Reja: Sotish jarayoni haqida tushuncha va unda xarajatlarni o’ziga xos xususiyatlari


-jadval Ishlab chiqarish korxonasining daromad va xarajatlar byudjetining namunasi, ming so’mda



Yüklə 186,93 Kb.
səhifə4/4
tarix07.01.2024
ölçüsü186,93 Kb.
#211360
1   2   3   4
5 мавзу Бош ҳис лотинча

1-jadval
Ishlab chiqarish korxonasining daromad va xarajatlar byudjetining namunasi, ming so’mda

Byudjet moddalari

oy

Yil

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

Mahsulot sotishdan sof tushum

21012

23256

24730

31434

29376

30104

30486

30862

31896

35452

39622

45124

373354

Sotilgan mahsulot tannarxi

18192

17792

18472

23006

22104

21766

22568

20682

20720

23342

24864

27738

261246

Sotish xarajatlari

2078

2542

2556

4386

3764

3262

2768

2396

2070

2198

2342

2660

33 022

Ma’muriyboshqaruv xarajatlari

3014

2752

3310

3498

3460

3882

3672

3510

2994

2654

2610

3344

38 700

Asosiy faoliyatning foydasi

-2272

170

392

544

48

1194

1478

4274

6112

7258

9806

11382

40 386

Olinadigan foizlar

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

To’lanadigan foizlar

0

0

0

0

270

198

154

84

0

0

0

0

706

Soliq to’langunga qadar foyda

-2272

170

392

544

-222

996

1324

4190

6112

7258

9806

11382

39680

Foydadan soliqlar

0

0

0

0

0

0

0

0

2782

0

0

6826

9608

Dividendlar








































Hisobot davrining sof foydasi

-2272

170

392

544

-222

996

1324

4190

3330

7258

9806

4556

30072

Hisobot davri boshidan sof foyda

-2272

-2102

-1710

-1166

-1388

-392

932

5122

8452

15710

25516

30072

30072

Sotish rentabelligi

-10,8%

0,7%

1,6%

1,7%

-0,8%

3,3%

4,3%

13,6%

10,4%

20,5%

24,7%

10,1%

8,1%

Bu yerda mahsulot sotishdan tushgan sof tushum ko’rsatkichi sotish byudjetidan olinadi. Sotilgan mahsulot tannarxi ko’rsatkichini aniqlash biroz qiyin masala, chunki bu holatda ishlab chiqarilgan barcha mahsulot emas, balki faqat sotilgan mahsulot tannarxini aniqlash kerak bo’ladi.
Daromad va xarajatlar byudjetining asosiy ko’rsatkichlari sof foyda va rentabellik darajasi ko’rsatkichlaridir. Sof foyda korxona joriy faoliyati samaradorligining mutlaq ko’rsatkichi hisoblansa, rentabellik samaradorlikni ifodalovchi nisbiy ko’rsatkichdir. Rentabellik ko’rsatkichini nafaqat hisobot yili bo’yicha, balki har oy kesimida ham hisoblash mumkin. Chunki, korxona faoliyati mavsumiy ko’rinishga ham ega bo’lishi mumkin. Ya’ni ba’zi oylarda korxona zarar bilan ishlashi, boshqa davrlarda yuqori miqdorda foyda bilan ishlashi ham mumkin. Yuqoridagi misolda korxona dastlabki oylarda zarar bilan ishlagan, keyinchalik foyda miqdori oshib borgan. Umuman olganda yil bo’yicha rentabellik darajasi me’yor darajasida, shu boisdan mazkur turdagi daromad va xarajatlar byudjeti korxona rahbariyati tomonidan tasdiqlanishi mumkin.
Daromad va xarajatlar byudjetini tasdiqlash uchun avvalo pul mablag’lari harakati byudjeti va balans moddalari varag’i (byudjeti) mahsulotlarini umumlashtirish kerak.
Ma’lumki, ushbu byudjetlarning ko’rsatkichlari qat’iy limitga ega emas. Ushbu byudjetlar ko’rsatkichlarini tahlil qilgan holda kredit olish to’g’risida qaror chiqarish mumkin. Bunday qaror kredit bo’yicha foizlarning ko’payishiga olib keladi hamda daromad va xarajatlar byudjetiga o’z ta’sirini ko’rsatadi.
Shunday qilib, byudjetlarni shakllantirish va ijro etish bo’yicha puxta ishlab chiqilgan metodologiya boshqaruv hisobining vositasi sifatida korxonaning daromad va xarajatlari hamda moliyaviy natijalarini bashorat qilish, moliyaviy samaradorlikning maqsadli ko’rsatkichlarini belgilash, xarajatlarni optimallashtirish va moliyaviy barqarorlikni ta’minlash imkonini beradi”14.
3.Mahsulot bahosi. Mahsulot hajmi va daromad o’rtasidagi aloqa
Hisobot yilida har bir mahsulotni sotishdan olingan yalpi foydaning bazis yiliga nisbatan o’zgarishini (ko’payishini yoki kamayishini) quyidagi formuladan foydalanib aniqlash mumkin:
(q1p1 - q1z1) - (q0p0 - q0z0) =
Bunda, q1,q0 – mos holda hisobot va bazis yillarida sotilgan mahsulot miqdori;
r1, p0 –mos holda hisobot va bazis yillarida sotilgan 1 s. mahsulotning o’rtacha sotish bahosi.
z1, z0 – mos holda hisobot va bazis yillarida sotilgan 1 s mahsulotning tannarxi.
Ushbu keltiririlgan formuladan ko’rinib turibdiki, mahsulotni sotishdan olingan yalpi foydaning o’zgarishiga bevosita quyidagi uch omil ta’sir qiladi:

  1. Sotilgan mahsulot miqdorining o’zgarishi (q1-q0);

  2. 1 s mahsulotning o’rtacha sotish bahosining o’zgarishi (r,-p0);

  3. 1 s mahsulotning o’rtacha ishlab chiqarish tannarxining o’zgarishi (z1- z0).

Yalpi foydaning o’zgarishiga omillarning ta’sirini «Ko’rsatkichlar farqi» va «Zanjirli bog’lanish» usullari yordamida aniqlash mumkin. Biz sotilgan paxta misolida 2- jadvalda keltirilgan ma’lumotlar asosida yalpi foyda tahlilini amalga oshiramiz.
2-jadval
Fermer xo’jaligi bo’yicha paxtani sotishdan olingan yalpi foydani tahlil etish uchun zarur bo’lgan malumotlar

T/r

Ko’rsatkichlar

Bazis yili

Hisobot yili

O’zgarishi (+, -)

1

Sotilgan paxta , s

3600

3783

+183

2

1 s paxta bahosi, so’m

17890

19908

+2018

3

1 s paxta tannarxi, so’m

15410

16682

+1272

4

1 s paxtani sotishdan olingan foyda, so’m

2480

3226

+746

5

Yalpi foyda, ming so’m

8928

12204

+3276

2-jadvaldan ko’rinib turibdiki, xo’jalik paxtani sotishdan hisobot yilida 12204 ming so’m foyda olib, bu o’tgan bazis yiliga nisbatan 3276 ming so’mga yoki 36,7 foizga oshgan. Buning sababini bilish uchun yuqorida keltirilgan omillarning ta’sirining tahlilini «Ko’rsatkichlar farqi» usuli yordamida bajardik.
Yalpi foydaning o’zgarishiga sotilgan paxta miqdori o’zgarishining ta’sirini aniqlash uchun hisobot va bazis yillarida sotilgan paxta miqdorlari orasidagi farqni bazis yilida 1 s paxtani sotishdan olingan foyda summasiga ko’paytiriladi, ya’ni quyidagi formuladan foydalanib aniqlash mumkin:
(q1 - q1) * (p0 - z0) =
(3783-3600)*(17890-15410)=+183*2480=+454 ming so’m
Demak, hisobot yilida bazis yiliga nisbatan sotilgan paxta miqdorining 183 s.ga oshishi natijasida paxtani sotishdan olingan yalpi foyda summasi bazis yiliga nisbatan 454 ming so’mga ko’paygan. Demak, sotilgan paxta miqdorining oshishi foyda o’zgarishiga ijobiy ta’sir qilgan. Sotilgan paxta miqdori bilan olingan foyda hajmi orasida bevosita bog’liqlik mavjud. Sotilgan paxta miqdori oshsa, olinadigan foyda ham oshadi, kamaysa-kamayadi. Bizning misolda sotilgan paxta miqdorining oshishi foyda summasini oshishiga sababchi bo’lgan.
Yalpi foydaning o’zgarishiga ikkinchi omilning ya’ni 1 s paxtaning o’rtacha sotish bahosi o’zgarishining ta’sirini aniqlash uchun hisobot va bazis yillaridagi o’rtacha sotish baholari orasidagi farqni hisobot yilida sotilgan paxtaning haqiqiy miqdoriga ko’paytiriladi, ya’ni quyidagi formuladan foydalanib, aniqlash mumkin:
(r1 - r0)  q1 =
(19908-17890)3783=+20183783=+7634 ming so’m
Demak, hisobot yilidagi 1 s paxtaning o’rtacha sotish bahosining bazis yiliga nisbatan 2018 so’mga oshishi yalpi foyda summasini 7634 ming so’mga ko’paytirgan. O’rtacha sotish bahosining oshishi yalpi foydaning o’zgarishiga ijobiy ta’sir qilgan.
Demak, o’rtacha baho bilan foyda hajmi orasida bevosita bog’liqlik mavjud. Bahoning oshishi har doim foydaning oshishiga olib keladi, kamayishi esa kamaytiradi.
Foydaning o’zgarishiga 1 s paxta tannarxi o’zgarishining ta’sirini aniqlash uchun hisobot va bazis yillaridagi 1 s paxta tannarxlari orasidagi farqni hisobot yilida sotilgan paxtaning haqiqiy miqdoriga ko’paytiriladi, ya’ni quyidagi formuladan foydalanib aniqlash mumkin:
(z1 - z0)  q1 =
(16682-15410)3783=+12723783=-4812 ming so’m
Demak, 1 s paxta tannarxi hisobot yilida bazis yiliga nisbatan 1272 so’mga oshgan, natijada uning jami ishlab chiqarish tannarxi 4812 ming so’mga oshgan. Bu esa o’z navbatida yalpi foydaga salbiy ta’sir etib, uni shu summaga kamaytirgan. Shuning uchun ham oxirgi natija minus bilan ko’rsatilgan.
Sotilgan mahsulot tannarxi bilan foyda o’rtasida bilvosita bog’liqlik mavjud. Tannarx qimmatlashsa foyda kamayadi, aksincha tannarx arzonlashsa foyda ko’payadi. Bizning misolda 1 s paxta tannnarxining qimmatlashishi (oshishi) umumiy xarajatni oshirib, yalpi foydani shu summaga kamaytirgan.
Keltirilgan omillar ta’sirlarining yig’indisi yalpi foydaning umumiy o’zgarishiga teng kelishi kerak. Buni quyida keltirilgan 3-jadvaldan ko’rish mumkin.
3-jadval
Paxtani sotishdan olingan yalpi foydaning omilli tahlili.

T/r

Ko’rsatkichlar

Bazis yili

Hisobot yili

O’zgarishi (+, -)

1

Sotilgan paxta , s

3600

3783

+183

2

1 s paxta bahosi, so’m

17890

19908

+2018

3

1 s paxta tannarxi, so’m

15410

16682

+1272

4

1 s paxtaning foydasi, so’m

2480

3226

+746

5

Paxtani sotishdan olingan yalpi foyda, ming so’m

8928

12204

+3276




Shu jumladan o’zgarishi:
5.1 Sotilgan paxta miqdorining o’zgarishi hisobiga

X

X

+454

5.2. 1 s sotish bahosining o’zgarishi hisobiga

X

X

+7634

5.3. 1 s paxta tannarxining o’zgarishi hisobiga

X

X

-4812


1 https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D1%8E%D0%B4%D0%B6%D0% B5%D1%82

2 Needles B.E., Powers M., Mills S.K., Anderson H.R. “Managerial accounting” 5thed. – Boston, N.-Y.: Houghton Mifflin Company, 1999.

3 Ананькина Е.А., Данилочкин С.В., Данилочкин Н.Г. Контроллинг как инструмент управления преприятием.– М.:Аудит, ЮНИТИ, 2009. -297 с.

4 Pardayev A.X., Pardayeva Z.A. Boshqaruv hisobi. –Toshkent, G`.G`ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2014. 318 bet

5 Васильев А.А. Бюджетирование деятельности промышленных предприятий. - Волгоград: ВГТУ, 2002. – 272 (143) с

6 Волкова О.Н. Бюджетирование и финансовый контроль в коммерческих организациях. -М.: Финансы и статистика, 2007. –272 с.

7 Фомин, В.П. Анализ сбалансированности показателей развития предприятия. – Самара: Содружество, 2008. - 208 с.

8 Глущенко А.В. Бюджетирование в системе управленческого учета строительного холдинга: монография -Волгоград: Изд-во ВолГУ, 2006. – 256 с.

9 Попченко Е.Л. Бизнес-контроллинг. -М. : Альфа-Пресс, 2006. – 284 с.

10 Ивашкевич В.Б. Бухгалтерский управленческий учет. -М. : Экономист, 2003. – 618 с.

11Xasanov B.A., Xashimov B.A. Boshqaruv hisobi. Darslik. –T.: Cho`lpon nomidagi NMIU, 2013. -312 (165)bet.

12 Шаховская Л.С., Хохлов В.В., Кулакова О.Г. Бюджетирование:теория и практика КНОРУС, 2009. -400 (24-25)с.

13 Бухалков М.И. Внутрифирменное планирование: Учебник.– М.:ИНФРА-М, 2000. 386(50) с.

14 А.Авлоқулов “Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2017 йил № 3, 2017 www.iqtisodiyot.uz


Yüklə 186,93 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin