiya
institutida elektr va elektron injeneriya
Institutining axborot nazariyasi bilan
shug’ullanuvchi maxsus guruhi yig’ ilgan.
Kognitiv psixologiya
Kognitiv psixologiyaning rivoji
geshtalpsixologiyada amalga
oshirilgan tadqiqotlar bilan
bevosita bog’ liq. Ma’ lumki
geshtaltpsixologlar idrok, samar ali
ijodiy tafakkur sohasidagi
tadqiqotlari bilan ushbu
muammolarga diqqatni jalb
qilganlar .
Kognitiv psixologiya XX asrning 50-yillarining oxiri
va 60-yillarining boshida AQShda o’ sha paytdagi
xukmron ta ’limot - bixeviorizm tomonidan psixik
jarayonlar ichki tashkilotining rolini inkor qilishga
javob tariqasida paydo bo’ldi. J. Piaje va D.
Brunerlarning tadqiqotlari yangi yo’nalishning
paydo bo’lishiga katta hissa qo’ shdi. D. Miller
birinchi kognitiv psixologiya Markazini tashkil qildi
va bilish jarayonlarini o’rganishning yangi
metodlarini qo’llay boshladi. U. Naysser 1967
yilda “Kognitiv psixologiya» kitobini nashrdan
chiqardi, bu kitobda u yo’nalishning asosiy
qoidalarini tushuntirib berdi.
Dastlab, kognitiv psixologiyaning bosh
vazifasi sensor axborotning retseptor
yuzasiga kelib tushgandan javob olingunga
qadar o’zgarishini o’rganishdan ibor at
bo’ lgan (D . Brodbent, S. Sternberg). Bunda
tadqiqotchilar odamda va hisoblash
qurilmasida axborotni qayta ishlash
jar ayonlari o’rtasidagi o’xshashlikka
asoslanishgan. Bilish va ijro jar ayonlarining
ko’plab struktur aviy tashkiliy bo’ laklari,
shuningdek, qisqa muddatli va uzoq
muddatli xotir a turlari aniqlandi (Dj. Sperling,
R. Atkinson).
T adqiqotlarning bu yo ’nalishi
xususiy psixik jarayonlar
strukturaviy modellari sonining
ko ’payib ketishi bilan bog’ liq
qiyinchiliklarga duch keldi,
natijada kognitiv
psixologiyaning asosiy vazifasi
sub’ ekt xulqida bilimning hal
viluvchi rolini isbotlashdan
iborat bo ’ lishi kerak, degan
xulosaga kelindi (U. Naysser).
Bunday keng yondashuv doir asida kognitiv
psixologiya bixeviorizm va psixoanalizni
intellektualistik yoki mentalistik
pozitsiyadan tanqid qiladigan hamma
yo’nalishlarni qamr ab oladi. (J. Piaje, Dj.
Bruner , Dj. Fodor). Sub’ ekt xotir asida
balimlarni tashkil qilish, shu jumladan esda
olib qolish tafakkur jar ayonlarida verbal va
obr azli bo’laklarning nisbati markaziy
muammoga aylanadi (G. Bauer , A. Payvio, R.
Shepard). Emotsiyalarning kognitiv
nazariyalari (S. Shexter), individual farqlar
(M. Ayzenk) va shaxs kognitiv nazariyalari
(Dj. Kelli, M. Maxoni) sinchiklab o’rganila
boshlandi.
Zamonaviy psixologiya fanida kognitiv
psixologiya odam va xayvonlar
psixikasida bilish (kognitiv) jar ayonlarni
o’rganishga yo’naltirilgan psixologiya
sifatida tushuniladi; kognitiv psixologiya
diqqat, xotir a, tasavvur , idrok, nutq,
mantiqiy tafakkur , muammoni hal qilish
jar ayonlari, odam intellekti va sun ’iy
intellekt, axborotni qabul qilish, uni
tizimlashtirish, undan foydalanish va uni
qayta tiklash bilan bog’liq hamma
jar ayonlarni o’rganadi va tadqiq qiladi.
Kognitiv psixologiyaning paydo bo ’ lishida
shuningdek, quyidagi omillar ham hal
qiluvchi rol o ’ynagan:
Bixeviorizmning “ omadsizligi”. Bixeviorizm
tashqi qo’zg’ ovchilarga reaktsiyalarni o’rgandi,
biroq, inson xulqining turli-tumanligini tushuntirib
ber a olmadi. Shu narsa aniq bo’ldiki,
qo’zg’ ovchilar bilan bevosita bog’liq ichki fikrlash
jar ayonlari xulqqa ta ’ sir ko’rsatar ekan. Ayrim
tadqiqotchilar bu ichki jar ayonlarni aniqlash
mumkin va ularni kognitiv psixologiyaning
umumiy nazariyasiga qo’ shsa bo’ladi, deb
hisoblaydilar .
Aloqa nazariyasining paydo bo ’ lishi.
Aloqa nazariyasining paydo bo ’ lishi
signallarni aniqlash, diqqat, kibernetika
va axborot nazariyasi sohasidagi
tadqiqotlar o ’tkazishga tur tki berdi – bu
sohalar esa kognitiv psixologiya uchun
ahamiyatli hisoblanadi.
Zamonaviy lingvistika. Bilish bilan
bog’ liq muammolar doirasiga til va
grammatik qurilmalarga yangicha
yondashuvlar kirib keldi.
Xotirani o’rganish. V erbal o’rganish va semantik
tashkilotlar bo’yicha tadqiqotlar xotira nazariyasi uchun
mustahkam poydevor yaratdi, bu o’z navbatida xotira
tizimi modellarining rivojlanishiga va boshqa kognitiv
jarayonlarning tekshirish mumkin bo’lgan modellarining
paydo bo’lishiga sabab bo’ldi.
Kompyuter fani va boshqa texnologik yutuqlar.
Kompyuter fani va uning bo’limlaridan biri hisoblangan —
sun ’iy intellekt — axborotni xotirada saqlash va qayta
ishlash, shuningdek, tilga o’rganish haqidagi qoidalarni
qayta ko’rib chiqishga majbur qildi. T adqiqotlar o’tkazish
uchun paydo bo’lgan yangi qurilmalar tadqiqotchilarning
imkoniyatlarini yanada kengaytirdi.
(Reprezentatsiya – ko ’rgan, eshitgan, his
qilganni qayta tiklash).
Bilimlar reprezentatsiyasining ilk
kontseptsiyalaridan tor tib eng yangi
tadqiqotlargacha, bilim asosan kiruvchi
sensor signallarga tayanadi, deb
hisoblangan. Xozirda shunday faktlar
paydo bo ’ ldiki, reallikning ko ’plab ichki
reprezentatsiyalari — bu tashqi
reallikning aynan o ’zi emas — ya ’ni ular
izomorf (aynan bir xil) emas.
Kognitiv kar talar va ichki reprezentatsiyalar
mavzusiga biroz ko’proq analitik yondashuvni
Norman va Rumelxar t (1975) tanladilar .
Eksperimentlardan birida ular kollej yotoqxonasida
istiqomat qiluvchilardan yotoqxona binosining
rejasini yuqoridan tasvirini chizib
berishni so’rashdi. Shunday xulosaga kelishdi:
“Xotiradagi axborot reprezentatsiyasi real hayotning
aniq qayta tiklangani emas: aslida bu binolar va
umuman dunyo xaqidagi bilimlar asosidagi axborot,
xulosalar va qayta qurishlarning birikmasidan iborat
xolos. Shuni ta ’kidlash muhimki, talabalarga ularning
xatolari ko’rsatilganda, ular o’zlari chizgan narsadan
xayratda qolishdi”.
Shunday qilib, olam xaqidagi tasavvurlar
uning xaqiqiy mohiyati bilan aynan bir xil
bo’ lishi shart emas. Albatta, axborot
reprezentatsiyasi sensor appar at qabul
qilayotgan qo’zg’ ovchilar bilan bog’ liq, lekin
bu qo’zg’ ovchilar sezilarli o’zgarishlarga
uchr aydi. Bu o’zgarish yoki modifikatsiyalar
natijasi bilimlarimizning boy va mur akkab
tarmog’ i bo’ lgan oldingi tajribamiz bilan
bevosita bog’ liq. Shunday qilib, biz qabul
qilayotgan axborot abstr aktsiyalashtiriladi (va
ma ’ lum dar ajada buziladi) va keyin odam
xotir asi tizimida saqlanadi.
Kontseptual va kognitiv psixologiya.
Eksperimentni amalga oshirish yoki kuzatish
jar ayonida paydo bo’ lgan yangi tushunchalar
— bu, fan tar aqqiyotining ko’rsatkichlaridan
biri hisoblanadi. Olim tabiatni o’zgartirmaydi,
lekin tabiatni kuzatish olimning tabiat
xaqidagi tasavvurlarini o’zgartir adi. Kognitiv
modellar , shuningdek kontseptual fanning
boshqa modellari kuzatish natijalaridir , lekin
ma ’ lum ma ’noda bular — kuzatishning hal
qiluvchi omillari ham hisoblanadi.
Zamonaviy psixologiya fanida kognitiv
psixologiya odam va xayvonlar psixikasida
bilish (kognitiv) jar ayonlarni o’rganishga
yo’naltirilgan psixologiya sifatida
tushuniladi; kognitiv psixologiya diqqat,
xotir a, tasavvur , idrok, nutq, mantiqiy
tafakkur , muammoni hal qilish jar ayonlari,
odam intellekti va sun ’ iy intellekt, axborotni
qabul qilish, uni tizimlashtirish, undan
foydalanish va uni qayta tiklash bilan
bog’ liq hamma jar ayonlarni o’rganadi va
tadqiq qiladi.
Kognitiv psixologiyada odam bosh
miyasining ishlashi kompyuterning
ishlashiga qiyoslanadi. Kognitiv
psixologlar “ axborotni qayta ishlash ”
atamasini o ’zlashtirib, uni o ’zlarining
ilmiy psixologik asarlarida
muvaffaqiyatli qo ’ llamoqdalar . Shunday
qilib, kognitiv psixologiya odamni atrof
olamdagi ob’ ektlar va xodisalar xaqidagi
ma ’ lumotlarni qidiradigan, shuningdek,
kelayotgan axborotni saqlaydigan va
qayta ishlaydigan tizim sifatida tasavvur
qiladi.
Kognitivn psixologiyaning asosiy g’ oyasi shundan
iboratki, odam tomonidan egallangan hamma
bilimlar – sxemalar yoki shablonlarga aylantiriladi,
shu ko’rinishda xotirada saqlanadi va kerak paytda
u erdan chiqarib olinadi. Shablonning yaratilishi
keyingi o’xshash ta ’ sirlarga javobni tezlashtiradi.
Biroq, bular o’zgarmas sxemalar bo’lmay , balki
dinamik, o’zgarib turuvchi sxemalar bo’lib, odam
tomonidan yangi bilimlar o’zlashtirilganda ular
ham o’zgaradi, chunki, bilish faoliyati to’xtovsiz
amalga oshadi. Aynan bilim vaziyatdan tajriba
or ttirishga yoki to’ g’ri qaror qabul qilishga
imkoniyat beradi.
Kognitiv psixologiyaning vazifasi,
psixikaning axborotni olish va qayta
ishlash bo ’yicha ishining yuqori
darajada samarali va tabiiy
metodikalarini topishdan iborat. Shu
vazifaga mos ravishda, kognitiv
psixologiyaning maqsadi bilish
jarayonlarini tushunish va
modellashtirish, miya funktsiyalari ishi
algoritmlarini shakllantirishdan iborat.
Qo’ lga kiritilgan tadqiqotlar
natijalari asosida kognitiv
yondashuv yar atildi, uning
markazida – xotir a, tafakkur ,
diqqat, tasavvur , idrok, sezgilar
kabi xulq soxasidagi barcha
psixik jar ayonlar tur adi, ya’ni
kognitiv yondashuv shularning
hammasini qamr ab oladi.
Kognitiv yondashuv - kognitiv
psixologiya qoidalariga asoslangan
va ta’ lim jarayonida onglilik
printsipiga tayanishni, aloxida
guruhda ta’ lim oluvchilarga xos
bo ’ lgan turli kognitiv stillarni, ular
foydalanadigan o ’quv
strategiyalarini hisobga olishni
ko ’zda tutadigan ta’ limga
yondashuvdir
Agar kognitiv yondashuvni umumiy
tarzda ta ’riflansa, odam qanday qilib
borliq xaqidagi axborotni mazmunini
ochishi va undan qaror qabul qilishda
qanday foydalanishidan ibor at.
Psixologiyada kognitiv yondashuv ilmiy
yondashuv hisoblanadi, shuning uchun
unga tadqiqotning aniq metodi zarur –
shuning uchun labor atoriya eksperimenti
kognitiv yondashuvning asosiy metodi
sifatida tan olingan.
Laboratoriya eksperimenti idrok,
xotira, diqqat asoslarini, dunyoning
kognitiv manzarasini qurish
usullarini tadqiq qilishga imkon
beradi. Bunda asosiy shar t shuki,
odamning kognitiv qurilmasi
disgormoniya xolatida bo ’ lmasligi
kerak. Agar shunday holat vujudga
kelsa, odam psixik jarayonlar
muvozanati va uyg’unligiga
erishgunga qadar bu xolatni
o ’zgar tirishga o ’z intilishini yuqori
darajada yo ’naltirishga majbur
bo ’ ladi.
Labor atoriya eksperimenti bilan birga
kognitiv psixologiyada testlar , so ’rovnoma,
korrelyatsion tadqiqotlar , kuzatish,
bibliogr afik metodlar ham qo ’llanadi.
Kognitiv psixologiyada labor atoriya
eksperimenti test, so ’rovnoma va
kuzatishdan quyidagi mezonlari bilan farq
qiladi: aniq maqsadga yo ’naltirilgan
eksperimental bosim o ’tkazishning
mavjudligi, bosimni nazor at qilish va
eksperimental tadqiqotda olingan
natijalarni qayd etish.
Kognitiv psixologiyaning
amaliy taqiqotlari va nazariy
izlanishlari natijalari kognitiv
yondashuv va kognitiv-xulqiy
psixoter apiya doir asida faoliyat
ko’rsatayotgan psixologlarning
amaliy faoliyatlarida
foydalaniladi.
Kognitiv-xulqiy psixoterapiya individning
bilish jarayonlariga tayangan holda
odamning xulqini tushuntirishga
yo ’naltirilgan. Amaliyotchi mutaxassispsixologlar kognitiv psixologiya
metodikalari yordamida bilim birinchi
navbatda odamlarning xulqiga va
odamning atrof muhit qo ’zg’ ovchilariga
reaktsiyalariga ta ’ sir qilishini isbotlashga
harakat qilishadi.
Verbal va noverbal qo’zg’ ovchilar
idrokidagi farqlar , u yoki bu
obr azning kuchi va davomiyligi
o’rganiladi. Kognitiv-xulqiy
psixoter apiya aynan shunga
asoslanadi, bunda shunday
qoidaga amal qilinadiki, hamma
psixik jar ayonlar buzilishlari,
shuningdek, nerv sitemasi qator
kasalliklarining sabablari idrok
va tafakkurdagi xatolar
hisoblanadi.
Kognitiv-xulqiy psixoter apiya quyidagi
maqsadlarda ko’plab psixik kasalliklarni
kompleks davolash sifatida foydalanilishi
mumkin:
Kasallik simptomlarini kamaytirish yoki bar taraf qilish,
ya ’ni kasallik simptomlari bilan kurashishda;
Psixik kasallik paydo bo’lishining oldini olishda;
Medikamentoz davolash samarasini yaxshilashda;
Mijozga jamiyatga moslashishda yordam berishda;
Dezadaptiv psixologik patternlar va “langarlar”ni
o’zgar tirish va korrektsiya qilishda.
Kognitiv-xulqiy psixoterapiya xulq
“ sxemasi”ning ikkita turini ajratadi:
adaptiv , qaysiki konstruktiv xulqqa
olib boruvchi va dezadaptiv —
moslasholmaslik xulqiga va kognitiv
buzilishlar paydo bo ’ lishiga sabab
bo ’ luvchi. Agar oldindan tuzilgan
sxema noto ’ g’ri bo ’ lsa, tashqi
qo ’zg’ ovchini adekvat idrok qilishda
uzilishlar vujudga keladi.
Zamonaviy kognitiv psixologiya
per tseptsiya, xotir a, diqqat,
xotir ada axborotni saqlash va
sar alash xususiyatlari, ongsiz
xulqni tadqiqi qilish, bilish, idrokni
o’rganish kabi umumiy maqsadlar
bilan birlashgan ko’plab
kontseptsiyalar va tadqiqot
yo’nalishlaridan ibor at.