Reja: T. Maltusning iqtisodiy qarashlari

«Sey qonuni». J.B.Sey A.Smitning erkin bozor, bahoning erkin shakllanishi, ichki va tashqi savdo, tadbirkorlarning cheklanmagan erkin raqobati va protektsionizmning har qanday qo’rinishiga yo’l qo’ymaslik tamoyillarini qo’llab-quvvatladi va ularni ko’klarga ko’tardi. Agar bu tamoyillar qo’llanilsa, J.B. Sey bashoratiga ko’ra, ortiqcha ishlab chiqarish ham, ijtimoiy mahsulotni to’la iste’mol qilmaslik ham bo’lmaydi, ya’ni iqtisodiy inqirozlarning ob’ektiv zarurligi kelib chiqmaydi. U bu g’oyani rivojlantirib, o’zining «bozor qonuni»ni yaratdi. U “Sey qonuni” deb ataladi. Bu qonunning mohiyatiga ko’ra, har qanday ishlab chiqarish daromadlarni keltirib chiqaradi, bu daromadlarga qiymati ularga teng bo’lgan tovarlar sotib olinadi, yalpi talab esa hamisha yalpi taklifga teng bo’ladi. Boshqacha qilib aytganda, tovarlar taklifi o’zi uchun shaxsiy talabni yaratadi, ya’ni o’z tovarini sotib daromad olgan har bir kishi ushbu daromadga mos ravishda talabni keltirib chiqaradi (boshqa tovarlar sotib olinadi).
Klassik Ortodoks iqtisodchilari Lauderdeyl, Sismondi va Maltusning tarqidlarini rad etishadi. Ularning vaziyati mahsulot ishlab chiqarish, bozorda tovarni qoniqarli narxlarda olish uchun qoniqarli sotuv qobilsyati vujudga keltirilgan protsess ustida baxs olib borgan J.B.Sey, Jeyms Mill va Rikardolar tomonidan eng ta’sirli va tushunarli tarzda rivojlantirilgan. Ular to’yintirilgan deb ataydigan yoki oxirgi mahsulotni, bozorning ma’lum qismida sodir bo’lishi mumkin bo’lgan, lekin butun iqtisodiyot uchun umumiy oxirgi ishlab chiqarishga ega bo’lish imkonsiz ekanligini qo’llab quvvatlaydi. Pasayishda iqtisodiy faoliyatning umumiy darajasi qisqa vaqt davom etganda bozor avtomatik tarzda resurslaridan to’liq foydalanish tizimiga qaytgan bo’lardi. Shunday qilib klassiklar qat’iyat bilan takidladilarki, uzoq foydalanishda xaddan tashqari kapital jamg’arilishi bo’lmasdi.
Taxminan olganda ishlab chiqarilgan avtomobil 20,000 dollar sotilsa va biz ishlab chiqarishning har xil qaktorlari uchun xarajatlarni chegirib tashlasak, qoldiq nolga teng bo’ladi. Bu tajribaga ko’ra to’g’ri, chunki ish xaqlari, ijara to’lovi yoki daromad sifatida kapital kiritishga qiziqish. Hozir ishchilar, yer egalari va kapitalistlar cho’ntagida sotuv qobiliyatining qiymati 20,000 dollar. Yaxlit iqtisodiyot uchun bir xilda egalik qilish; iqtisodiyot a’zolari tomonidan sotuv qobiliyati sifatida qabul qilingan yillik mahsulot qiymatidir. Bunda muammo bo’lmasligi mumkin, lekin bozorga mahsulotni doimiy ishlab chiqarish uchun qoniqarli sotuv kuchi vujudga keltiriladi. Klassiklar ayrim bozorlarda talab va taklif o’zaro mutanosib bo’lmasligi mumkinligi va sanoat ishlab chiqarishda ayrim turdagi tovarlarda taklif ortiqchaligi bo’lishi mumkinligini o’rgandilar. Sanoatda bunday to’yinganlik ishda bozor kuchlari, talab yoki taklif tomonlaridan birining namoyishi hisoblanadi. Lekin sanoatning bir tarmog’ida ortiqchalik boshqa sanoat tarmog’ining tovari uchun talab ham ortiqcha bo’lishi kerakligini anglatadi. Narxlar elastikligi va resurslar noturg’unligi, ishlab chiqarish omillari taklif ortiqchaligi bo’lgan sanoatni tark etadi va talabning ortiqchaligi bo’lgan sanoatga oqib o’tadi. Shunday qilib, resurslardan to’liq foydalanish ularning uzoq davom etishini kafolatlaydi.