Respublihasi
Yüklə 343,73 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tibbiyot kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma
- CH | | |
|
O‘ZBEHISTON RESPUBLIHASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI O‘RTA MAXSUS, HASB-HUNAR TA’LIMI MARHAZI H.Sh. RAHMONOV TISH TEXNIHASI MATERIALSHUNOSLIGI Tibbiyot kollejlari uchun o‘quv qo‘llanmaToshkent — «ILM ZIYO» — 2007 56.6 R33 Oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta'limi ilmiy-metodik birlashmalari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Kengash tomonidan nashrga tavsiya etilgan. O‘quv qo‘llanmada hozirgi zamon ilm-fan talablari asosida ortopedik stomatologiyada qo‘llaniladigan asosiy va qo‘shimcha materiallarning tavsifi, ularga qo‘yiladigan talablar, materiallarning fizik, mexanik, texnologik, kimyoviy va biologik xossalari bayon etilgan. Taqrizchilar: M.M. ABZALOV — M./. Tursunxo‘jayeva nomli Toshkent tibbiyot kolleji direktori, tibbiyot fanlari nomzodi; F.Sh. FAYZULLAYEV — Toshkent tibbiyot akademiyasi ortopedik stomatologiya va ortodontiya kafedrasi dotsenti, tibbiyot fanlari nomzodi. 2 I/BN 978—9943—303—51—5 «ILM ZIYO» nashriyot uyi, 2007-y. HIRISH Respublikamizning tibbiyot tizimi bozor iqtisodiyoti sharoitida o‘z o‘rnini topib, shu bilan birga aholiga sifatli tez tibbiy yordam ko‘rsatishni tubdan o‘zgartirish, salomatlikni tiklash, sanitariya- profilaktika ishlar ko‘lamini kengaytirish, xorijdagi mavjud ilg‘or tajribalarni keng o‘rganish va tatbiq etish masalalarini hal etmoqda. Hozirgi paytda sog‘lomlashtirish ishlari majmuyiga tish-jag‘ tizimidagi patologik o‘zgarishlar va faoliyat tuzilishlarini batamom tuzatishga qaratilgan ortopedik uslublar hamda profilaktik ahamiyatga ega bo‘lgan masalalar kiradi. Tish texnikligi materialshunosligi umumiy materialshunos- likning mustaqil tarmog‘i sifatida tish protezlash texnikasi bilan chambarchas bog‘liq. Ularni, odatda, bir vaqtning o‘zida o‘rga- nishadi, bu esa, nazariya bilan amaliyotning bir-biriga bog‘lanishini ta'minlaydi. Ortopedik stomatologiyada tish-jag‘ yuz tizimining patologik holatlariga davo qilishda turlari va konstruksiyalarining turli- tumanligi bilan ajralib turadigan ko‘p sonli moslamalar, shinalar va tish protezlari qo‘llaniladi. Apparat yoki tish protezi konstruk- siyasi shifokor tuzgan davolash rejasi asosida tanlanadi. Bunday reja asosiga patologiyani bartaraf etish yoki uning keyingi rivoj- lanishini to‘xtatish, buzilgan funksiyani tiklash uchun zarur cho- ralar kompleksi kiradi. Fan-texnika taraqqiyoti, stomatologlar, tish texniklarining boshqa fan sohalaridagi mutaxassislar bilan yaqindan hamkorligi tufayli materialshunoslikning imkoniyatlari to‘xtovsiz oshib bormoqda. /tomatologiya amaliyotiga yangi xomashyolar o‘ta aniq klinik va zarur bo‘lgan hollarda puxta biologik tadqiqotlardan so‘ng tatbiq etiladi. 3 Tibbiyot kollejlarining ortopedik stomatologiya bo‘limi o‘quv- chilari uchun mo‘ljallangan ushbu o‘quv qo‘llanmada tish texnik- ligi laboratoriyasida turli ortopedik moslamalarni va protezlarni tay- yorlashda qo‘llaniladigan materiallar to‘g‘risida zarur ma'lumotlar keltirilgan. Qo‘llanma «Tish texnikasi materialshunosligi» kursiga oid dasturga ko‘ra, hozirgi zamon talablari asosida yoritilgan. Muallif barcha tanqidiy fikr-mulohazalar va istaklarni minnatdorchilik bilan qabul qiladi. 4
bob. ORTOPEDIH STOMATOLOGIYADA QO‘LLANILADIGAN MATERIALLAR Materiallar tavsifi Ortopedik stomatologiyada qo‘llaniladigan materiallar asosiy va yordamchi turlarga bo‘linadi. Bevosita tish protezlari, shinalar va apparatlar tayyorlanadigan asosiy materiallarga metall qotish- malar, plastmassalar va keramik massalar kiradi. Protez yoki apparat tayyorlash ko‘p bosqichli texnologik jarayondan iborat bo‘lib, unga modellar hosil qilish, shtampovka qilish, quyish, kavsharlash, polimerlash va hokazolar kiradi. Bunda yordamchi xomashyolardan foydalanish zarurati tug‘iladi. Bu materiallardan tish protezi yoki ortodontik apparatlar tayyorlan- masa-da, ular texnologik jarayonlar yoki klinik bosqichlarni o‘tkazish uchun zarur bo‘ladi. Ularga har xil guruhdagi moddalar (nusxa olish uchun massalar, modellar uchun massalar, mum kompozitsiyalar, qolip olish uchun massalar, abrazivlar, kislo- talar, pardozlovchi pastalar va boshq.), olib qo‘yiladigan pro- tezlarni tayanch tishlarga mahkamlash uchun zarur materiallar kiradi. Ba'zi maqsadlar uchun o‘z xossalariga ko‘ra, turli-tuman materiallardan foydalanish mumkin. Protez yoki apparat uchun muayyan material tanlashga tibbiy ko‘rsatmalar mavjud bo‘lib, ularda bemorning shaxsiy xususiyatlari hisobga olinadi. Ortopedik stomatologiyada qo‘llaniladigan materiallar tasnifi 1-jadvalda keltirilgan. 1-jadval Ortopedik stomatologiyada qo‘llaniladigan materiallarning tavsifi
5
6
7
1.k. Asosiy materiallarga qo‘yiladigan talablar Og‘iz bo‘shlig‘idagi tish protezlari, apparatlar yoki shinalarga quyidagi fizik, kimyoviy, biologik omillar kompleksi o‘ta agressiv kimyoviy muhit bo‘lgan so‘lak bilan birga ta'sir ko‘rsatadi va ular ovqatni chaynashda kuchli mexanik bosim ta'siriga uchraydi. Protez tayyorlangan material o‘z navbatida bevosita og‘iz bo‘shlig‘idagi muhitga, uning shilliq pardasiga, umuman, organizmga teskari ta'sir ko‘rsatadi. /hunga ko‘ra, tish protezlarini tayyorlash uchun ishlatiladigan materiallar quyidagi talablarga javob berishi kerak: bezarar, og‘iz bo‘shlig‘ida kimyoviy inert bo‘lishi kerak, tish qatorlari jipslash- ganda vujudga keladigan kuch ta'siriga yetarli darajada chidamli, ya'ni mexanik jihatdan mustahkam bo‘lishi, shakli va hajmining doimiyligini saqlab turishi; texnologik xossalari, masalan, shtamplashda, quyishda, kavsharlashda qolip olishda yaxshi bo‘lishi; rangi bo‘yicha almashinadigan to‘qimalar bilan bir xil bo‘lishi va uni o‘zgartirmasligi kerak. Materialning bezararligi erkin holatda ham, og‘iz bo‘shlig‘ida topilishi ehtimoli tutilgan boshqa moddalar bilan bog‘langan holatda ham sifatiy tarkibi toksinli bo‘lmagan komponentlar bilan ta'minlanadi. Og‘iz bo‘shlig‘ining muhiti (so‘lak, oziq-ovqat mahsulotlari) kimyoviy jihatdan aktiv elektrolit hisoblanadi. Unda metall protezlar: plombalar va shu kabilarning bo‘lishi galvanik element vujudga kelishiga hamda galvanik tok paydo bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Eritmadagi vodorod ionlari konsentratsiyasi — elektrolit kuchini xarakterlaydi. /o‘lak elektrolit sifatida 7,0 ga teng pHda neytral bo‘lishi mumkin, pH 7,0—7,8 da u ishqoriy, pH 7,0— 5,2 da — nordon; me'yorda u, odatda, kuchsiz ishqoriydir. 8 Mikroelektr toki, odatda, og‘iz bo‘shlig‘ida metallar yoki qotishmalarning elektr kimyoviy korroziyasida paydo bo‘ladi. Kichik o‘lchamlardagi elektr harakatlantiruvchi kuch turli xil elektr potensiali yoki elektr o‘tkazuvchanlikka ega korroziyaga chidamli metallar va qotishmalarda ham vujudga kelishi mumkin. /huning uchun tish protezlarini tayyorlash uchun qo‘llaniladigan qotishmalarning hammasi ham o‘zaro bir bemorda, ayniqsa, so‘lakning reaksiyasi nordon bo‘lganda mos tushavermaydi. Galvanik elementning elektr harakatlantiruvchi kuch darajasi kislotalik muhit oshishi bilan o‘sadi. /o‘lakda hamma vaqt ozmi- ko‘pmi darajada elektroliz jarayoni sodir bo‘lib turib, bu o‘sha yerdagi metallarning ionlar hosil qilishiga olib keladi. Kimyoviy reaksiyalar ham ro‘y berib, buning natijasida zararli moddalar hosil bo‘lishi mumkin. Bu hodisalar kimyoviy tabiati bo‘yicha turli xil bo‘lgan materiallarda bilinadi. Elektr kimyoviy jarayonlar natijasida material korroziyaga uchraydi, bu protez chidamliligi va strukturasiga ta'sir ko‘rsatadi. Hamma asosiy materiallar korroziyaga chidamli bo‘lishi kerak. Og‘iz bo‘shlig‘idagi ortopedik apparatlar yoki protezlar birmuncha kuch ta'siriga duch keladi. Chaynash jarayonida ovqatni maydalash uchun zarur bo‘lgan ko‘p marta ta'sir qiladigan kuch 100 kg.gacha yetishi mumkin. Agar bunday kuch tish proteziga tushsa, shu protezni tayyorlashga ishlatilgan material deformatsiya- lanadi. Bu muqarrar jarayon, biroq konstruksiyaning yemirilmasligi va o‘zining dastlabki shaklini saqlab qolishi uchun, material kuch ta'sirotlariga yetarli darajada chidamli bo‘lishi kerak. Bunga deformatsiyani istisno qiladigan qayishqoqlik xossalari, yaxshi mustahkam materiallar tanlash bilan erishiladi. Tish proteziga kuch turli yo‘nalishlarda ta'sir qilishini, ularning tushish nuqtalari doimiy emasligini va ovqat luqmasining har xilligini, har ikki jag‘dagi tish qatorlarining nisbatiga, chaynash harakatlarining xarakteriga bog‘liqligini unutmaslik zarur. Protez materiali texnologik bosqichlarda, tish texnigi labora- toriyasida va og‘iz bo‘shlig‘ida murakkab ta'sirlar kompleksiga (qisilish, cho‘zilish, bukilish, egilish, buralish, kesilish yoki yedirilish) uchraydi. Og‘iz bo‘shlig‘i sharoitida protezlar yedirilishga moyil bo‘ladi, uning intensivligi va darajasi, asosan, materialning qattiqligiga bog‘liq. /tomatologiyada materiallarning qattiqligini, odatda, eng qattiq to‘qima — tish emali bilan taqqoslanadi. 9 Bu ko‘rsatkich, asosan, materialning yedirilishiga chidamliligini belgilaydi. Chunonchi, emal qatlami shikastlanmagan tish chaynash yuzasida chinnidan tayyorlangan antagonist-tish bilan kontaktda bo‘lsa, bu holda yedirilish tabiiy tishda kuzatiladi, chunki chinnining qattiqligi tish emalidan deyarli ikki baravar ko‘p (emal — 300 kgs/mm2, chinni — 600 kgs/mm2). Zanglamaydigan po‘lat, oltin qotishmalari, plastmassadan tayyorlangan tabiiy tishlarga qarama-qarshi turadigan sun'iy tishlar yedirilishga uchraydi, chunki ularning qattiqligi tish emali qattiqligidan kam. Agar tishda qattiqligi emaldan besh marta kam bo‘lgan dentin ochilib qolgan bo‘lsa, bu holda u eng yumshoq material plast- massalardan tashqari, sanab o‘tilgan materiallar bilan kontaktda bo‘lganda kuchli yemiriladi. Materiallarning texnologik xossalari ham katta ahamiyatga ega, chunki bu tish texnikligi laboratoriyasi sharoitlarida ulardan konkret sharoitlarda foydalanish imkoniyatini belgilab beradi. Bunday xossalarga, odatda, toblanuvchanlik, oquvchanlik va qo‘yishda kirishuvchanlik, ishlov berishning qulayligi kiradi. Qator hollarda materiallar zarur rang xossalariga ega bo‘lishi kerak: tish protezlarining gaplashganda, jilmayganda ko‘rinib turadigan qismlari rangi bo‘yicha og‘iz bo‘shlig‘ining o‘rni almashingan to‘qimalariga yaqin materialdan tayyorlanishi lozim. /un'iy tishlar tayyorlash uchun yorug‘likni sindirish va qaytarish ko‘rsatkichlari tish emaliga yaqin materialdan foydalangan ma'qul. Protezlar, sun'iy tishlar ulardan foydalanish jarayonida o‘z rangini o‘zgartirmasligi kerak. Yordamchi materiallar juda ko‘p bo‘ladi va kimyoviy moddalarning turli guruhlariga kiradi. Ularga qo‘yiladigan talablar protez tayyorlashda shu material zarur bo‘lganda, konkret texnologik bosqichning mazmuni va maqsadi bilan belgilanadi. Hamma hollarda yordamchi material tish texnigi va bemor uchun kontakt vaqtida imkon boricha zararsiz bo‘lishi kerak. Har doim ehtiyot choralarini ko‘rish va zararli materiallar bilan maxsus sharoitlarda (ventilatsiya sistemasi, mo‘rili shkaflar, maxsus kiyim- bosh) texnika xavfsizligiga rioya qilgan holda ishlash zarur. Tish protezlari va apparatlarini tayyorlashda foydalaniladigan asosiy va yordamchi materiallar texnologik bosqichlarda turli-tuman termik, mexanik va kimyoviy ta'sirlarga uchraydi. Tayyor apparat, tish protezi og‘iz bo‘shlig‘ida doimo kuch og‘irligiga, so‘lakdagi va ovqat mahsulotlaridagi kimyoviy agentlar ta'siriga uchrab turadi. 10 Protezning pishiqligi va kimyoviy chidamliligi ko‘p jihatdan u tayyorlangan materiallarning xossalariga bog‘liq. Qator material- lar og‘iz bo‘shlig‘ida so‘lakning biologik substratlari, og‘iz bo‘shlig‘i to‘qimalari bilan murakkab o‘zaro ta'sirga kirishadi. /hunga ko‘ra, materiallarning, asosan, bemorga noxush ta'sir ko‘rsata oladigan biologik xossalari to‘g‘risida fikr yuritish mumkin. Materiallarning fizik xossalari Materiallarning fizik xossalari quyidagi asosiy ko‘rsatkichlar: zichligi (solishtirma og‘irligi), suyuqlanish va qaynash harorati, issiqlik va elektr o‘tkazuvchanligi, issiqda kengayishi, cho‘zilish va qisilishga chidamliligi, egiluvchanligi va boshqa xossalari bilan belgilanadi. Zichlik — jism massasining uning hajmiga nisbati. Zichlik birligi deb g/sm3, kg/m3, t/m3 qabul qilingan. Bu ko‘rsatkich moddaning suvga nisbatan zichligini xarakterlaydi. Materialning zichligi va hajmini bilsak, massasini oson aniqlab olamiz. Ko‘p komponentli aralashmalar tuzishda hajm nisbatlarini bilgan holda ularni massa nisbatlariga aylantirish mumkin, buning uchun modda hajmini uning zichligiga ko‘paytirish kifoya. Zichlik bo‘yicha, tashqi ko‘rinishiga ko‘ra, o‘xshash metallarni farqlash mumkin. Tish texnigi amaliyotida, ashyo quyish uchun zarur oltin miq- dorini uning mum nusxasining massasi bo‘yicha aniqlash usuli tarqalgan. Agar n — mum nusxasining massasi, N — oltindan yasalgan protez qismining massasi, d1 — mum zichligi, d2 esa, oltin zichligi bo‘lsa, bu holda proporsional bog‘liqlik quyidagicha bo‘ladi: 1 n d 0,96 = = ; n — 1 g.da n — 3 g.da N d 19,2 2 N = 19,2 = 20 g; 0,96 N = 19,2 S = 60 g. 0,96 Suyuqlanish va qaynash harorati. Qizdirilgan qattiq material suyuq holatga o‘tadigan harorat suyuqlanish harorati, deyiladi. /uyuq holatga o‘tish turli materiallarda turlicha: zanglamaydigan po‘latda 1450˚C da, oltinda 1064˚C da sodir bo‘ladi. Ba'zi bir 11 materiallar aniq suyuqlanish haroratiga ega bo‘lmaydi. Chunonchi, akril plastmassalarda 80—90˚C gacha qizdirilganda, plastik xossalarigina paydo bo‘ladi, 130—140˚C gacha oshirilganda, material juda plastik bo‘lib qoladi. Asalari mumining suyuqlanish harorati 60—64˚C, 37 dan 60˚C gacha oralig‘ida esa, plastik holatda bo‘ladi. Hamma metal- larning barqaror suyuqlanish haroratiga egaligi xarakterli. Metal- larning qotishmalarida, odatda, suyuqlanish harorati ularni tashkil qilgan komponentlarga nisbatan birmuncha past. Chunonchi, sof oltinning suyuqlanish harorati 1064˚C, 900-probadagi oltin qotishmasiniki 1000˚C. Kadmiy qo‘shish qotishmaning suyuqlanish haroratini sezilarli darajada pasaytiradi, bundan tish texnikligi amaliyotida kav- sharlashda keng qo‘llaniladi. Mexanik aralashma tipidagi qotish- malarning suyuqlanish harorati eng past bo‘ladi (oson suyuq- lanadigan qotishmalar). Metallar va boshqa materiallarning suyuqlanishi va uni kerakli yo‘nalishda o‘zgartirish imkonini beradigan usullarni bilib olsak, metallarning qotishmalardagi turli xillaridan, murakkab kompo- zitsiyalarda boshqa materiallardan foydalanish mumkin. Bu, shuningdek, texnologik jarayonlarning optimal rejimlarini aniq- lashga yordam beradi. Material suyuqlanish nuqtasidan yuqori darajada qizdirilganda, uning suyuq holatdan gazsimon holatga o‘tishi yuz beradi. Bu jarayon sodir bo‘ladigan harorat qaynash, deb ataladi. Chunonchi, oltinning qaynashi 2550˚C, kumushniki 1955˚C, kadmiyniki 778˚C. Metallarning ko‘p komponentli qotishmalari qaynatilganda, haroratdagi tafovut tufayli eng oson suyuqlanadigan komponentlar uchib ketishi mumkin. Bu qotishmadagi nisbatlarning o‘zgarishiga va uning fizik xossalari o‘zgarishiga olib keladi. Chunonchi, qaynash harorati 778˚C va 918˚C bo‘lgan kadmiy va rux saqlaydigan pripoylar tayyorlashda ortiqcha qizdirib yuborilganda, ularning qisman yo‘qotilishi sodir bo‘ladi va pripoy qiyinlik bilan suyuq- lanadigan bo‘lib qolishi mumkin. Bundan tashqari, oltin uchun pripoydagi kadmiy kavsharlash vaqtida qaynab quriydi, kuyib ketadi va oltin pripoy probasi asosiy qotishmaga yaqin darajasigacha oshadi. /hunday qilib, oltin asosdagi qotishmalardan iborat tayyor ko‘priksimon yoki byugel protezning hamma qismlari bir turda bo‘lib qoladi. Protez metall qismining bir turdaligi yoki gomo- 12 genligi termik ishlov berishdan keyin ortadi (masalan, oltin protezga 800˚C gacha haroratda termik ishlov berish natijasida uning uzil-kesil jilolanishi oldidan bir turdaligi). Ba'zi materiallar suyuqlanish nuqtasidan yuqori haroratda tarkibiy qismlarga parchalanadi. Akril plastmassalar asosini tashkil etgan polimetilmetakrilat 275—310˚C da o‘z polimer strukturasini yo‘qotadi, metakril kislota metil efirining monomolekulalarigacha depolimerlanadi. Issiqlik va elektr o‘tkazuvchanlik. Moddaning issiqlik o‘tkazish xususiyati issiqlik o‘tkazuvchanlik, deyiladi. Hamma materiallar shu sifatga turli darajaga ega, biroq issiqlik o‘tkazuvchanligi eng yuqori bo‘lgan kumushni etalon, deb hisoblash rusum bo‘lgan. Plastmassalar va keramik materiallarning issiqlik o‘tkazuvchanligi yomon. Ortopedik stomatologiyada materiallarning bu xossasi muhim amaliy ahamiyatga ega. Chunonchi, qoplamalar, yarim qoplamalar, qistirmalar tayyorlashda tish pulpasining issiqdan ta'sirlanish ehtimolini nazarda tutish lozim. /hunday konstruksiyalarni tayyor- lashda asoratlarning oldini olish uchun issiqlik o‘tkazuvchanligi kichik materiallar (plastmassa, chinni) tanlanadi yoki tishlarga issiqlik o‘tkazuvchanligi past materiallar (fosfat-sementlar) yordamida fiksatsiya qilinadi. Olib qo‘yiladigan protezlari bor kishilarda ba'zan plastmassa bazis bilan bekitilgan to‘qimalarni termoretsepsiyasi buzilishiga aloqador yoqimsiz sezgilar paydo bo‘ladi. Bunday hollarda yuqori jag‘ga plastmassa bazisga qaraganda, issiqlik o‘tkazuvchanligi yaxshi metall bazisli olib qo‘yiladigan protezlar tayyorlash tavsiya etiladi. Ortopedik stomatologiyada qo‘llaniladigan materiallar elektr tokini turlicha o‘tkazish, ya'ni har xil elektr o‘tkazuvchanlik xossa- siga ega. Bu xususiyat erkin elektronlarning aktivligiga bog‘liq, materialning elektr potensiali shu bilan belgilanadi. Og‘iz bo‘shlig‘i sharoitlarida elektr potensiallari turlicha bo‘lgan materiallar o‘rtasida elektr harakatlantiruvchi kuch (EHK) va galvanik toklar vujudga kelib, ular metallar korroziyasiga va og‘izda shu bilan bog‘liq holdagi yoqimsiz sezgiga sabab bo‘lishi mumkin. Issiqlikdan kengayish. Hamma jismlar qizdirilganda, sovitilganda hajmi va chiziqli o‘lchamlarini o‘zgartiradi. Bu xossa turli materiallarda turlicha namoyon bo‘ladi va chiziqli hamda hajmli kengayish koeffitsientlari bilan xarakterlanadi. 1 m bo‘lgan nusxa uzunligini, 20˚C da uni 1˚C ga qizdirilganda o‘zgarishini ko‘rsatuvchi miqdor chiziqli kengayish koeffitsienti, deyiladi. 13 Hajmning kengayish koeffitsienti chiziqli kengayishning uch marta ko‘paytirilgan koeffitsientiga teng. Materiallar fizik xossa- larining bu ko‘rsatkich turi har xil materiallarni doimo o‘zgarib turadigan harorat sharoitlarida, fizik hodisa adgeziyadan foyda- lanib, kontakt biriktirish zarurati paydo bo‘lgan hollarda, ayniqsa, amaliy ahamiyatga ega. Ma'lumki, ikkita yuza o‘rtasida molekulalararo tutashish kuchlari paydo bo‘lishi uchun ular har bir nuqtada molekulalararo tortilish kuchlari vujudga keladigan darajada bir-biriga zich tegib turishi kerak. Yuzalar bir necha mikronga, g‘oyat kichik raqamga uzoqlashganda, molekulalar o‘rtasidagi tortilish kuchlari harakat qilishdan to‘xtaydi va adgeziya ro‘y bermasligi mumkin. Chiziqli kengayish koeffitsientlari yaqin bo‘lgan materiallar kontakt biriktirilgan hollarda qizdirilganda, sovitilganda, ularning o‘lchamlari bir xil o‘zgaradi va bu ular bog‘lanishining mustah- kamligiga amalda ta'sir qilmaydi. Agar biriktirilgan materiallarning chiziqli kengayish koeffitsientlari har xil bo‘lsa, bu holda harorat o‘zgarishlarida o‘lchamlarning o‘zgarishlari bir xil bo‘lmaydi. O‘lchami bo‘yicha, hatto kichik ashyolarda ham biriktirilgan materiallarning chiziqli o‘lchamlaridagi farq o‘nlab va yuzlab mikronlargacha yetishi mumkin. O‘lchamlarning bunday dispro- porsiyalarida tutashish yuzalarining molekulalararo tortilish kuchlari yo‘qoladi va yopishish har bir yuzadagi g‘adir-budir- likning mexanik kontakti hisobiga sodir bo‘lishi mumkin. Tish protezlari va tish toj qismini yemirilgan yuzalarini tiklash uchun qo‘llaniladigan materiallar tish to‘qimalari koeffitsienti 8·10-6 ga maksimal yaqinlashgan chiziqli kengayish koeffitsient- lariga ega bo‘lishi kerak. /tomatologik sementlar va chinni 9·10-6, zanglamaydigan po‘lat 11·10-6, oltin 14·10-6 shunday koef- fitsientlarga yaqin koeffitsientga ega. Akril plastmassaning issiqlikdan kengayish koeffitsienti, tish to‘qimalarinikidan 10 baravar ko‘p. Plastmassa plombalarning tish to‘qimalari bilan adgezion bog‘lanishi yo‘qligi, ko‘p jihatdan shu bilan izohlanadi. Mexanik xossalari Ghidamlilik. Ortopedik stomatologiyada tish protezlari, shinalar va apparatlar tayyorlash uchun qo‘llaniladigan asosiy materiallar chidamli bo‘lishi, ya'ni og‘iz bo‘shlig‘ida doimo amal qiladigan 14 va materialning deformatsiyasi yoki uning yemirilishini keltirib chiqarishga qodir bo‘lgan mexanik kuchlarga qarshilik ko‘rsatish yoki ularga chidash xususiyatiga ega bo‘lishi kerak. Materialning mexanik xossalarini aniqlash uchun ularni ham statik, ham dinamik sharoitlarda maxsus sinovdan o‘tkaziladi. Chidamliligiga, qisilishga, zarbga, bukilishga, buralishga va shu kabilarga sinovlar o‘tkazish eng ko‘p tarqalgan usullardan hisoblanadi. Ayrim materiallar (plastmassalar, rezinalar) ularga mexanik ta'sir ko‘rsatilganda strukturaviy muvozanatini yo‘qotishi, bu ma'lum vaqt o‘tgach, tik- lanishini nazarda tutish kerak. /hunga ko‘ra, ularning chi- damlilik xossalarini sinash usul- lari o‘z xususiyatlariga ega. Chunonchi, plastmassalar qat- tiqligini aniqlashda, ko‘rsat- kichlarni yuklanishni olmasdan va ma'lum vaqt o‘tkazib o‘lcha- nadi. Yopishqoqlikni, xususan, zarb, yopishqoqligini aniqlash usullaridan ko‘proq foydala- niladi. Turli materiallarga nisbatan olinadigan natijalarni taqqoslash imkoniyatiga ega bo‘lish uchun, ularning silindrsimon yoki yassi shakldagi andoza nusxalari si- nashning turli xil kuch rejim- larini belgilash imkonini bera- digan uzish mashinalarda sinab ko‘riladi (1-rasm). Cho‘zilishga sinash juda ko‘p axborot beradi. Qo‘yilgan kuch va sinalayotgan nusxaning uzayishi o‘rtasidagi bog‘liqlikni eksperiment paytida olinadigan va cho‘zilish diagram- 2 S 4
6 rasm. Uzish mashinasi FM-250: 1—stanina; 2—nusxani mahkamlash uchun zajimlar; S—sinalayotgan nusxa; 4—nagruzka shkalasi; 5—nusxa deformatsiyasini qayd qiladigan moslama; 6—elektr dvigatel. masi nomini olgan grafik yozuvda yaqqol ko‘rish mumkin (2-rasm). Qo‘yilgan kuch kattaligi materialning qarshilik kuchini belgilaydi, vaqt bo‘yicha qayd qilinadigan uzayish darajasi esa, materialning deformatsiyasi xususiyatlarini xarakterlaydi. 15 Yuk tushishi 0 Uzayish /inashning O dan N nuqtasigacha bo‘lgan bosh- lang‘ich davrigina uzayish- ning qo‘yilgan og‘irlikka proporsional ravishda ko‘- payishi bilan xarakterlanadi. /o‘ngra plastik deformatsiya yuz beradi. Materialning oquvchanlik davrini E nuq- l tasidan boshlangan egri chiziq ko‘rsatadi, bunda uza- 2-rasm. Uglerodi kam po‘latning cho‘zilish diagrammasi: N—qayishqoqlik chegarasi; P—proporsionallik chegarasi; E—oquvchanlik chegarasi. yish og‘irligi oshirilmasdan ro‘y beradi. Oquvchanlik- ning (E) oxirgi nuqtasidan og‘irlikning yuqorida oz- moz oshishi nusxaning anchagina uzayishiga va uzilishiga olib keladi. Materiallarning deformatsiya qiladigan og‘irliklar ta'siriga qarshiligi cho‘ziluvchanlik, egiluvchanlik, elastiklik, mo‘rtlik singari xossalarning nechog‘li ifodalanganligiga bog‘liq. Mo‘rt materiallar plastik deformatsiya holatiga o‘tmasdan yemiriladi. Plastik materiallarda og‘irlik ta'sirida plastik deformatsiyaning anchagina davrlari kuzatiladi. Materialning chidamliligi og‘irlik kattaligini nusxaning ko‘n- dalang kesimi maydonini soniga bo‘lish yo‘li bilan chiqariladi va kvadrat millimetrga kilogramm-kuchlarda (kgs/mm2) hisoblab chiqariladi. Material butunlarining buzilishi yuz beradigan minimal og‘irlik miqdorining, ko‘ndalang kesim maydoniga nisbati materialning chidamlilik chegarasi, deyiladi. Qattiqlik. Materialning qattiqligi deganda, sinov vaqtida o‘zrarmaydigan, tegishli shakl va o‘lchamlari birmuncha qattiq jismning belgilangan mexanik ta'sirida uning yuzasida deformatsiyaga qarshilik ko‘rsatishi tushuniladi. Texnikada qo‘llaniladigan usullar, asosan, yuzaga qattiq jismlarning bosilishiga asoslangan. Qattiqlikni Brinell bo‘yicha aniqlash. Qattiqlikni Brinell bo‘yicha aniqlashda, FOCT 9012-59 ga binoan sinalayotgan materialga muayyan og‘irlik ostida toblangan po‘lat sharcha bosiladi. Materialning yumshoq-qattiqligiga ko‘ra, uni og‘irlik ostida tutib turish 10—60 s.ni tashkil etadi. /harcha sinalayotgan yuzada iz 16 qoldiradi, uning katta-kichikligiga qarab, materialning qattiqligi to‘g‘risida, xulosa chiqariladi. Brinell bo‘yicha qattiqlik soni deb, sharcha orqali nusxaga tushadigan og‘irlik P ning bunda hosil bo‘ladigan P chuqurcha yuzasiga nisbati aytiladi. Bu miqdorni HV orqali belgilanadi va P nisbat sifatida ifodalanib, bu yerda P—og‘irlik (kg), Y esa, iz (chuqurcha) yuzasining maydoni (mm2). Brinell bo‘yicha qattiqlikni aniqlash praktikasida sharchalar, izlar va og‘irliklar diametrini aniqlash uchun tuzilgan jadvaldan foydalaniladi, qattiqlik sonini shu jadval bo‘yicha topiladi. Brinell bo‘yicha qattiqlik gidravlik yoki mexanik ortish uzatkichi bo‘lgan presslarda aniqlanadi. Qattiqlikni Rokvell bo‘yicha aniqlash. Qattiqlikni Rokvell bo‘yicha aniqlashda sinalayotgan nusxaga cho‘qqi burchagi 120˚ li olmos konus yoki diametri 1,59 mm.li toblangan po‘lat sharcha ketma-ket qo‘yiladigan — 10 kgs.li dastlabki va 60 kgs.li (A shkala) yakunlovchi (dastlabki + yakunlovchi), 100 (B shkala) yoki 150 kgs.li (G shkala) ikkita og‘irlik ta'siri ostida bosiladi. Materialning qattiqligi to‘g‘risida konus yoki sharchaning botgan chuqurligi, to‘g‘rirog‘i, ketma-ket qo‘yiladigan ikkita og‘irlik ta'siri ostida olmos konus yoki po‘lat sharchaning botib kirgan chuqurligining farqi bo‘yicha xulosa chiqariladi. Bu farq sinalayotgan materialning Rokvell bo‘yicha qattiqligini xarak- terlaydi. Nusxa qalinligi 1,5 mm.dan kam bqlmasligi kerak. Qattiqlikni Vikkers bo‘yicha aniqlash. Qattiqlik FOCT 2999-59 ga binoan, Vikkers bo‘yicha o‘lchashda sinalayotgan materialga cho‘qqisidagi burchagi 136˚ bo‘lgan to‘rt qirrali olmos piramida bosiladi. Vikkers bo‘yicha qattiqlik (H) iz (tamg‘a) birligiga to‘g‘ri keladigan solishtirma bosim sifatida aniqlanadi: 2P HV = sin 2 = l,8544 P , 2 2 d d bu yerda, P—piramidaga tushadigan og‘irlik, kgs; —cho‘qqisi 136˚ li piramidaning qarama-qarshi qirralari o‘rtasidagi burchak; d — og‘irlik olingandan keyin izning ikkala diagonali uzunligining o‘rtacha arifmetik qiymati, mm. /inov maxsus asboblarda o‘tkaziladi. Vikkers asbobi olmos piramidani tushirish uchun richag moslama, sinash natijasida olingan iz diagonallari uzunligini o‘lchash uchun maxsus o‘lchov mikroskopi, shuningdek, yuk privodi bilan ta'minlangan. /ina- 17 2 layotgan nusxa qalinligi iz diagonalining 11/ bo‘lmasligi lozim. qismidan kam Qattiqlik — turli materiallarning sifatini, ularning biron vazifaga yaroqliligini belgilaydigan eng ko‘p tarqalgan ko‘rsatkichlardan biri. Materialning qattiqligi bo‘yicha chidamlilik chegarasi va oquvchanlik singari muhim mustahkamlik xarakteristikalarga tahliliy ta'rif berish mumkin. Materialning qattiqlik ko‘rsatkichi uning ishlatishga chidamliligini, yedirilishga qarshi turish qobiliyatini xarakterlaydi. Chunonchi, qattiqligi qariyb 600 kgm/mm2 bo‘lgan chinni tishlar tabiiy antagonist-tishlarning ortiqcha siyqalanishini keltirib chiqaradi (emalning qattiqligi 300—320 kgm/mm2). Qattiqligi zanglamaydigan po‘lat uchun 170—180 kgs/mm2 va oltin qotishmalari uchun 130—140 kgs/mm2 bo‘lgan metall qoplamalar tabiiy tishlar emali bilan jipslashganda, bilinarli darajada siyqalanadi. Gho‘ziluvchanlik. Materialning cho‘zadigan kuchlar ta'sirida cho‘zilish xususiyati cho‘ziluvchanlik, deyiladi. Deformatsiyaning bu turi shu bilan xarakterlanadiki, tekshiriladigan nusxa qo‘yilgan kuch yo‘nalishi o‘lchamlari (odatda, uzunligi) bo‘yicha katta- lashadi va ko‘ndalang kesmasida torayadi. Materialning cho‘ziluvchanligi haqida nisbiy uzayish (i) yoki nisbiy torayish (S) kattaligi bo‘yicha xulosa chiqariladi. Agar 0 — dastlabki uzunlik, l esa, oxirgi uzunlik bo‘lsa, bu holda: l — li = o (%), lNisbiy torayish: o ƒ — ƒS= 0 (%), t0 0 bu yerda, f — dastlabki kesma maydoni; f — nusxa kesmasining oxirgi maydoni. Ba'zi bir materiallarning (oltin, kumush, temir va boshq.) cho‘ziluvchanligi katta. Boshqa xil materiallar (cho‘yan, chinni va boshq.) bunday xususiyatga ega emas. Ular mo‘rt materiallar guruhiga kiradi. /hunday qilib, mo‘rtlik cho‘ziluvchanlikka qarama- qarshi xossadir. Turli materiallarni, xususan, plastmassalarni sinab ko‘rishda solishtirma cho‘ziluvchanlikni aniqlash usulidan keng foydalaniladi. 18 /olishtirma zarbali cho‘zi- luvchanlik deb, nusxani yemi- rishga sarflanib, uning ko‘n- dalang kesmasi maydoniga bo‘lingan ishga aytiladi. Zarbali cho‘ziluvchanlik MK-0,5-1 mayatnikli koperda aniqlanadi. Asbob mayatnik tipidagi moslama o‘rnatilgan mus- tahkam asosdan iborat. Belgi- langan har xil balandlikka ko‘tariladigan mayatnik tashlab yuborilganda yo‘lidagi nusxaga duch keladi va uni parchalaydi (3-rasm). Qayishqoqlik. Materialning deformatsiya qiladigan kuch- larga ortib boradigan qarshilik ko‘rsatishi, ularning ta'sirida o‘lchami va shaklini o‘zgar- tirishi va og‘irlik olingandan so‘ng dastlabki holatiga qay- S
1 S-rasm. MK-0,5-1 mayatnikli koper: 1—asosi; 2—boyekli bolg‘asi; S—nusxani yemirishga sarflangan ish hajmini ko‘rsatuvchi shkala; 4—sinalayotgan nusxa. tishiga uning qayishqoqlik xususiyati, deyiladi. Material qayishqoqligining asosiy ko‘rsatkichi boshqa mate- riallarning qayishqoqligi bilan qiyosiy baho berishga imkon beradigan qayishqoqlik chegarasi hisoblanadi. Material defor- matsiyadan va og‘irlik olingandan keyin o‘z shakli va o‘lchamlarini to‘la-to‘kis tiklab oladigan maksimal, og‘irlikka qayishqoqlik chegarasi, deyiladi. Agar og‘irlik qayishqoqlik chegarasidan ortib ketsa, u olingandan keyin material dastlabki holatigacha to‘la- to‘kis tiklanmaydi, qoldiq deformatsiya paydo bo‘ladi. Tish protezlari va apparatlarini tayyorlash uchun qo‘llaniladigan materiallar turlicha qayishqoqlikka ega. Ba'zi bir konstruksiyalarning qayishqoqlik xossalariga ega bo‘lishi shart, chunki ular doimo kuch ta'siri ostida bo‘ladi, qoldiq deformatsiya paydo bo‘lishi esa, ularni yaroqsiz qilib qo‘yadi (klammerlar, yoylar, protez asoslari va boshq.). Boshqa hollarda qayishqoqlik xossalarining namoyon bo‘lishi ayrim texnologik bosqichlarni o‘tkazishga halaqit beradi. Chu- nonchi, masalan, metall eng kam qayishqoqlik holatida bo‘lganda qoplamalarni shtampovka qilish mumkin. 19 Metallar ularga mexanik va termik ishlov berilganligiga ko‘ra, qayishqoqligini turlicha namoyon qilish mumkin. Po‘lat o‘z qayishqoqligini uni bolg‘alaganda yoki cho‘zilganda, shuningdek, toblanganda oshiradi. Hamma materiallar muayyan harorat oralig‘ida qayishqoqlik xossalariga ega bo‘ladi. Metallar uchun bu oraliqlar bir necha yuz darajagacha yetsa, plastmassalar uchun ular birmuncha kam. Ba'zi plastmassalar o‘nlab darajalar bilan o‘lchanadi. Material qayishqoqligini gidravlik press tipidagi asboblarga mahkamlanadigan nusxalarda og‘irliklar yordamida aniqlanadi. Nusxa uzunligining o‘zgarganligini qoldiq deformatsiya keltirib chiqarmaydigan maksimal og‘irlikda o‘lchanadi, og‘irlik olingandan keyin nusxa dastlabki uzunligiga qaytadi. Hisob 1 mm2.ga olib boriladi. Plastiklik. Materialning og‘irlik ta'sirida o‘z shaklini o‘zgartirish va og‘irlik olingandan so‘ng dastlabki holatiga qaytmaslik xususiyati plastiklik, deb ataladi. /hunday qilib, hamma plastik materiallar ro‘y-rost yuzaga chiqadigan qoldiq deformatsiyaga ega. Plastiklik qolip materiallariga, shtampovka usuli bilan ashyolar olishda ishlatiladigan metallarga, protez bazislari yasaladigan plastmassalarga, plombaga ishla- tiladigan materiallar uchun zarur. Texnikada materiallarning xossalarini boshqarish imkonini beradigan usullar mavjud. Chunonchi, metallarning plastikligi alohida termik ishlov berilganda oshishi mumkin. Qayishqoqlik oshadigan va plastiklik kamayadigan haroratr rejimlari mavjud. Ortopedik apparatlar va protez qismlar kesmalarini aniqlashda materialning mustahkamlik xossalarini nazarda tutish lozim. Texnikada chidamlilik zaxirasi to‘rt baravar ko‘p bo‘lgan detallar tayyorlash rasm bo‘lgan. Hisobning bunday tamoyili tish protezi detallarini yasashda ham qo‘llanilishi mumkin. Materialning charchashi. Ko‘p martalik og‘irliklar ta'siri ostida bo‘lgan konstruksiyalarning detallari charchashdan yemirilishi mumkin. Charchash deganda, materialning kristalik elementlari siljishi tufayli material donalarining tutinish kuchi kamayishi tushuniladi. Mikroskop ostida material strukturasida yoriqlar topiladi, ularning o‘lchamlari va soni vaqt o‘tishi bilan asta-sekin ko‘payib boradi. /irtdan qaraganda, bilinarsiz jarayon natijasida konstruksiya to‘satdan yemirilishi ehtimoli bor. 20 Yemirilishning dastlabki o‘choqlari, odatda, ichki kuchlanish qismlarida, strukturasida bir xil bo‘lmagan, g‘ovak qismlarida, yuzasi notekis qismlarida vujudga keladi. Materiallarning charcha- shiga qarshi turli yo‘nalishlarda kurash olib boriladi. Ularning eng asosiylari: ishlab chiqarish texnologiyasiga rioya qilish va ashyolarni mustahkamlash usullaridan foydalanish hisoblanadi: mustah- kamlikni oshirishga kimyoviy-termik ishlov berish, toblash, yuza- larga sinchiklab ishlov berish yo‘li bilan erishiladi. Texnologik xossalari Materiallarning bu xossalari ishlov berishda turli xil usullarni qo‘llab, ulardan turli-tuman ashyolar tayyorlashga imkon beradi. Tish texnikligida ishlatiladigan materiallar uchun qo‘yish xossalari: oquvchanlik, bolg‘alanuvchanlik, payvandlanuvchanlik, kesish, silliqlash yo‘li bilan ishlov berish xossalari muhim hisoblanadi. Quyish xossalari suyuq metallarning quyiladigan qoliplarni to‘ldirish va qattiq quymalar hosil qilish xususiyati bilan belgilanadi. Ular suyuq oquvchanlik, kirishish, likvatsiya qilish bilan bog‘liq. Plastmassalar uchun bu xususiyat materialning oquvchanligiga bog‘liq. Bolg‘alanuvchanlik — materiallarning bosim, shtampovka qilish usulida tegishli shakldagi ashyo hosil qilish imkonini beradigan xossasidir. Plastikligi va cho‘ziluvchanligi yaxshi materiallar shunday xossalarga ega bo‘ladi. Tish protezlash texnikasida zanglamaydigan po‘lat, oltin, platina, palladiy, kumush asosli qotishmalar bolg‘alanuvchanlik xususiyatiga ega. Payvandlanuvchanlik, qalaylanuvchanlik — materiallarning kontakt yo‘li bilan yoki maxsus qotishma — pripoylar yordamida mustahkam birikmalar hosil qilish xususiyati. Tish protezlash amaliyotida metall qismlarni biriktirish uchun kavsharlashdan keng foydalaniladi. Elektr payvandlash detallarni nuqtali biriktirish uchun kavsharlash oldidan qo‘llaniladi. Ishlanuvchanlik — materiallarning tish protezlash amaliyotida yuzada qoniqarli tozalik yaratish uchun qo‘llaniladigan kesuvchi, silliqlovchi instrumentlarning hamma turlari bilan ishlov berishga moyillik xususiyati. Kimyoviy xossalari. Asosiy materiallarga qo‘yiladigan talablardan biri ularning kimyoviy inertligidir. Qator metallar va qotishmalar 21 (mis, kumush, ko‘pgina markadagi po‘lat va boshq.) metallni yemirishga olib keladigan zanglash beqarorligi tufayli ulardan tish protezlari tayyorlash uchun foydalanib bo‘lmaydi. Korroziya tashqi muhit omillari (kislorod, kislotalar, ishqorlar va boshqa kimyoviy aktiv moddalar) ta'siri ostida, ham metall tarkibiga kiradigan elektr kimyoviy aktivlikka bog‘liq struktura ichidagi jarayonlar natijasida ro‘y beradigan murakkab kimyoviy jarayondir. Korroziyaning quyidagi turlari bor: bir tekis korroziya, bunda metallning butun yuzasi uning mahsulotlari bilan qoplangan bo‘ladi; mahalliy korroziya — bunda metallning ayrim qismlari zararlanadi. Mahalliy korroziyaga metalldagi qistirmalar, struk- turasining bir xil emasligi, ichki kuchlanishlar sabab bo‘ladi; kristallitaro korroziya — metall strukturasining ichki yemi- rilish tufayli kristallar o‘rtasidagi aloqaning buzilishi bilan xarak- terlanadi. Bunda ashyoning tashqi ko‘rinishi, hatto o‘zgarmasligi ham mumkin, biroq, uning pishiqligi keskin kamayadi. /anoatda korroziyaga qarshi kurashga katta ahamiyat beriladi, chunki u ko‘p miqdordagi metallning (qazib olinadigan metallning 10 % gacha) behuda sarflanishiga olib keladi. Korroziyadan himoya qilishning ta'sirchan vositalarini ishlab chiqish va joriy etish ortopedik stomatologiyada ishlatishga yaroqli materiallar ro‘yxatini kengaytirish imkonini bergan bo‘lar edi. Bu sohada qo‘llani- layotgan, hatto asosiy qotishmalar ham korroziyaga nisbatan mutlaq inert hisoblanmaydi. Ayrim hollarda korroziya natijasida po‘latdan yasalgan tish protezlarining qismlarini biriktirib turgan pripoy yemirilishi mum- kin. Kumush palladiyli qotishmalardan tayyorlangan protezlarning ayrim qismlari korroziya sababli rangini o‘zgartirishi va birmuncha chidamsiz bo‘lib qolishi mumkin. Tish protezlash ishida qo‘llaniladigan materiallarning kimyoviy xossalarini bu materiallardan ashyo tayyorlash jarayonidagi sharoitlarni, shuningdek, tish protezi uzoq muddatgacha turadigan og‘iz bo‘shlig‘idagi sharoitlarni hisobga olgan holda ko‘zdan kechirish maqsadga muvofiq. Tish protezi tayyorlashning texnologik bosqichlarida materiallar faol kimyoviy jarayonlarga olib keladigan turli xil omillar ta'siriga uchratiladi. Chunonchi, metall qotishmalar qizdirilganda ularning 22 aktiv oksidlanishi ro‘y beradi. Bu uning mexanik ko‘rsatkichlari yomonlashuviga olib kelishi mumkin. Metallarga uni eritadigan kislotalar aralashmasi ta'sir ettirilganda faol kimyoviy jarayon sodir bo‘ladi. Kimyoviy xossalarni bilish, kimyoviy jarayonlarni boshqarish, ularning intensivligi va davomiyligini aniqlash imkonini beradi. Bunday jarayonlarga metall qotishmalarida oqilona hosil bo‘lishi va ularni yo‘qotish, plastmassalarni polimerlash, gipsni kristallash, metallarni oqartirish, yonish, oltin qotishmalarni affinaj qilish va boshqalar kiradi. Materiallarning kimyoviy xossalari ular bilan ishlashda xavfsizlik texnikasi bo‘yicha odam organizmini zararli moddalar ta'siridan shaxsiy va jamoa himoya qilish tadbirlarini ko‘rishni belgilaydi. /anoat ishlab chiqaradigan hamma asosiy materiallar og‘iz bo‘shlig‘idagi sharoitlarni hisobga olgan holda kimyoviy chidam- lilikka maxsus tekshiruvdan o‘tkaziladi. Zanglamaydigan po‘lat, oltin, platina, palladiy asosli qotish- malar, akril plastmassalar og‘iz bo‘shlig‘i sharoitlarida katta kim- yoviy chidamlilikka ega. /anab o‘tilgan metall qotishmalar hamma vaqt metallni oksidlanishdan saqlaydigan juda yupqa oksid parda bilan qoplangan. Biroq kimyoviy jihatdan mutlaq passiv qotish- malar yo‘q. Og‘iz bo‘shlig‘ida metall elektrolit hisoblangan so‘lakka musbat ionlar berib, o‘zi manfiy zaryadlangan bo‘lib qoladi. Beriladigan ionlar miqdori turli metallarda turlicha bo‘lib, bu ularning kimyoviy faolligiga bog‘liq. Og‘iz bo‘shlig‘ida galvanik toklar turi har xil bo‘lgan metallarni qo‘llanishda, ayniqsa, sezilarli bo‘ladi. Turi har xil metallardan tayyorlangan tish protezlaridan foydalanadigan bemorlar ba'zan yoqimsiz sezgilardan, og‘iz shilliq pardasining achishishidan, metall ta'mi kelishidan shikoyat qilishadi. Bunday protezlardan foydalanish mumkin emas, ularni bir turdagi metallardan yasalgan protezlar bilan alishtirish lozim. Tish protezlarini tayyorlashda qo‘llaniladigan plastmassalarning komponentlaridan biri monomer hisoblanib, u akril guruh kislotalaridan birining murakkab efiridan iborat. Plastmassadan ashyo olish plastmassa xamirini polimerlashda sodir bo‘ladi. Bu murakkab kimyoviy jarayon, monomerning to‘liq polimerlanishini ta'min- laydigan muayyan sharoitlarda o‘tishi kerak. Uning kimyoviy mohiya- tini bilmaslik sababli bu jarayonning buzilishi, mexanik ko‘rsat- kichlarning yomonlashuviga, og‘iz bo‘shlig‘i shilliq pardasining protez ostida qoldiq monomerdan ta'sirlanishiga olib keladi. 23 Biologik xossalari. Materiallarning biologik xossalari deganda, ularning o‘zi turgan biologik muhitga qanday ta'sir ko‘rsata olishi tushuniladi. Chunonchi, hamma asosiy tish texnik materiallari o‘zi kontaktda bo‘ladigan to‘qimalar va suyuqliklarda manfiy siljishlar keltirib chiqarmasligi kerak, og‘iz bo‘shlig‘i florasini o‘zgartir- masligi, metodik jarayonni buzmasligi, pH ga ta'sir qilmasligi, qon aylanishini, sezuvchanlikni o‘zgartirmasligi, ayniqsa, yallig‘- lanishga sabab bo‘lmasligi kerak va h.k. Barcha konstruksion materiallar laboratoriyalarda hayvonlar ustida va biologik muhitlarda, biologik inertlikka maxsus tekshiruvdan o‘tkaziladi. 24
2-bob. ASOSIY MATERIALLAR k.1. Metallar va metallarning qotishmalari (tarkibi, xossalari, qo‘llanishi) Ortopedik stomatologiyada protezlar tayyorlash uchun turli xil metall qotishmalaridan foydalaniladi. Bu moddalar uchun sof metallar qo‘llanilmaydi, chunki ular o‘z xossalariga ko‘ra konstruksion materiallarga qo‘yiladigan asosiy talablarga muvofiq kelmaydi: chidamliligi, korroziyaga qarshilik xususiyati yetarli emas va h.k. Metallarning erish xususiyati tufayli texnikada metall qotishma- laridan juda ko‘p foydalaniladi. Har xil metallarni biriktirib, kerakli xossalari bo‘lgan har xil qotishmalarni olish mumkin. Ortopedik stomatologiyada tish texnikasida ishlatiladigan barcha metallar ko‘p komponentli qotishmalardan iborat. Umumiy ma'lumotlar Hamma metallar qator xossalarga, o‘ziga xos yaltiroqlikka, yaxshi elektr va issiqlik o‘tkazuvchanlikka, asosiy oksidlar berish xususiyatiga va shu kabilarga ega. Metallarning kimyoviy xossalari atomlar bilan kuchsiz bog‘langan harakatchan elektronlarining aktivligi bilan belgilanadi. Tabiatda metallar kimyoviy birikmalar (rudalar) holida va metallarning korroziyaga chidamli kichikroq guruhi (oltin, pla- tina) sof holda uchraydi. Metallarning tuzilishi. Metallar qattiq holatda aniq ifodalangan kristalik tuzilishga ega. Agar metallning sinchiklab silliqlangan yuzasini kimyoviy aktiv moddalar bilan ishlansa, bu holda mikroskop ostida uning kristalik tuzilishini ko‘rish mumkin. Yirik kristalik konglomeratlar metallning darz ketgan joyida yaxshi ko‘rinadi. Metallarning kristalik tuzilish xususiyatlarini o‘rganish uchun rentgenografiya usuli va metallografik mikroskopdan foydalaniladi. 25 Kristalik donalar tashqi ko‘rinishiga ko‘ra, to‘g‘ri shaklga ega emas, ular muayyan shakldagi kristalik geometrik panjaraga o‘xshash monokristallardan iborat bo‘lib, ularning atomlari, molekulalari va ionlari makonda qat'iy tartibda joylashgan. Metallar uchun kristalik panjaralarning eng tipik shakllari: markazlashgan qirralari bo‘lgan kubsimon (oltin, mis va boshq.), hajmiy-markaz- lashgan kubsimon (temir, xrom va boshq.) va trigonal (kadmiy, rux va boshq.) shakllardir (4-rasm). Kristalik panjaralarning tugunlarida musbat ionlar bo‘ladi. Atomlar valentligini belgilay- digan elektronlar kristalik panjarada erkin harakat qilish xususiyatiga ega. Metallning elektr va issiqlik o‘tkazuvchanligi ularning aktivligiga bog‘liq. c 1 2 S rasm. Elementar kristalik panjaralar va ularda atomlarning joylashuvi: 1—kubsimon hajmi markazlashgan; 2—kubsimon qirrasi markazlashgan; S—geksagonal; a,c—panjaralarning parametrlari. Yakka kristallda mexanik va boshqa xossalar turli yo‘nalishlarda bir xil yuzaga chiqmaydi. Elektr o‘tkazuvchanlik, qisilish va cho‘zilishga qarshilik ko‘rsatish bir necha martaga farq qilishi mumkin. Kristallik strukturaning shakllanishi, odatda, shunday boradiki, ayrim kristallar bir-biriga nisbatan turlicha joylashgan bo‘ladi, natijada, metallning xossalari hamma yo‘nalishlarda amalda bir xil bo‘lib qoladi. Metallarning kristallanishi. Metallning suyuq holatdan qattiq holatga o‘tishida kristallar hosil bo‘lishi ro‘y beradi. Tarqoq holdagi betartib atomlar kristalik panjarada muayyan qat'iy o‘rin egallaydi. Bu murakkab jarayonni sxematik tarzda quyidagicha tasavvur qilish mumkin: suyuqlantirilgan metall sovitilganda unda kristallanish markazlari bunyodga kelib, ulardan kristallar konglomerata- 26
Kristallanish markazlarining shakllanish va donlarining o‘sish tezligi o‘ta sovish, deb ataladigan hodisaga bog‘liq. Bu hodisaning mohiyati shundan iboratki, metall sovitilganda, uning kristallana boshlash harorati suyuqlanish haroratidan past bo‘ladi. Bu xossa bir xil darajada bo‘lmasa-da, hamma metallarga xos. Metallning o‘ta sovishi nechog‘lik ko‘p bo‘lsa, kristallanish markazlari shun- chalik ko‘p miqdorda hosil bo‘ladi. Bu mayda donador struktura shakllanishiga olib kelib, u yirik donador strukturaga nisbatan birmuncha yuqori mexanik ko‘rsatkichlarga ega bo‘ladi. Agar metallda o‘ziga xos kristallanish markazlari hisoblangan erimaydigan aralashmalar bo‘lganda kristallanish jarayonining tezlashuvi kuzatiladi. Qotishmalar. Tish texnikligi maqsadlari uchun g‘oyat turli-tuman xossalari bo‘lgan metallar zarur. Chunonchi, asosiy metallar yuksak fizik-mexanik xossalarga ega bo‘lishi, korroziyaga chidamli bo‘lishi, ayrim yordamchi metallarning erish temperaturasi past bo‘lishi kerak. Hamma metallar o‘z xossalariga ko‘ra, texnologiya talablariga muvofiq kelishi: kerakli erish haroratiga ega bo‘lishi, bolg‘alanuvchan yoki, aksincha, qayishqoq bo‘lishi, kirishishi va termik kengayish koeffitsientga yo‘l qo‘ysa bo‘ladigan darajada bo‘lishi kerak va h.k. Turli xil qotishmalar bu talablarga ko‘proq darajada javob beradi. Qotishmalar vujudga kelishining sababi shundaki, ko‘p metallar bir-birida erish yoki kimyoviy birikmalar hosil qilish, boshqalari esa, aralashmalar hosil qilish qobiliyatiga ega. Turli metallarni kerakli nisbatlarda tanlab, aksari komponent- laridan har birining xossalari ancha farq qiladigan zarur xossalarga esa, qotishmalar hosil qilish mumkin. Qattiq eritma. Bu guruhdagi qotishmalarning kristallik strukturasi asosiy metall panjarasidan iborat bo‘lib, unda erigan metall atom- lari joylashgan. Bunday qotishmalarning elementlari bir-birida ham suyuq, ham qattiq holatda erish xususiyatiga ega. Ortopedik stomatologiyada keng qo‘llaniladigan asosi oltin, xrom-nikel, xrom-kobalt, temir-karbid bo‘lgan qotishmalar shunday turdagi birikmalarga misol bo‘la oladi. Metall qotayotganda quyma turli xil strukturani kasb etishi mumkin, bu uning bir turda bo‘lmasligi bilan xarakterlanib, qotishmaning tarkibiga, sovitish tezligiga va boshqa bir qancha omillarga bog‘liq. 27 Turli jipslikning vujudga kelishi komponentlarining erish nuqtalari turlicha bo‘lgan qotishmaning kristallanish jarayoni xususiyatlari bilan bog‘liq. Qotishma sovitilganda dastlab qiyin eriydigan komponent kristallari cho‘ka boshlaydi va keyinroq haroratning pasayish tezligiga bog‘liq holda kristallar strukturasining shakllanishi, asta-sekin sovitishda bir jinsli va tez sovitishda turli jinsli bo‘ladi. Ayrim kristallar strukturasining turli jinslilik hodisasi kristallar ichidagi likvatsiya, deyiladi. Qotishmaning kristallar ichidagi likvatsiyasiga bog‘liq bo‘lgan turli jinsli strukturasi uning elastiklik xossalarini yomonlashtiradi. Chunonchi, oltinning platina bilan qotishmasi platinaning oltinda yetarlicha erimasligidan paydo bo‘lgan kristallar ichi likvatsiyasi natijasida mo‘rt va tish texnikligi maqsadlari uchun yaroqsiz bo‘lib qolishi mumkin. Qotishmaning bir jinsliligini tiklash uchun uni rekristallanadi, ya'ni erish haroratiga yaqin haroratda tutib turiladi. Jadal diffuziyalanish qotishma strukturasining tenglashuviga olib keladi. Ortopedik stomatologiya uchun asosiy qotishmalar bir jinsli qattiq eritmalardan iborat. Ularning fizik-mexanik xossalari yuqori bo‘ladi. Mexanik aralashmalar. Qotishmaning bunday turi o‘zaro erimaydigan metallar biriktirilgan taqdirda paydo bo‘ladi. Qo‘rg‘oshin, vismut va kadmiy qotishmasi shunday aralashmaga misol bo‘la oladi. Qotishmaning har bir komponenti o‘z kristallik panjarasini saqlab qoladi va uning xossalari, asosan, tarkibiy qismlarining nisbati bilan belgilanadi. Komponentlarning mustahkam bo‘lmagan bog‘lari bunday qotishmalarni oson eriydigan, biroq yetarlicha qattiq qilib qo‘yadi. Texnikada foydalaniladigan oson eriydigan yordamchi qotish- malarda shunday sifatlar mavjud. Kimyoviy birikmalar metallar va metall bilan metalloid o‘rtasida paydo bo‘lishi mumkin. Bunday birikmalarning tiplari turli-tuman. Texnologik bosqichlarda zanglamaydigan po‘latda paydo bo‘ladigan temir va xrom karbidlari (Ye G va Gr G ) bunga misol S S 2 bo‘la oladi. Metallarning ayrim kimyoviy birikmalari (Mg2S) qattiqligi va mo‘rtligi bilan ajralib turadi. Kimyoviy birikmalarning bunday tipi o‘z tarkibiga ko‘ra noto‘g‘ri bo‘ladi. Metallurgiyada va tish texnikligi laboratoriyalari amaliyotida zarur xossalarni vujudga keltirish uchun birikish jarayonlarini boshqarish imkonini beradigan turli-tuman usullar mavjud. 28 k.k. Oltin va uning qotishmalari Oltin — o‘ziga xos metall yaltiroqligiga ega bo‘lgan och sariq rangli metall. Tabiatda turli holatlarda, sof holda, rudalarda, kimyoviy bog‘langan holatda, shuningdek, boshqa rudalarda aralashma holida uchraydi. Oltin quyidagilardan: Mayda sochmalardan, ular tarkibiy qismlarining zichligidagi tafovut mexanik ishlov usuli bilan ajratiladi. Zichligi birmuncha yuqori oltin birinchi navbatda cho‘kadi. Oltinning keyinchalik cho‘kmaga ajratiladigan va sof oltinga qaytariladigan kimyoviy birikmalarga kirishish xususiyatiga asoslangan amalgamalash yoki sianlash usuli yordamida ruda birikmalaridan ajratiladi. /of oltin — yumshoq metall va shu sababli, uni tish protezlarini tayyorlash uchun ishlatib bo‘lmaydi. Biroq, oltinning chidamliligi g‘oyat yuksak: kesimi 1 mm2 bo‘lgan nusxasi cho‘zilishga sinab ko‘rilganda 12 kg.ga bardosh beradi, uzayishi esa, 40—50 % ga yetadi.
Oltin korroziyaga chidamli. Unga tilla suvidan tashqari (uch hajm xlorid va bir hajm nitrat kislota aralashmasi), kislotalar va ishqorlar ta'sir qilmaydi. Korroziyaga qarshi yuksak xossalaridan qotishmalardan sof oltinni ajratib olishda foydalaniladi. Bu affinaj usuli nomini olgan. Affinajning eng ko‘p tarqalgan usullaridan biri quyidagicha olib boriladi: qotishma eritiladi va maydalash uchun suvga to‘kiladi. Metall suvda granulalar (mayda donalar) hosil qiladi, ularni chiqarib olinadi va chinni yoki shisha idishga solinib, idishga suyultirilgan nitrat kislota quyiladi (2/3 hajmigacha). Idish asta- sekin qizdiriladi, kumush, mis va boshqa aralashmalar erib ketadi, oltin esa, cho‘kmaga cho‘kadi. Aralashmalarni batamom yo‘qotish 29 uchun ajratilgan cho‘kmani qaytadan nitrat kislotada qaynatiladi, shundan keyin suvda yuviladi, cho‘kma eritiladi va sof oltin quymasi olinadi. Ozroq foiz kumush saqlagan oltin qotishmalarni undan batamom ajratish mumkin emas. Agar qotishmada kumush oltinga nisbatan 3—4 baravar ko‘p bo‘lgan taqdirda affinaj qilish mumkin. Qotishmada kumush kam miqdorda bo‘lganda affinaj o‘tkazish uchun qotishmani, kumush bilan oldindan kvarslash yoki to‘yintirish o‘tkaziladi. Qotishmadan oltin ajratishning boshqa usuli, zar suvidan foydalanish hisoblanadi. Qotishma granulalarga aylantirilgandan keyin uni chinni yoki shisha idishga solinadi, ustidan tilla suvi quyiladi va isitiladi. Oltin va boshqa metallar eriydi, kumush AgGl holida cho‘kadi. Eritmada oltin AuGlS birikmasi (oltin xlorid) holida bo‘ladi. /of oltin AuGlS ni temir kuporosi (YeSO4 ·7H2O) yoki oksalat kislota (G2H2O4) bilan qaytarish yo‘li bilan olinadi. Eritma elakdan o‘tkazilib, uni kumush xlorid cho‘kmasidan ajratiladi, so‘ngra qizdiriladi va unga mis kuporosi yoki oksalat kislota qo‘shiladi. Oltin qo‘ng‘ir kukun ko‘rinishida cho‘kmaga tushadi, uni eritilgandan so‘ng quyma hosil bo‘ladi. Affinajning quruq usuli mavjud, bunda eritilgan qotishmaga selitra (KNOS) yoki oltingugurt bilan ishlov beriladi. Qo‘rg‘oshin, vismut yuqlarini shu usulda yo‘qotish mumkin. Bunda metallarning aralashmalardan iborat oksidlari yoki sulfid birikmalari yuzaga qalqib chiqadi, ularni bura bilan eritish yoki yo‘qotish mumkin. /anoatda sof oltin (99,9 %) elektroliz yo‘li bilan olinadi. Oltin xossalariga aralashmalar katta ta'sir ko‘rsatadi. Chunonchi, tarkibida oz miqdorda (0,06 %) qo‘rg‘oshin yoki vismut bo‘lganda, oltin plastikligini yo‘qotadi va amalda uni shtampovka qilib bo‘lmaydi. Oltindan shtampovkali qoplamalar tayyorlashda oson eriydigan qotishma qoldiqlarini sinchiklab yo‘qotish zarur, chunki uning tarkibiga oltinning xossalarini, ba'zan rangini ham o‘zgartiradigan qo‘rg‘oshin va vismut kiradi. Oltinni tish protezlari tayyorlash uchun qo‘llanish juda qadim- dan ma'lum. Etruss maqbaralari qazilmalarida topilgan tish pro- tezlari eramizdan oldingi IX—VI asrlarga to‘g‘ri keladi. Hozirgi vaqtda ortopedik stomatologiyada asosi oltin bo‘lgan turli xil qotishmalardan foydalanilyapti. Muayyan nisbatlardagi komponentlarni tanlab, kerakli xossalari bo‘lgan: plastik, bolg‘a- lanuvchan (shtampovka qilingan detallar olish uchun), elastik (sim, elastik yoy, shtiftlar tayyorlash uchun) qotishmalar olinadi. 30 Qotishmalar oltinning foiz miqdoriga ko‘ra, farq qilinadi. /of oltin 1000-proba bilan belgilanadi. 900-, 700-probali qotishmalar va pripoy eng tarqalgan xili hisoblanadi.
Qotishma qattiqligi yuqori emas va oson yediriladi. /huning uchun shtampovkalangan qoplamalar tayyorlashda ularning ichki chaynov yuzasiga yoki kesuvchi qirrasiga pripoy quyiladi. Qotishmalarni shtampovka yoki valsovka qilishda ularda parchin hosil bo‘ladi, bu kristalik panjaraning surilish oqibati hisoblanadi. Uni qizil cho‘g‘lanish haroratida kuydirish (oтжиF) usulida yo‘qo- tiladi. Agar gilza oson eriydigan qotishmadan tayyorlangan shtampchada shtampovka qilingan bo‘lsa, kuydirish usulini qo‘lla- nishdan oldin qo‘rg‘oshin va vismut zarrachalarini yo‘qotish uchun unga xlorid kislota bilan ishlov berish kerak, chunki qizdirilganda, bu zarrachalar oltin bilan birikishi va uni mo‘rt qilib qo‘yishi mumkin. 900-probali qotishmaning erish harorati 1000˚C atrofida. Disklardan gilza tayyorlashda va disklardan protez qismlarini quyish- da 2 % gacha oltin yo‘qotiladi. Bunday isrofgarchilikni kamaytirish uchun hozirgi vaqtda gilzalarni 4 xil o‘lchamda va shunday probali oltin quymalarini 5 g.dan ishlab chiqarish tadbirlari ko‘rilmoqda. Platinali 750-probali qotishma oltin uchun kam xarakterli sariq rangga ega. Platina mavjudligi va bundan oldingi qotishmaga qaraganda mis miqdorining ko‘pligi qotishmani birmuncha qattiq va elastik qiladi. U quyish vaqtida kam kirishadi, shunga ko‘ra, undan protezlarning aniq qismlarini, masalan, vkladkalarni olish mumkin. Qotishmaga bosim bilan ishlov berilmaydi. Quyish usuli bilan boshqariladigan va elastik xossalari yuqori bo‘lishi talab etiladigan detallar yoki tish protezlari qismlari — byugel shinalay- digan protezlar karkaslari, klammerlar, shtiftlar, kramponlar, simlar va shu kabilarni tayyorlash uchun ishlatiladi. 750-probali qotishmada 5—10 % kadmiy qo‘shilsa, erish haro- rati 800˚C gacha pasayadi va bu undan yuqori probali oltin qotishmalari uchun pripoy sifatida foydalanish imkonini beradi. 31 Platina. Platina tabiatda boshqa metallar (palladiy, kumush, oltin, iridiy va boshq.) bilan birga rudalar holida yoki sof holatda uchraydi. Platina—kulrang oq tusli metall, zichligi juda katta. Bu xossasidan platinani jinsdan eng oddiy usulda ajratish uchun foydalaniladi. Maydalangan jins suvda yuviladi va zichliklaridagi tafovut tufayli platina eng og‘ir metall sifatida tubida qoladi. Platinani rudalardan sanoat usulida boyitish bilan keyinchalik murakkab kimyoviy reaksiyalar siklini o‘tkazib ajratib olinadi. Platinani qotishmalardan affinaj usulida olish mumkin.
Platina oltin va kumushdan qattiq, biroq plastikligi va egiluv- chanligi yuqori. Unga bosim ostida yaxshi ishlov beriladi, erigan holatda suyuq oquvchanlik xossasi yaxshi. Platina kimyoviy jihatdan yuksak barqaror, u faqat tilla suvida eriydi. Qizdirilganda oksidlan- maydi. /anoatda platina elektrotexnikada, isitish asboblarini ishlab chiqarishda keng qo‘llaniladi. Platina bir qator qotishmalar, jum- ladan, oltin qotishmalar tarkibiga kiradi. Platinani oltin qotishmaga kirishi uning mexanik xossalarini oshiradi. Platina folgasi chinni qoplamalar tayyorlashda keng qo‘llaniladi. Platina uchun uch hajm oltin va bir hajm platinadan iborat qotish- ma yoki sof oltin pripoy vazifasini bajaradi. Humush, palladiy va ularning qotishmalari Kumush tabiatda sof holda, shuningdek, oltingugurt, xlor va boshqa elementlar bilan kimyoviy birikmalar holida bo‘ladi. Kumushni rudalardan olish — uni boshqa metallardan eritish usuli bilan ajratib olishga asoslangan. Kumush — och zangori tusli oq metall. 32
Kumushning plastikligi yuqori bo‘lganligi uchun unga bosim ostida yaxshi ishlov beriladi. 1 g kumushdan uzunligi 1800 mm sim yasash, qalinligi 0,00001 mm.li folga olish mumkinligi kumushning plastiklik ko‘rsatkichlarini yaqqol ko‘rsata oladi. Kumush oksidlanishga yetarlicha barqaror emas. U issiq sulfat va azot kislotada eriydi. Xlorid kislota unga kuchsiz ta'sir ko‘rsatadi. Kumush vodorod sulfid bilan reaksiyaga kirishib, kumushning sulfat angidridini hosil qiladi. Kumush eritilganda, kislorod bilan yaxshi birikadi, u sovitilganda ajralib chiqib, quymada teshiklar hosil bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Kislorod yutilishini kamaytirish uchun kumush eritishni maydalangan pistako‘mir qatlami ostida o‘tkazish kerak. Kumush oksidlanishga yetarlicha barqaror emas. Bu ko‘rsat- kichlar bo‘yicha qolgan hamma metallarni kumush bilan taq- qoslanadi. /anoatda kumush radioelektronikada, elektrokimyoda, zargarlikda keng ko‘lamda ishlatiladi. Mexanik xossalarini yaxshilash uchun kumushga 10—25 % mis qo‘shiladi. Kumush og‘iz bo‘shlig‘ida korroziyaga beqaror bo‘lganligi tufayli tish texnikligi maqsadlari uchun asosiy material sifatida qo‘llanila olmadi. Biroq, kumush ko‘pgina qotishmalar: oltin, palladiy, pripoylar tarkibiga kiradi. Kumushni, shuningdek, plomba qilinadigan shtiftlar, amalgama tayyorlash uchun ishlatiladi. Palladiy — platinoidlar guruhidagi kumushsimon oq metall. Palladiy tabiatda platina, iridiy, kumush va boshqa metallar saqlaydigan polimetalik rudalarda ko‘p uchraydi. /of palladiyni platina konsentratlaridan affinaj usulida, ko‘p operatsiyali piro- metrik va elektrokimyoviy usulda qayta ishlash natijasida olinadi. Kimyoviy jihatdan palladiy yuksak barqaror xossaga ega. Agressiv muhitlarda palladiy va uning qotishmalari yuzasida korro- ziyadan himoya qiladigan parda hosil bo‘ladi. Kislorod bilan reaksiya 700—900˚C gacha qizdirilgan holdagina boradi. Palladiyning vodorodni katta miqdorlarda (1 hajmdagi metallga 800 hajmgacha 33 vodorod) eritish xususiyati uni kimyo sanoatida zo‘r katalizator sifatida ishlatish imkonini beradi.
Palladiy platinadan qattiq, biroq, unga bosim ostida unchalik yaxshi ishlov berib bo‘lmaydi. Uning bolg‘alanish xossasi yuqori va yaxshi prokatka qilinadi (yoyiladi). /anoatda palladiy tibbiy asboblarni ishlab chiqarishda qo‘lla- niladi. Tish texnikligi maqsadlarida palladiy, kumush, oltin va boshqa metallarni saqlaydigan qotishmalardan foydalaniladi. Ulardan shtampovka va quyish usulida ishlangan olib qo‘yilmay- digan tish protezlari tayyorlashda foydalaniladi. Palladiy metall-keramik tish protezlari tayyorlash uchun qo‘llaniladigan qotishmalar tarkibiga kiradi, chunki quyiladigan chinni massa palladiy saqlagan qotishmalar yuzasidagi oksid parda bilan yaxshiroq birikadi. Asosi kumush va palladiyli qotishmalar. Korroziyaga qarshi xossalari yuqori, mexanik jihatdan chidamli va texnologik sifatlari yaxshi bo‘lgan arzon materiallarni izlab topish yo‘lidagi tadqi- qotlar asosi kumush va palladiyli bir qator qotishmalar yaratishga olib keldi. Olib qo‘yilmaydigan tish protezlarini (ko‘priksimon protezlar, qoplamalar, vkladkalar va boshq.) tayyorlash uchun turli mam- lakatlarda asosiy kumush va palladiyli juda ko‘p miqdorda turli xil qotishmalar qo‘llaniladi, ularga massasi bo‘yicha foizlarda: kumush — 55—60, palladiy — 27—30, oltin — 6—8, mis — 2—3, rux — 0,5 kiradi. Kumush va palladiy asosli qotishmalar og‘iz bo‘shlig‘ida korroziyaga uchraydi, ayniqsa, so‘lakning kislotali reaksiyasida, hatto pH 7,2—7,4 da rangini o‘zgartiradi. Bundan tashqari, asosi kumush va palladiyli qotishmalarni bir bemorda biror boshqa qotishmalar bilan birga qo‘llash ma'qul emas. 34 Hozirgi vaqtda mamlakatimizda 72 % kumush, 22 % palladiy va 6 % oltin saqlaydigan qotishma sinab ko‘rilyapti. Bu qotishma tish protezlarining, quyilgan detallari, ko‘priksimon protezlardagi himoyalar, ayniqsa, vkladkalar uchun yaxshi. Bunday qotishmalarning erish harorati 1100—1200˚C, Bri- nell bo‘yicha qattiqligi 60—65 kgs/mm2, uzilishga qarshiligi 30— 35 kgs/mm2. Qotishmalarning zichligi 11—12 g/sm3. Asosi kumush va palladiyli qotishmalarning plastikligi yaxshi va shtampovka qilishga qulay, biroq, ko‘pincha ulardan protez detallarini quyish usuli bilan tayyorlanadi. Qotishmani 10—15 % li xlorid kislota eritmasida oqartiriladi. Zanglamaydigan po‘lat Po‘latning hamma turlari asosini temir tashkil qiladi, ularda, shuningdek, xrom, nikel va ozroq miqdorda uglerod bo‘ladi. Po‘latning quyish, mustahkamlik va boshqa xossalarini yaxshilash uchun unga qo‘shimchalar qo‘shiladi. Tish protezlariga ishlatiladigan po‘latda 1 % titan bo‘ladi. Temir — tabiatda keng tarqalgan metall. Temir rudalari uning kislorod bilan kimyoviy birikmalarini saqlaydi. Magnit temirtosh (magnetit) YeSO4, qizil temirtosh (gematit) Ye2OS, qo‘ng‘ir temirtosh 2Ye2OS · SH2O. Temir karbonat saqlaydigan temir shpati (siderit) YeGOS eng muhim temir rudalari hisoblanadi. Temirni, shuningdek, xrom saqlaydigan rudalardan (xromitlar), xrom-nikel rudalardan, titan-magnetit rudalardan va boshqalardan olinadi. /of temir ko‘kimtir-kumushsimon rangda, kimyoviy jihatdan beqaror. Nam muhitda u korroziyaga uchraydi. Tuzlar va kislotalarning eritmalari temirni eritadi.
Temir g‘oyat plastik metall, biroq uni sof holda olib bo‘lmaydi va korroziyadan himoya qilish juda qiyin. Asosida temir bo‘lgan 35 turli xil qotishmalar keng qo‘llaniladigan bo‘ldi, ulardan eng keng tarqalgani turli xil po‘latlar hisoblanadi. Tish protezlash amaliyotida 0,15 % gacha uglerod saqlaydigan kam uglerodli po‘latlar keng qo‘llaniladi. Katta miqdordagi uglerod po‘latni birmuncha qattiqlashtiradi va korroziyaga chidamliligi kam bo‘ladi. Ortopedik stomatologiyada qo‘llaniladigan zanglamaydigan po‘lat ko‘p komponentli qotishma. Unga temir, xrom, nikel, uglerod, titan va boshqa bir qator qo‘shimchalar kiradi. Qotish- maning korroziyaga chidamliligini ta'minlaydigan asosiy kom- ponent xrom hisoblanadi. Qotishmada uning miqdori 17—19 %. Qotishmaning korroziyaga chidamliligini ta'minlaydigan xromning minimal miqdori 12—13 % dan kam bo‘lmasligi kerak. S Qotishmaning plastikligini oshirish uchun 8—11 % nikel qo‘shiladi. Nikel borligi qotishmani bolg‘alanuvchan qiladi, bu esa, bosim bilan ishlov berishni osonlashtiradi. /anoatda po‘lat turlarini markalar bilan ifodalash rasm bo‘lgan. Qotishma tarkibiga kiradigan komponentlar harflar bilan belgilanadi: kremniy—G, xrom—X, nikel—N, titan—T va h.k. Qotishmadagi komponent foiz miqdori raqamlar bilan ifodalanadi. Markaning birinchi raqami foizning o‘nlik ulushlaridagi uglerod miqdorini ifodalaydi. Tish protezlash amaliyotida 1·18H9T markali zanglamaydigan po‘lat eng tarqalgan qotishma hisoblanadi. Bu qotishma 72 % temir, 18 % xrom, 9 % nikel, 0,1 % uglerod va 1 % gacha titandan iborat. Hamisha oz miqdorda yot aralashmalar bo‘ladi, ular orasida oltingugurt va fosfor eng keraksiz aralashma hisoblanadi. Qotishmalarda temir bilan uglerod turli-tuman ko‘rinishda uchrashi mumkin: kimyoviy birikma temir karbid Ye O yoki qattiq qorishma holida uchraydi, bunda uglerod atomlari kristalik reshetkada temir atomlari orasida joylashadi. Uglerod qotishmada grafit ko‘rinishida erkin holatda bo‘lishi mumkin. Po‘latga termik ishlov berishda, uni qorishmadan kristallashda temir bilan uglerod bog‘lanishining har xil turlari kuzatiladi. Temir va uglerod bog‘lanishining quyidagi strukturali turlari uchraydi: Austenit — temirdagi uglerodning qattiq eritmasi, qotish- maning qattiqligi Brinell bo‘yicha qariyb 200 kgs/sm2, plastikligi, bolg‘alanuvchanligi bilan ajralib turadi. Ferrit — uglerodning qattiq eritmasi, juda yumshoq va plastik. Uning qattiqligi Brinell bo‘yicha qariyb 80 kgs/mm2. 36 /ementit — temir karbid (YeSG), juda qattiq va mo‘rt. Perlit — sementit va feritit kristallari aralashmasi. Austenitdan uni 723˚C haroratda parchalash natijasida olinadi. Ledeburit — perlit va sementit aralashmasi, juda qattiq va mo‘rt. Zanglamaydigan po‘latning austenit strukturasi tish texnikligida ishlatiladigan materiallarga quyiladigan hamma asosiy talablarga javob beradi, shunga ko‘ra, po‘latga termik va mexanik ishlov berishda uni austenit strukturada fiksatsiyalashga harakat qilinadi. Xrom bilan uglerod ham qator kimyoviy birikmalar — xrom karbidlari: Gr4G, GrSG2, Gr5G2 berishi mumkin. Ular qotishmaga 450—850˚C oralig‘ida termik ishlov berishda hosil bo‘ladi. Karbidlar kristalik donalar chegaralari bo‘ylab hosil bo‘ladi, bu shu zonalarda erkin xrom miqdorining kamayishiga va shunga ko‘ra, kristallararo korroziya paydo bo‘lish mumkinligiga olib keladi. Xrom karbidlari hosil bo‘lishi ehtimolini kamaytirish uchun zanglamaydigan po‘lat tarkibiga uglerod bilan aktivroq aloqaga kirishadigan va titan karbidlari hosil qiladigan titan kiritiladi. Bunda xrom karbidlari hosil bo‘lishi to‘xtaydi va shunday qilib, titan po‘latning kristallararo korroziyaga uchrashidan saqlaydi. Quyish uchun foydalaniladigan po‘latning suyuq oquvchanligini va issiqlikka chidamliligini yaxshilash uchun unga 2,5 % kremniy (SN-95 qotishmasi) kiritiladi. Zanglamaydigan po‘lat tish protezlari tayyorlashda keng qo‘llaniladigan bo‘ldi. Undan olinmaydigan tish protezlarining har xil turlarini, olib qo‘yiladigan protezlarning metall qismlari (klammerlar, yoylar va boshq.) yasaladi. Austenit strukturali zanglamaydigan po‘latga plastikligi va bolg‘alanuvchanligi tufayli bosim usulida yaxshi ishlov beriladi. /htamplangan qoplamalar tayyorlash uchun sanoatimiz standart gilzalar ishlab chiqaradi. Ularni qalinligi 0,25 — 0,3 mm.li 1·18H9T markali po‘lat varag‘idan sovuq shtampovka usulida tayyorlanadi. Zanglamaydigan po‘latdan yasalgan standart gilzalar har xil qalinlikda bo‘lishini nazarda tutish kerak. Yon devorlarining tubiga o‘tish sohasi eng yupqa qismi hisoblanadi. /htampovka qilishda paydo bo‘ladigan parchin tufayli gilzalardagi po‘lat strukturasi shaklan o‘zgarib qoladi. Gilzaning yon qismlaridagi ortiqcha qattiqlik shuning ko‘rsatkichi hisoblanadi. Agar mikroqattiqlik 37 (Vikkers bo‘yicha) tubining o‘rtasida 130—150 kgs/mm2.ni tashkil etsa, yon devorlarida u 290 kgs/mm2.ga yetadi. Gilzalarni yaxshi bolg‘alanuvchan qilish uchun tish texnikligi laboratoriyalarida ularni 1000—1050˚C da kuydiriladi. Xuddi shu po‘latdan turli ortodontik apparatlar klammerlar, shtiftlar tayyorlash uchun diametri 0,6, 0,8, 1,0, 1,2, 1,5 va 2,0 mm.li sim ishlab chiqariladi. Bundan tashqari, diametri 1,0 va 1,2 mm.li standart klammerlarning ikki turi ishlab chiqariladi. SN-95 va SЯ1T markalardagi po‘lat yaxshi quyish xossasiga ega va tish protezlarining har xil detallarini quyish uchun qo‘llaniladi. Quyishda nisbatan ko‘p kirishishi (3 % gacha), chidamlilik chegarasining pastligi (qariyb 30 kgs/mm2) uning kamchiligi hisoblanib, bu materialning qoldiq deformatsiyasi uchun zarur og‘irlik miqdorini ko‘rsatadi. Bu po‘latdan fasetkalar va tishlar uchun standart zashitkalarni sanoat usulida tayyorlashda foydalanilib, ularni garnituralar (oldingi va yon tomondagi tishlar) bilan komplektlanadi. /tandart tishlar nihoyatda kam, individual quyishni tashkil etish uchun sharoitlar bo‘lmagan joylarda qo‘llaniladi. Hobalt, xrom, nikel va ularning qotishmalari Kobalt. Kobalt tabiatda ruda birikmalar: mishyak-kobaltli, sulfid- kobaltli va shu kabi birikmalar holida uchraydi. Kobalt rudalardan murakkab texnologik sikl natijasida ajratib olinadi. Kobalt — qizg‘ish tusli kumushsimon oq metall. Havoda va suvda oksidlanmaydi, organik kislotalar ta'siriga barqaror, ularning eritmalarida kuchsiz eriydi. Kuchsiz nitrat kislotada kobalt passivlanadi.
Kobaltning mexanik xossalari yuqori, yetarlicha yaxshi plas- tiklikka ega. Uni chidamliligi ortiq, po‘lat, kesuvchi asbob uchun qattiq qotishmalar (pobedit, stellit va boshq.), magnit xossalari yuqori 38 2 2 bo‘lgan qotishmalar olish uchun ishlatiladi. Tish texnikasi ama- liyotida kobalt va xrom asosli qotishmalar keng qo‘llaniladigan bo‘ldi, bunda kobalt yuksak mexanik xossalarni vujudga keltiradi. Xrom. Xromli temirtosh [Ye (GrO ) ] xrom olish uchun ruda hisoblanadi. Metallik xromni uni eritishda qaytarish yo‘li bilan olinadi. Xrom — ko‘kimtir tusli oq metall. U yuksak korrozion chidam- lilikka ega. Nitrat kislota xromga ta'sir qilmaydi. U xlorid kislotada eriydi. Yuqori haroratda kislorod bilan reaksiyaga kiritilib, xrom oksid Gr O va xromat angidrid GrO hosil bo‘ladi. Xromning 2 S S mo‘rtlik xossasi bor. Uglerod bilan xrom bir necha birikmalar — karbidlar: Gr Gr , S 2 Gr G, Gr G hosil qiladi. 4 5 2 Xrom sanoatda korroziyaga qarshi turli qotishmalar olish uchun metall buyumlarni yupqa xrom pardasi bilan qoplash (xromlash) uchun keng qo‘llaniladi. Xrom qator hollarda olinmaydigan po‘lat protezlar va boshqa konstruksiyalarni korroziyadan himoya qilish maqsadida ularga qoplash uchun qo‘llaniladi. Xrom po‘latga yuqori qattiqlik, korroziyaga qarshi chidamlilik xossasini beradi. Xrom oksid Gr2OS protezlarning metall qismlarini pardozlash uchun pardoz pastalarini tayyorlashda ishlatiladi.
Xrom qotishmalarga quyilganda, ularni kavsharlash imkoniyati yomonlashuvini nazarda tutish kerak. Nikel. Nikel tabiatda turli birikmalar holida uchraydi, ular orasida eng ko‘p garnerit (NiMgH2·SiO4), mishyak-nikelli yaltiroq (NiAsS) uchraydi. Nikel — yaltiroq, kumushsimon oq metall, yaxshi yassilanadi va bolg‘alanadi. U yaxshi valsovka qilinadi va cho‘ziluvchan. Havoda va suvda oksidlanishga chidamli. Xlorid, sulfat va kuchli nitrat kislotalar unga kuchsiz ta'sir qiladi, ishqorlarga barqaror. 39
/anoatda nikel keng qo‘llaniladi. U ko‘pgina qotishmalar tarkibiga kiradi. Nikel qo‘shilganda, qotishmalarning mexanik xossalari yaxshilanadi, yassilanish ortadi, kirishuvi kamayadi, kimyoviy chidamliligi oshadi. 60—80 % nikel va 20—40 % xromdan tashkil topgan qotishma nixrom nomini olgan. Undan elektr isitgich asboblarni tayyorlashda foydalaniladi. Nikel metall buyumlarning yuzasini qoplash (nikellash) uchun qo‘llaniladi. Bunday yuzalar yuqori: qaytarish xususiyatiga ega bo‘ladi. Nikel zanglamaydigan hamma po‘latning zarur komponenti hisoblanadi. Tish protezlash texnikasida qo‘llaniladigan zangla- maydigan po‘latda 8—11 % nikel bo‘ladi. Ba'zan uni oltin qotish- malariga platina o‘rniga (5—10 %) qo‘shiladi. Bunday qotish- malarning chidamliligi ortadi. Kobalt, xrom va nikel asosli qotishmalar. Ko‘p yillardan buyon kobalt-xromnikelli qotishmalar qo‘llaniladi. Bunga ortopedik davolashda tishlarga, tish guruhlariga, protez: yuzasi shilliq par- dasiga tanlangan bosim tushirish imkonini beradigan konstruk- siyalarni afzal ko‘rishga imkon berdi. Bunday murakkab konstruk- siyalar, odatda, Byugel konstruksiyalar hisoblanadi va tish qatorlariga hajm va chiziqli aniqligi yuksak bo‘lgan taqdirdagina mahkamlab qo‘yilishi mumkin. Yuksak aniqlikdagi konstruksiyalarni kam kirishadigan, mexanik xossalari yaxshi metall qotishmalardan quyish usuli bilangina tayyorlash mumkin. Bu maqsadlar uchun oltin bilan platina qotishmasini qo‘llash mumkin, biroq, ularning kam chidamliligi, katta zichlikka egaligi, tanqisligi va qimmatliligi uni qo‘llanish imkonini cheklab qo‘yadi. Qotishma asosini mexanik xossalari yuqori bo‘lgan kobalt tashkil etadi. Xrom qotishmaga qattiqlik va antikorroziya xossalar berish uchun kiritiladi. Molibden qotishmaga mayda kristallik struktura baxsh etadi, bu qotishmaning qattiqlik xossalarini kuchaytiradi. Nikel qotishmaning yassilanuvchanligini oshiradi. Marganes oz miqdorlarda quyish sifatini oshiradi, suyuq oquvchanligini 40 yaxshilaydi. Marganes erish temperaturasini pasaytiradi, gazlar va sulfid birikmalarning chiqarilishiga imkon beradi. U nokerak aralashma sifatida temir saqlashi mumkin, temir quyish vaqtida qotishmaning kirishishini oshiradi va qotishmaning fizik-kimyoviy xossalarini yomonlashtiradi. Temir aralashmasi 0,5 % dan oshmasligi kerak. Chet elda bunday qotishmalar vitallium, vizil, tikonium va boshqa nomlar bilan ma'lum. KXC qotish- masi faqat quyma ashyolarni olish uchun qo‘llaniladi. Uni shtam- povka qilib bo‘lmaydi, chunki qayishqoqlik va qattiqlik xossasi bor. Qotishmadan turli konstruksiyadagi butunicha quyilgan olib qo‘yiladigan tish protezlari, shinalaydigan apparatlar, klammerlar va ortiqcha chidamlilik va qayishqoqlikni talab etadigan boshqa qismlar tayyorlanadi.
Nikelning sifati yuksakligi tufayli hozirgi vaqtda nikel va xrom asosidagi qotishmalarni qo‘llanish tobora keng tus olmoqda. Ularni 50 % gacha saqlagan qotishmalar (ultrotek va boshq.) ma'lum. Ular metall-keramik protezlar tayyorlash uchun qo‘llanilib kelinmoqda. Nikel-xromli qotishmalar aniq quymalar beradi, korroziyaga chidamli, quyishda ularning yuzasida oksid parda hosil bo‘lib, chinni massa unga yaxshi yopishadi. Boshqa ligatur metallar Bu guruhga qotishmalar tuzish va ularga maxsus xossalar berishda foydalaniladigan metallarning katta guruhi kiradi. Qotishmada bu metallarning protsent miqdori unchalik ko‘p bo‘lmasligi mumkin, biroq aksari ularning ishtirokining o‘zi qotishmaga kerakli maxsus xossalar beradi. Qotishmalardagi shunday metallar ligatur nomini olgan. Chunonchi, zanglamay- digan po‘latga titan qo‘shish xrom karbidlari hosil bo‘lishini kamaytiradi; kobalt-xrom qotishmasidagi molibden kristallararo 41 strukturani yaxshilaydi, mustahkamligi oshishiga imkon beradi, qotishmalardagi rux suyuq oquvchanlikni oshiradi, kadmiy erish temperaturasini pasaytiradi va h.k. Ligaturalarni qo‘llanish xalq xo‘jaligiga zarur po‘latning maxsus sortlari va boshqa qotishmalarni olish imkonini berdi. Metallurgiyada ma'lum elementlarni turli xilda bir-biriga qo‘shib foydalanishning chegaralanmagan imkoniyatlari bo‘lganligidan bu yo‘nalish istiqbolli hisoblanadi. 2 Mis. Mis sof holda kamdan kam uchraydi. Rudalarda mis, asosan, oltingugurtli birikmalarda bo‘ladi. Bunday rudalarga xalkoperit (GuS·YeS) saqlagan mis kolchedani, xalkozin (Gu S) saqlagan mis yaltiroqi kiradi. Misning kislorod bilan birikmalarini tutgan rudalar kamroq tarqalgan. Mis qizil rangga ega, g‘oyat plastik, shu tufayli unga sovuq va issiq holatda bosim ostida yaxshi ishlov beriladi. Quyish xossalari yaxshi. Mis nam muhitda va qizdirishda oksidlanadi. Nitrat va sulfat kislotalarda va ishqorlarda eriydi. Elektr o‘tkazuvchanligi yaxshi bo‘lganligidan mis elektrotexnikada keng qo‘llaniladi. U ko‘pgina qotishmalar (bronza, jez va boshq.) tarkibiga kiradi. Mis hamma oltin qotishmalar va pripoylarning tarkibiy qismi hisoblanadi, chunki bu yassilanuvchanlik va mexanik mustahkamlikni oshiradi. /tomatologik maqsadlar uchun turli diametrdagi mis halqalar chiqarilib, ularni vkladkalar, yarim qoplamalar, shtiftli tishlar tayyorlashda ayrim tishlardan qoliplar olish uchun ishlatiladi.
Rux — kristallik tuzilganligi aniq ko‘rinib turadigan ko‘kimtir oq rangli metall. Tabiatda rux sof holda uchramaydi. Aldama rux ZnS va rux shpati eng ko‘p tarqalgan rudali birikmalardan hisob- lanadi. /of metallni rux oksid ZnO dan olinadi, rux oksid rudali birikmalar kuydirilganda hosil bo‘ladi, shuningdek, bevosita rudalardan — elektroliz usuli bilan olinadi. 42 Rux korroziyaga barqaror, biror nam muhitda uning yuzasida asosiy karbonat tuzidan himoya parda hosil bo‘ladi. Bu xossasidan metallarning korroziyalanadigan yuzalarini qoplash uchun foydalaniladi. Rux xlorid va sulfat kislotada eriydi, uning elektr va issiqlik o‘tkazuvchanlik xossasi yaxshi. Rux bolg‘alanuvchan va valsovka qilinadigan xususiyat kasb etadigan 100˚C dan yuqorida plastik bo‘lib qoladi. 200˚C dan yuqorida u yana mo‘rt bo‘lib qoladi. Ruxni metall qotishmalariga qo‘shish ularning suyuq oquvchanligini oshiradi. U oltin, zanglamaydigan po‘lat, kumush va mis uchun pripoylar tarkibiga kiradi. Rux latun (jez)ning (mis va rux qotishmasi) tarkibiy qismi hisoblanadi, oltinni affinaj qilishda qo‘llaniladi.
Kadmiy — ko‘kimtir tusli och kulrang metall. Tabiatda kadmiy boshqa bir qator elementlar bilan birga uchraydi. Rux-kadmiy rudalari eng ko‘p tarqalgan. Kadmiy 700—800˚C da qaynatishda qaytarilish va keyin aralashmadan ajratish usuli bilan olinadi. Bunday haroratda kadmiy qaynaydi va uning kondensatlangan burlari sof kadmiydan iborat. Kadmiy — g‘oyat plastik yumshoq metall, oson cho‘ziladi va valsovka qilinadi. U xlorid va sulfat kislotalarda yaxshi eriydi. Havoda nam mavjudligida oksid parda (GdO) bilan qoplanadi. Kadmiy turli xil oson eriydigan qotishmalar va pripoylar tayyorlashda qo‘llaniladi. Uni oltin uchun pripoyga kiritishda erish 100—150˚C ga pasaytiriladi. Uni erish harorati birmuncha yuqori metallarning qotishmalariga juda ehtiyotkorlik bilan kiritish kerakligini nazarda tutish lozim. Chunki, odatda, kadmiy oz miqdorda kiritiladi, binobarin, u tez qaynab, organizm uchun zaharli bug‘lar hosil qiladi. Kadmiy oltin qotishmalar uchun pripoyda kavsharlash vaqtida qaynab quriydi, kuyib bitadi va pripoyda oltin qotishma probasi asosiy qotishmaga yaqinlashadi. 43 Kadmiyni qotishmalarga kiritishning quyidagi usullari tavsiya etilishi mumkin: Zarur miqdordagi kadmiy qog‘ozga o‘raladi va erigan qotishmaga kiritiladi, shundan so‘ng qizdirish to‘xtatiladi.
Kadmiyni yupqa valsovka qilingan qotishmaga diffuziya qilinadi. /hu maqsadda pripoyning yupqa plastinkalariga kadmiy bo‘- lakchalarini quyiladi va 320—330˚C da eritiladi. Kadmiy suyuq oquvchanlik va namlash xususiyatiga ega, shuning uchun u plas- tinalar yuzasi bo‘ylab yaxshi yoyiladi va ularning yuzasiga diffu- ziyalanadi. Plastinalarni naychalar ko‘rinishida o‘rab, tigelda eritiladi. Magniy (Mg) — och kulrang metall, metallurgiyada qo‘llanila- digan metallarning eng yengili (zichligi — 1,74). Tabiatda anchagina tarqalgan. 2 S Magniy saqlaydigan asosiy materiallar quyidagilar: karnallit MgGl2 · KGl · 6H O, magnezit MgGO (45 % dan ko‘proq MgO), bishofit MgGl2·6H2O (46 % dan ko‘proq MgGl2) va dolomit S S GaGO · MgGO . Metallik magniy ikki usulda olinadi: xloridlarni elektroliz qilish va rudalardan termik qaytarilish usullari. Magniyni magneziydan olishda u kuydiriladi va MgO olinadi. /o‘ngra magniy oksiddan xlorlash yo‘li bilan sof magniy olinadi. Erish harorati 650˚C. /illiqlangan va kuydirilmagan magniyning qattiqligi 40 kgs/mm2.ga yetishi mumkin. Magniy 250—300˚C gacha qizdirilgan holatdagina varaqlarga va simga issiq prokatka qilish imkonini beradigan plastiklik xossasini kasb etadi. Metall kislotalarda oson eriydi, havoda oksidlanadi, 600˚C da alangalanadi. U turli qotishmalar tarkibiga achitgich va tozalagich sifatida kiritiladi, zanglamaydigan po‘latni kavsharlash uchun, pripoyning tarkibiy qismi hisoblanadi. 44 Molibden (Mo) — och kulrang, qiyin eriydigan metall. Tabiatda molibden saqlaydigan rudalar holida uchraydi. Qariyb 60 % Mo saqlaydigan molibden (MoS2) sanoatda eng katta ahamiyatga ega. Molibden rudalari, odatda, Gu, W, Bi, Be va boshqa metallar saqlaydi. Molibden zichligi 10,2 g/sm3, erish harorati 2620˚C, qaynashi 4800˚C, chiziqli kengayishning termik koeffitsienti 6—10-6, Brinnel bo‘yicha qattiqligi 150—160 kgs/mm2, cho‘zishda mustahkamlik chegarasi 80—120 kgs/mm2. Odatdagi sharoitlarda havoda, shuningdek, xlorid va sulfat kislotalarning sovuq eritmalarida va ishqorlarda molibden korroziyaga barqaror. Nitrat kislota va tilla suvi uni eritadi. Metallurgiyada molibden ferromolibden (tarkibida 55—70 % Mo bor, qolgani Ye) olishda ishlatiladi, uni legirlangan po‘latlar olishda kiritiladi. Kobalt-xrom qotishmasiga molibden uning metall kristalik strukturasini yaxshilash uchun kiritiladi. Marganes (Mn) — och kumushrang metall. Tabiatda rudali birikmalarda: pirolyuzit (MnO2), psilomelan (mMnO·MnO2·nH2O), manganit (MnO2·Mn(OH)2), braunit (MnOS) va boshqalarda uchraydi. Marganes rudalarida hamisha temir saqlagan minerallar birga uchraydi. Marganesni, asosan, elektroliz usuli bilan MnSO4ning suvdagi eritmalaridan olinadi. Marganes zichligi 7,2 · 7,4 g/sm3, erish harorati 1245˚C, qaynashi 2150˚C, chiziqli termik kengayish koeffitsienti 22,3—10-6. Marganesning kristalik panjarasining turlicha tuzilishi bilan farq qiladigan 4 polimorf modifikatsiyasi bor. Marganes kimyoviy jihatdan yetarlicha faol, qizdirishda kislorod, azot, uglerod, oltin- gugurt, fosfor bilan tezkor reaksiyaga kirishadi. Uy haroratida havoda o‘zgarmaydi. Xlorid va suyultirilgan sulfat kislotada oson erib, tuzlar hosil qiladi. Marganes temir, mis, aluminiy, magniy va boshqalar asosi- dagi ko‘pgina qotishmalarni tayyorlashda qo‘llaniladi. Marganes po‘latga qotishmani chiniqtirish oltingugurt miqdorini kamaytirish va chidamliligini oshirish uchun kiritiladi. Titan (Ti) — och kulrang metall. Tabiatda rudalarda uchraydi. Tarkibiga titan kiradigan asosiy minerallar: ilmenit, rutil, anataz, leykoksen, loparit, titanit va boshqalar 40 dan 90 % gacha titan (IV)-oksid TYug saqlaydi. Titan rudalardan uglerod ishtirokida xlorlash va keyinchalik qaytarilish usuli bilan olinadi. 45 Titan zichligi 4,5 g/sm3, erish harorati 1668˚C, qaynashi 3227˚C, chiziqli termik kengayish koeffitsienti 8,5—10-6, mustahkamlik chegarasi 25,6 kgs/mm2, nisbiy uzayishi 72 %, Brinell bo‘yicha qattiqligi 100 kgs/mm2. Titan atmosfera havosida suvda yaxshi korroziyen barqarorlikka ega. Titan yuzasida keyingi oksidlanishdan saqlaydigan yupqa yetmaydigan oksid parda hosil bo‘ladi. U mustahkam, korroziyaga chidamli, bezarar, undan ko‘pgina asboblar tayyorlanadi. Titan nitrat kislotaga chidamli, sulfat kislotada kuchsiz eruvchan. Titan saqlaydigan ko‘pgina qotishmalar ma'lum. Zangla- maydigan po‘latga titan qo‘shish unda xrom karbidlarining kama- yishiga imkon beradi. Tish texnikligi amaliyotida titan birik- malaridan oq, kukun holidagi titan (IV)-oksid TiO2 qo‘llaniladi. Titan (IV)-oksiddan plastmassalar ishlab chiqarishda loyqalatgich sifatida foydalaniladi, uning asosida tish protezlarining metall qismlarini qoplash uchun laklar tayyorlanadi. Qotishmalar xossalarining texnologik bosqichlarda o‘zgarishi Har qanday tish protezi, ortopedik apparatni tayyorlash murakkab texnologik jarayon bo‘lib, uning borishida material turli mexanik, termik va kimyoviy ta'sirlarga uchraydi. Buning natijasida materialda murakkab strukturaviy o‘zgarishlar sodir bo‘ladi, fizik- kimyoviy xossalar o‘zgaradi. Aytib o‘tilgan jarayonlarning mexanizmi va mohiyatini bilish ularni boshqarish, tartibga solish va istalgan yo‘nalishda foydalanishga imkon yaratadi. Texnologik jarayon tartibini o‘zgartirib, bitta qotishmadan xossalari har xil ashyolar olish mumkin. O‘z navbatida qotishmalar xossalarining o‘zgarishi ular bilan ishlash priyomlarini o‘zgartirish zaruratini keltirib chiqaradi, masalan, kesib ishlov berishda, shtampovka qilishda va boshqalarda shunday bo‘ladi. Qotishmalarning strukturasi va fizik-kimyoviy xossalari quyishda, bosim bilan ishlov berishda, termik ishlov berishda, kavsharlashda eng sezilarli darajada o‘zgaradi. Quyish. Tish protezlari tayyorlashda quyma detallar yasashda turli materiallar: asosi oltin bo‘lgan metallar, zanglamaydigan po‘lat, kobalt-xromli, kumush-palladiyli qotishmalar va bosh- qalardan foydalaniladi. Har bir muayyan holda material tanlash shifokorning tayyor konstruksiyaga qo‘yadigan talablari, shu- 46 ningdek, materialning mustahkamlik va texnologiya xossalari bilan belgilanadi. Qotishmaning fizik-mexanik, kimyoviy va texnologik xossalari uning tarkibi, strukturasi va komponentlarining bog‘lanish xarakteri bilan belgilanadi. Qotishmaning aniq strukturasi eritmasidan kristallanishida shakllanadi. Eritilgan metall quyish shaklini to‘ldiradi va qattiqlashib kristalik panjara hosil qiladi. Quyishda yoki kirishishda hajmining biroz kamayishi bunga imkon beradi. Qotish hamma vaqt jism yuzasidan boshlanadi. Kristallar o‘sadi va sovitiladigan yuzaga perpendikular joylashadi. Quymaning qalinlashgan joylarida qotish tezligi yupqa kesmalaridagiga qaraganda kam, bu yerda metall ertaroq qotadi. Erigan metall birmuncha tez kristallanish uchastkalariga cho‘ziladi va u yerda birmuncha mayda kristalik struktura hosil qiladi. Qalinlashgan joylarida yirik donador struktura hosil bo‘ladi. Metall yetishmasligi sababli ularda, odatda, quymaning yuqori qismida paydo bo‘ladigan kirishish chig‘anoqlari hosil bo‘lishi mumkin. Metallning kirishishi quymaning ayrim qismlaridagi ichki kuchlanishlarga olib kelishi mumkin. Qotish- maning kirishish chig‘anoqlari, ichki kuchlanishlari, yirik donador strukturasi mexanik ko‘rsatkichlar va antikorroziya xossalarini yomonlashtiradi. Bu nomaqbul hodisalar bilan turli yo‘nalishlarda kurash olib boriladi: qotishma tarkibiga mayda kristalik struktura hosil bo‘lishiga imkon beradigan qo‘shimchalar kiritish; eritishning harorat rejimiga va sovitish tezligiga rioya qilish; quyma atrofidagi oziqli muftalarda metall deposini vujudga keltirish. Agar qotishma erigan holatda bir jinsli bo‘lsa, kristallanishda quymaning ayrim qismlarida yoki uning ayrim donalarida turli jinslilik, likvatsiya paydo bo‘ladi. Uning sababi shundaki, qotishma komponentlarining kristallanishi bir xil bo‘lmaydi. Oltin qotishmalari, zanglamaydigan po‘lat, kobalt-xromli qotishma va boshqalar kiradigan qattiq eritma tipidagi qotishmalarda eng og‘ir komponentlardan biri zichliklardagi tafovut sababli suyuq holatdagi asosiy massadan ajralib chiqadi. Bu jarayon sovitish tezligiga va qotishma tipiga bog‘liq. Isitish haroratini pasaytirib, metall quyish tezligini oshirib, uning sovitishini sekinlashtirgan holda likvatsiyasini kamaytirish mumkin. Bunga metall qotishmalariga ularga mayda kristalik struktura beradigan qo‘shimchalar (zangla- 47 maydigan po‘lat uchun nikel, kobalt-xromli qotishma uchun molibden) imkon beradi. Likvatsiya mustahkamlik xossalarini pasaytiradi, plastiklikni kamaytiradi, qotishmaning korroziyaga uchrashini kuchaytiradi (zanglamaydigan po‘lat uchun). Quyish jarayonida quyuv shaklidan suyuq metalldan ajralib chiqadigan havo, namlik va gazning chiqarilishini ta'minlash zarur. Buning uchun shakli gaz o‘tkazuvchan bo‘lishi kerak. Gaz yetarli darajada chiqarilmaganda, quymada gaz chig‘anoqlari hosil bo‘ladi. Quyma xossalariga eritish vaqtidagi harorat tartibi katta ta'sir ko‘rsatadi. Har bir metall yoki qotishmaning muayyan erish nuqtasi bor. Quyishda metallning birmuncha qizib ketishiga ruxsat etiladi, biroq bu 100—150˚C dan oshmasligi kerak. Bu harorat tartibida metallning suyuq oquvchanligi oshgan bo‘ladi. Qizdirishni bundan oshirish gazlarning ko‘p miqdorda singishiga va keyinroq gaz chig‘anoqlari hosil bo‘lishiga olib keladi. Metallni ortiqcha qizdirmasdan tez eritilsa, metall strukturasi birmuncha chidamli bo‘ladi. /ekin qizdirishda erish nuqtasi birmuncha past komponentlarining kuyib ketishi (oksidlanish oqibatida) sodir bo‘ladi. Bu qotishmaning o‘zgarishiga olib keladi. Ichki kuchlanishlar yoriqlar hosil bo‘lishining oldini olish maqsadida quymalarni asta-sekin sovitish tavsiya etiladi. Bu murakkab konfiguratsiyali detallar uchun ayniqsa muhim. Ichki kuchlanishlarni yo‘qotish, mayda donador struktura hosil qilish va mexanik xossalarini yaxshilash maqsadida quymalarni termik ishlovdan o‘tkazish mumkin. Po‘lat qotishmalar uchun bu jarayon quymani mufel pechida qariyb 800˚C gacha asta-sekin qizdirish, qizigan holatda saqlab turish, 400—450˚C gacha asta- sekin sovitish va keyin havoda sovitib quyishdan iborat. Qotishmalarning fizik-mexanik xarakteristikalari muayyan darajada ulardagi uglerod miqdoriga bog‘liq. Biroq, eritishning hamma usullari ham uning barqaror miqdorda saqlanib qolishiga imkon beravermaydi. Chunonchi, elektr yoyining ochiq alangada yoki asetilen-kislorod alangasida eritishda qotishmalardagi uglerod miqdori me'yordan 0,4 % gacha oshib ketishi mumkin, bu mo‘rtligi va qattiqligining oshishiga olib keladi. Yuksak chastotali moslamalar yordamida eritishda uglerod miqdorining barqaror bo‘lishi bu moslamalarning afzalligini ko‘rsatadi. 48 Metall qotishmalarga bosim bilan ishlov berish. Plastiklik xossasiga ega bo‘lgan metallargagina bosim bilan ishlov berish mumkin. U dastlabki shaklni tashqi kuchlar ta'siri ostida yemirmasdan o‘zgartirishga va yuk tushgandan so‘ng yangi shaklni saqlab qolish xossasiga asoslangan. Bosim bilan ishlov berishni, odatda, zagotovkadan birmuncha murakkab shakldagi buyumlarni olish uchun qilinadi. Metallarga ishlov berishga bolg‘alash, shtampovka qilish, tortish va boshqalar kiradi. Bolg‘alash deb, metallning qaytalama-ilgarilanma harakatlar bajaradigan bolg‘a zarblari ostida birin-ketin deformatsiyaga uchrash jarayoniga aytiladi, bunda buyum shaklining o‘zgarishi biror aniq belgilangan chegaralarga ega bo‘lmaydi. Chunonchi, tish pro- tezlarining ayrim detallari yoki metalldan yasalgan yordamchi moslamalar tish texnikligida ishlatiladigan sandonda bolg‘acha bilan urilib bolg‘alanishi mumkin. /htampovka qilishning bolg‘alashdan farqi shundaki, shakli o‘zgartiriladigan metall oldindan tayyorlab qo‘yilgan qolip devorlariga bosiladi, bunda qolip tayyorlanayotgan buyumning konfiguratsiyasini to‘liq va aniq belgilab beradi. Tish texnikligi laboratoriyalarida tashqi va ichki shtampovka qilish usullarida gilzalar, qoplamalar, kappalar va olib qo‘yiladigan hamda olib qo‘yilmaydigan protezlarning boshqa qismlari tayyorlanadi. Prokatka (yoyish) deb, prokat moslamaning aylanadigan ikkita valchalari bilan metallni qisish jarayoniga aytiladi. /anoatda prokatka usulida varaqlar, quvurlar, relslar va shu kabilar tayyorlanadi. Tish protezlash amaliyotida prokat valeslardan metall quymalardan yassi profilli buyumlar olish uchun foydalaniladi. Cho‘zish metall chiviqni ko‘ndalang kesimining o‘lchami xuddi shunday dastlabki chiviq o‘lchamidan kichik bo‘lgan matritsadagi teshik orqali cho‘zish jarayonidan iborat. Bu usuldan ko‘ndalang kesmasi turlicha sim olish uchun foydalaniladi. Metallarning plastik deformatsiyasi strukturadagi o‘zgarishning murakkab jarayonini keltirib chiqaradi. Kristalik donachalarda ayrim kristallarning plastik siljishi sababli siljishlar ro‘y beradi. Dona- chalar birmuncha mayda qismlarga bo‘linib ketishi, burilishi va cho‘zilishi mumkin, natijada, donachalarning o‘zaro siljishlari vujudga keladi. Deformatsiya qilinadigan metall o‘z hajmini doimiy saqlagani holda qarshilik eng kam bo‘lgan tomonga oqadi. Metallning oqishi siljish tekisligidagi kuchlanishlar metallning xossalariga va defor- matsiya sharoitlariga (masalan, sovuq yoki issiq metall) bog‘liq 49 bo‘ladigan shu metall uchun muayyan miqdorga yetgan vaqtda boshlanadi. /ovuq plastik deformatsiya metallning tolasimon mikrostrukturasi hosil bo‘lishi bilan o‘tadi, kristalik donachalar cho‘ziq shaklda ko‘rinadi. Bunda metallning fizik-mexanik xossalari o‘zgaradi: qattiqligi, mustahkamligi oshadi, plastikligi keskin pasayadi. Bunday holat parchin nomini olgan. Bosim bilan sovuq ishlov berishda parchin metallni yemirilishdan saqlab qolish uchun uni bundan keyingi deformatsiyasiga imkon bermaydi. Plastik deformatsiyaning sanab o‘tilgan turlari va bu jarayonlarda kechadigan parchinlashdan metall buyumlarni sementlash (buyumlar yuzasini uglerod bilan to‘yintirish) bilan birga mustah- kamlash, azotlash (azot bilan to‘yintirish), sianlash (azot va ugle- rod bilan to‘yintirish), xromlash kabi qator hollarda foydalaniladi. Termik ishlov berish. Qotishmalarga termik ishlov berish qotishmalarning strukturasi va xossalarini istalgan yo‘nalishda o‘z- gartirish maqsadida olib boriladi. Termik ishlov, odatda, muayyan haroratgacha qizdirish, qizdirilgan metallni shu haroratda tutib turish va sovitishdan iborat. Termik ishlov asosini strukturalar ichida kechadigan murakkab o‘zgarish jarayonlari tashkil etadi. Chunonchi, po‘lat 730 ˚C dan yuqori darajada qizdirilganda, aylana boshlaydi. Turli xil tezlikdagi sovitishda fizik-mexanik xossalari va strukturalari turlicha; juda qattiq (martensit), o‘rtacha qattiq (troosit va sorbit) va nisbatan yumshoq (perlit) po‘latlarni olish mumkin. Bu strukturalardagi asosiy farq uglerodning temir va boshqa komponentlar (karbidlar, qattiq eritma, aralash shakllar) bilan bog‘lanish xarakteridadir. Termik ishlov shuningdek, qotishmalarga bosim bilan ishlov berish (bolg‘alash, shtampovka, prokatka qilish, cho‘zish va h.k.) jarayonida vujudga keladigan parchanlanishni bartaraf etish uchun ham qo‘llaniladi. Bu holda qizdirishning muayyan rejimida deformatsiyalangan qotishma kristalik strukturasining tiklanish jarayoni yoki uning rekristallanishi ro‘y beradi. Qotishmada ichki kuchlanishlar, kristalik panjaraning aynishlari yo‘qoladi, fizik- mexanik xossalari tiklanadi. Qotishmaga termik ishlov berishning asosiy turlariga sekin sovitish va toblash kiradi. Sekin sovitish. Bu jarayondan qotishmalarga plastiklik berish, ichki kuchlanishlarini va qattiqligini kamaytirish uchun foy- dalaniladi. Po‘lat 1050˚C gacha qizdiriladi, bunda austenit struktura 50 shakllanadi, uy haroratida tutib turiladi va austenit strukturani sovitish bilan saqlab turiladi. Austenit struktura tish texnikligi ishlarida foydalaniladigan po‘lat uchun zarur fizik-mexanik xossalarga ega. Tish protezlash laboratoriyalarida sekin sovitishdan po‘lat va oltin qotishmalar bilan ishlashda parchinni yo‘qotish uchun foydalaniladi, oltin qotishmalarni sekin sovitish uchun qizil rang paydo bo‘lgancha (qariyb 700˚C) qizdiriladi. Keyin shu holatda saqlab turiladi va ochiq havoda asta-sekin sovitiladi. Toblash. Toblash po‘latdan yasalgan buyumlarni mustahkam- lashning asosiy usullaridan biridir. Po‘latni kuydirishdagi singari qizdiriladi, biroq tez sovitiladi. Po‘lat toblangan qattiq va mustahkam struktura kasb etadi. /ovitish tezligiga ko‘ra, qattiqlik ko‘rsatkichi sezilarli darajada o‘zgarib turishi mumkin. Toblangan buyumlarni yana plastik va cho‘ziluvchan qilish uchun ularni 200˚C dan 700˚C gacha oralig‘ida qizdirilib, tutib turiladi va sovitiladi. Bu bo‘shatish jarayoni hisoblanadi. Tish texnikligi amaliyotida toblash va bo‘shatishdan kamdan kam foydalaniladi. Pripoylar, kavsharlash, payvandlash Kavsharlash deb, metalldan yasalgan detallarning o‘tkazila- digan material — asosiy metallning suyuqlanish haroratidan past suyuqlanishga ega bo‘lgan kavsharning suyuqlanish yo‘li bilan qattiq birikish jarayoniga aytiladi. Kavshar yordamida biriktirish asosiy metall va kavsharning o‘zaro suyuqlanishi va diffuziyasiga asoslangan. Asosiy metall va kavshar kimyoviy va fizikaviy jihatdan bir-biriga yaqin bo‘lsa, bunday jarayon juda qulay kechadi. Kavsharlab biriktirishning mustahkamligi kavshar bilan biriktiriladigan yuza- larning katta-kichikligiga, bu yuzalarning tozaligiga, detallar o‘rtasidagi oraliqqa, hosil bo‘lgan kavshar chokining strukturasiga, shuningdek, asosiy qotishma va kavsharning chidamliligiga ham bog‘liq. Tish texnikligi amaliyotida kavshar bilan biriktiriladigan metall protezlarga modellashda kontaktda bo‘ladigan yuzalarning may- donini imkoni boricha kattaroq, va albatta, kongruent qilinadi. Birikadigan yuzalar o‘rtasida minimal oraliq qolishi kerak. Oraliq- ning oshishi detallarning tortilishiga va konstruksiya chiziqli o‘l- chamlarining kavsharning kirishishi hisobiga kamayishiga, kavshar chokining korroziyaga uchrash imkoni ortishiga olib keladi. 51 Buyumning chiziqli o‘lchamlari kamayishi bir necha detallarni biriktirishda, ayniqsa, bilinarli bo‘ladi, bunda kavsharlangan choklardagi kavsharning jami kirishishi shunday o‘lchamlarga yetadiki, bu holda konstruksiya bilinarli darajada kaltalashib, ko‘pincha yaroqsiz bo‘lib qoladi. Kavshar bilan biriktiriladigan metallarning yuzasini metallarning diffuziya va suyuqlanish jarayoniga to‘sqinlik qiladigan oksidlar va chiqindilardan tozalash zarur. Kavsharning ho‘llanishini yaxshilash va kavshar jarayonida oksidlar hosil bo‘lishidan himoya qilish uchun flyuslar qo‘llaniladi. Ylyuslar. Po‘lat va oltindan yasalgan protezlarni kavsharlash uchun eng ko‘p tarqalgan flyus bura hisoblanadi. U kavshar- lanadigan yuzalarni himoya qiladi va ularni kavsharning asosiy metallga diffuziyalanishiga to‘sqinlik qiladigan oksidlardan tozalaydi. Kavsharlanadigan metall kavshar bilan turli xil birikmalar: qattiq eritma, kimyoviy birikma, mexanik aralashma berishi mumkin. Kavsharlashning eng yaxshi turi shuki, unda qattiq eritma tipidagi kavshar strukturasi shakllanadi. U fizik-kimyoviy o‘xshash- ligi eng ko‘p metallar o‘rtasida ro‘y beradi. Misni latun bilan, oltinni oltin kavsharlar bilan kavsharlash bunga misol bo‘la oladi. Kimyoviy birikma (misni qalayi bilan kavsharlash) va mexanik aralashma (po‘latni oltin bilan kavsharlash) tipidagi strukturalar mustahkamlik va korroziyaga qarshi chidamlilikni ta'minlay olmaydi. Ikki asosiy turdagi: qattiq va yumshoq kavsharlar deposini vujudga keltirish deb, suyuqlanish harorati 500˚C dan yuqori kavsharlarni, yumshoq kavsharlar deb, suyuqlanish harorati birmuncha past kavsharlarni aytiladi. Qattiq kavsharlar mustahkam birikmalar (mustahkamlik chegarasi 45 kgs/mm2.gacha), yumshoq kavsharlar—mustahkamligi kamroq—7 kgs/mm2.gacha birikmalar beradi. Tish protezlash texnikasida qattiq kavsharlar asosiy tur hisob- lanadi. Yumshoq kavsharlardan ayrim yordamchi operatsiyalarni o‘tkazishda qo‘llanish mumkin, xolos. Payvandlash. /anoatda kontaktli gaz payvandlashdan metallar- ning ajralmas birikishi uchun foydalaniladi. Tish protezlash texnikasida bu usullar chegaralangan holda ishlatiladi. Tish texnikligi ishlari spetsifikasi chegaralangan bo‘shliqlarda o‘lchamlari bo‘yicha kichik va standart bo‘lmagan detallarda mani- pulatsiya o‘tkazishni ta'minlaydigan priyomlar va usullardan foydalanishni taqozo etadi. /huning uchun tish protezlash texnikasi amaliyotida kavsharlash afzalroq ko‘riladi. 52 Nuqtali payvandlash. Kavsharlashdan oldin detallarni o‘rnatish uchun nuqtali payvandlash o‘tkazilishi mumkin. Bu usul payvandlanadigan detallarni kontakt nuqtalarda qizdirishdan iborat. Elektr toki bir elektroddan detallar orqali boshqasiga o‘tadi. Payvandlash zonasida metall eriydi va yasmiqsimon shakldagi o‘lchamlari kichik payvand o‘zagi hosil bo‘ladi. Nuqtali pay- vandlashda detallar iflosliklar va oksidlardan yaxshi tozalangan bo‘lishi kerak. Nuqtali payvandlashda detallarning birikish mustahkamligi yuqori emas. Mustahkamlikni oshirish uchun sanoatda bir vaqtning o‘zida ko‘p nuqtalarda payvandlash (relyef payvandlash) qo‘llaniladi. Tish texnikligi amaliyotida bu qo‘shimcha usul hisoblanadi. Kavsharsiz biriktirish usuli. Kavsharlangan tish texnikligi konstruksiyalari og‘iz bo‘shlig‘i sharoitlarida ko‘pincha kavshar- langan chok sohasida korroziyaga uchraydi. Buning sababi shuki, kavshar ko‘p komponentli qotishma hisoblanadi va elementlardan har birining elektrolitdagi so‘lakdagi elektr kimyoviy aktivligi turlichadir. Po‘lat detallarni kavsharlashda, choklarning korroziyaga uchrashi, ayniqsa, sezilarli. /o‘nggi yillarda bir xil strukturadagi chok hosil qilish va korroziyaning oldini olish maqsadida po‘latdan yasalgan tish protezlarining metall elementlarini kavsharsiz biriktirish usulini topish yo‘lida tadqiqotlar olib borilmoqda. Usul mohiyati metalldan yasalgan detallarni suyultirilgan metall bilan payvandlashdan iborat. Biriktirish uchun detallar tay- yorlangan metallning o‘zidan foydalaniladi. Eritilgan metall birik- tiriladigan detallarga litnik kanallar bo‘ylab bosim ostida tushadi, ularning yuzalari bilan kontaktga kirishib, kontakt zonalarini suyuqlantiradi va monolit birikma hosil qiladi. Chok strukturasi butun jarayon amalga oshadigan texnologik parametrlarga: qolip tayyorlashga, eritish, quyish tartibiga va boshqalarga bog‘liq. Usuldan, odatda, biriktiriladigan detallar yupqa devorli qop- lamalar bo‘lgan hollarda foydalaniladi. Bu holda kontakt zonasiga tushadigan suyultirilgan metallning issiqlik sig‘imi detall qismini suyultirishga kifoya qiladi, aks holda, kavshar choki hosil bo‘lmaydi. Plastmassalar. Ortopedik stomatologiyada qo‘llaniladigan materiallarning katta guruhini polimer materiallar — plastmassalar tashkil qiladi. Ulardan olib qo‘yiladigan protez bazislari, jag‘-yuz va ortodontik apparatlar, turli xil shinalar, sun'iy tishlar, protez- larning metall qismlari uchun qoplamalar, qoplamalar va bosh- qalar tayyorlanadi. Ortopedik stomatologiyada qo‘llaniladigan 53 plastmassalar kimyoviy jihatdan barqaror, yengil va mustahkam, texnologiya uchun qulay, inson organizmi uchun beziyon, kosmetik ko‘rsatkichlari yuksak, plastmassadan yasalgan sun'iy tishlar bilan monolit birikadi. Tish texnikligi materialshunosligi tarixi ularga qo‘yiladigan talablarga ko‘proq darajada mos keladigan materiallarni tinimsiz izlashdan iborat. /hu muddatda turli davrlarda ham tabiiy, ham sun'iy materiallardan foydalaniladi. Ilmiy-texnika taraqqiyoti, metallurgiya, yuksak molekular birikmalar kimyosida qo‘lga kiritilgan yutuqlar ko‘p miqdorda yuksak sifatli materiallar paydo bo‘lishiga olib keldi. Keyingi 30—40 yil ichida sintetik plastik massalarni ishlab chiqarish va xalq xo‘jaligiga joriy qilish bo‘yicha faol tadqiqotlar amalga oshirilib, ko‘p sonli plastmassalar tibbiyotning turli sohalarida va ayniqsa, ortopedik stomatologiyada amaliy jihatdan qo‘llaniladigan bo‘ldi. Sun’iy materiallarni tish protezlashda qo‘llanish tarixidan qisqacha ma’lumotlar Yo‘qotilgan tishlar o‘rniga sun'iy materiallarni ishlatishga urinish juda qadimdan ma'lum. Buning uchun yog‘och, hayvonlarning suyaklari, metallar, minerallardan foydalanishgan. /un'iy tishlar tayyorlash uchun chinnidan foydalanishning taklif qilinishi bu sohada katta qadam bo‘ldi (Dyushato, 1774). Chinnidan sun'iy tishlar tayyorlash uchun foydalanish davr sinovidan o‘tdi. Hozirgi vaqtda chinnidan yasalgan tishlar hamma zarur talablarga ko‘p jihatdan mos kelmoqda. Materialshunoslik rivojlanishining keyingi bosqichi 1839-yilda kauchukni vulkanizatsiya qilish usulini taklif qilgan Gudiyer nomi bilan bog‘liq. 1848-yildan boshlab bu materialdan protez bazislarini tayyorlash uchun foydalaniladigan bo‘ldi va u qariyb 100 yilgacha amalda birdan-bir material bo‘lib xizmat qildi. Kauchukni vulkanizatsiya qilish jarayoni izopren polimeriga (G5H8) qo‘shaloq borlar joyi bo‘yicha oltingugurt (G) ni birikti- rishdan iborat. Vulkanizatorda qizdirishda (132˚C) boradigan reaksiya natijasida qattiq material — ebonit olinadi. Bo‘yoqlar va to‘ldirgichlar qo‘shish — zarur rangdagi material olish imkonini beradi. Tish texnikligida ishlatiladigan kauchukda qariyb 30 % oltin- gugurt bo‘ladi. Vulkanizatsiya qilinmagan kauchukni sanoatda 54 plastinkalar holida ishlab chiqariladi, unda kauchuk va oltingugurt mexanik aralashmalardan iborat edi. Oz-moz qizdirishda plastinalar plastiklik xossasini kasb etib, bu ulardan olib qo‘yiladigan protez bazislarini osonlikcha yasash imkonini bergan. Kauchukning mustahkamligi yetarli, texnologik xossalari qoniqarli. Biroq, uning quyidagi kamchiliklari bor: g‘ovakliligi va shunga bog‘liq holda gigiyenik emasligi, estetika jihatidan qoniqarsizligi shular qatoriga kiradi. Bu takomillashgan materiallar olish uchun tinimsiz izlanish zarurligini taqozo qildi. Bazis material sifatida selluloid, fenolformaldegid qatronlardan foydalanish uchun urinishlar qilindi. Biroq, bu materiallar fizik-kimyoviy xossala- rining qoniqarsizligi sababli keng qo‘llanilmay qoldi. Chunonchi, selluloid yetarlicha qattiq emas, qoldiq deformatsiyani saqlab qoladi, kamfora hidiga ega. Fenol formaldegidli qatron-bakelitning rangi beqaror, mo‘rt, hidi yoqimsiz, texnologik xossalari talab darajasida emas. O‘tgan asrning 30-yillari oxirida akril polimerlar olinib, ulardan tish protezlari hosil qilish texnologiyasi ishlab chiqilgandan keyin tish texnikligi materialshunosligining rivojlanishida muvaffaqiyatlarga erishildi. Ulardan bazislar uchun materiallar, apparatlar, yuz protezlari, sun'iy tishlar tayyorlanadi. Akrilat asosli preparatlarning mustahkamligi qoniqarli, oson bo‘yaladi, gigiyenik, ulardan tish texnikligi ashyolarini olish texnologiyasi ilgari qo‘llanilgan materiallardan birmuncha oson. Plastmassalar to‘g‘risida qisqacha ma'lumotlar Polimerlar — tabiiy materiallardan kimyoviy yo‘l bilan yoki past molekular birikmalardan kimyoviy sintez qilib olinadigan yuksak molekular birikmalarning katta bir guruhidir. /anoatda polimerlar tabiiy gaz, toshko‘mir, neft mahsulotlari, slaneslar, torf, yog‘ochlarni qayta ishlashda olinadi. Polimerlarning xossa- laridan biri ularning texnologik jihatdan yuksakligi, qizdirishda va bosim ostida qoliplanishi hisoblanadi. /hu tufayli, ularning sanoatda qo‘llanilishi takomillashishiga va turli-tuman sanoat buyumlarini olish usullarini osonlashtirishga, sifati oshishi va mahsulot tannarxining pasayishiga imkon beradi. Plastmassalar bir komponentli (pleksiglas, polistirol) va ko‘p komponentli aralashmalar (aminoplastlar, fekoplastlar va boshq.), sopolimer bo‘lishi mumkin. Qizdirish plastmassalar xossalariga 55 qanday ta'sir qilishiga ko‘ra, ularni termoplastik va termoreaktiv turlarga ajratiladi. Termoplastik (qaytar) polimerlar qizdirilganda yumshaydi, sovitilganda o‘z tarkibini o‘zgartirmay qotadi. Termoplastik plastmassalarga polimetilmetakrilat, polistirol, kapron, polivinilxlorid, polietilen, ftoroplast, polikarbonat va boshqalar kiradi. Termoreaktiv (qaytmas) polimerlar. Kritik haroratgacha (150— 170˚C) qizdirilganda, ayrim hollarda esa, qizdirilmaganda ham ular ikkilamchi yumshoq xususiyatini yo‘qotadi, bunda ayrim komponentlari kimyoviy o‘zgarishga uchraydi yoki yemiriladi. Plastmassalarning bu turiga bakelit, aminoplastlar, fenoplastlar va boshqalar kiradi. Termoplastik polimerlar. Polietilen va polipropilen o‘xshash xossalarga ega. Ular korroziyen jihatdan o‘ta barqaror, ancha mustahkam, radioaktiv nurlanishlarga chidamli, suv singdiruv- chanligi va gaz o‘tkazuvchanligi kam. Bu plastinalarning mustah- kamlik xossalari qizdirilganda pasayadi. Ulardan quyish, siqish, presslash yo‘li bilan ashyolar tayyorlanadi. /anoatda ulardan elektr izolatsion, suvga barqaror, kimyoviy chidamli ashyolar tayyorlash uchun foydalaniladi. Materiallar tirik organizm uchun bezarar, gigiyenik. Vinil asoslar, polietilen, polipropilendan yangi bazis mate- riallar olish uchun tadqiqot ishlari olib borilmoqda. AQ/H, Germaniya, Italiyaning ayrim firmalari bir qancha shunday materiallarni (laksan va boshq.) keng klinik sinovlar uchun ishlab chiqardi. Ta'kidlab o‘tilgan materiallar o‘z fizik-mexanik ko‘rsatkichlari bo‘yicha akril plastmassalarga nisbatan ba'zi bir afzalliklarga ega bo‘lsa-da, ularni qo‘llanish qator texnik qiyinchiliklar bilan bog‘liq. /hunga ko‘ra, ularning istiqboli haqida fikr yuritish hali ertaroq. Polixlorvinil — mexanik mustahkamligi yaxshi, kimyoviy barqaror plastmassadir. /anoatda kimyoviy jihatdan chidamli apparatura, quvurlar, fason detallar tayyorlash uchun foyda- laniladi. Ashyolar presslash va payvandlash usuli bilan tayyorlanadi. Ortopedik stomatologiyada xlorvinil va butilakrilat sopolimeri elastoplast qo‘llaniladi. Bu elastik plastik bokser shinalarini tayyorlash uchun ishlatiladi. Polikarbonat — fizik-kimyoviy xossalari yaxshi material. /anoatda shesterna, podshipniklar, elektr radio detallari tayyorlash 56 uchun ishlatiladi. Korroziyaga qarshi xossalari yaxshi, bezarar. N. Kopeykin polikarbonat asosida olib qo‘yiladigan protezlar karbodent tayyorlash uchun plastmassa ishlab chiqqan. Polikarbonatdan quyish, bosish va shu kabi usul bilan ashyolar hosil qilinadi. V. L. Grossman shuningdek, polikarbonatlar asosida plastmassa va uni quyish uchun mashina ixtiro qilgan. Poliamidlar (perlon, neylon) — bu guruhga mansub plastik- larning mustahkamligi yuqori, issiqlikka chidamli, yedirilishga qarshiligi kuchli, ular texnologik bezarar. Poliamidlardan buyumlarni bosim ostida quyish, siqish usulida tayyorlanadi. Bu materiallar ko‘p ishqalanadigan buyumlarni (podshipniklar, shesternalar, vtulkalar va boshq.) tayyorlashda rangli metallar o‘rniga, shuningdek, turmushda keng qo‘llaniladi. Ortopedik stomatologiyada olib qo‘yiladigan protez bazislarini mustahkamlash maqsadida armaturalar yasash uchun kapron va neylon iplardan foydalaniladi, biroq ular keng qo‘llanilmadi. Ytoroplastlar hamma organik, mineral kislotalar va ishqorlarga nisbatan yuksak kimyoviy chidamlilikka ega. Kimyoviy apparatlar tayyorlashda, radio va elektr texnikada foydalaniladi. Poliakrilatlar. Bu guruhning plastmassalari akrilat va metakrilat kislotalarning unumlaridan iborat polimerlardir. Bu polimerlar o‘z kimyoviy tabiatiga ko‘ra, ko‘rsatib o‘tilgan kislotalarning murakkab efirlari yoki ularning turli tarkiblarda olingan unumlari sopolimerlari hisoblanadi. Akril efirlarining boshqa monomerlar bilan sopolimerlari keng qo‘llaniladi. Bu guruhning plastmassalari tibbiyotda va xususan, ortopedik stomatologiyada juda ko‘p qo‘llaniladi, shuning uchun ularni keyinroq batafsil ko‘rib chiqamiz. Xalq xo‘jaligida akril plast- massalar sanoatning turli sohalarida qo‘llaniladi. Organik oyna (polimetilmetakrilat) — yorug‘likni yuksak dara- jada o‘tkazuvchan, birmuncha chidamli, texnologik xossalari yuqori, polimer, avia va avtomobilsozlikda, turli detallar, asboblar va boshqalarni tayyorlashda foydalaniladi. Termoreaktiv polimerlar guruhi. Fenolformaldegid qatron (bakelit) 30-yillar boshida olib qo‘yiladigan tish protezlari uchun bazis material sifatida taklif etilgan edi. Bakelit yaxshi fizik-mexanik ko‘rsatkichlarga, kimyoviy barqarorlikka ega. /anoat bakelit bazis materiallar (iksolan, stomalit, efnelit)ni 1940-yilgacha ishlab chiqargan. Bakelit materiallarning aniqlangan kamchiliklari tufayli ularni ishlab chiqarish to‘xtatilgan. Mo‘rtligi, rangining o‘zgarib 57 turishi, gigiyenik xossalarning yetarli emasligi, uni ishlatishda texnologik priyomlarning murakkabligi shular qatoriga kiradi. Bu davrga kelib, bakelit materiallariga qaraganda, afzalliklari bo‘lgan akril plastinkalarning amaliyotga joriy qilinishi ham muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. /anoatda fenolformaldegid plastmassalar to‘ldirgich kukunlar (kvars, asbest, yog‘och kukuni) ko‘rinishida ishlatiladi, ulardan bosim ostida quyish usulida turli xil buyumlar tayyorlanadi, shuningdek, qatlamli plastiklar ishlab chiqarishda shimadigan materiallar sifatida ishlatiladi. Epoksid qatronlar. /uyuq epoksid qatronga qattiqlashtirgich bilan ta'sir qilinganda, u suyuqlanmaydigan qattiq va erimaydigan birikmaga o‘tadi. Qattiq qatron yuksak mexanik mustahkamlikka, kimyoviy barqarorlikka ega. Xalq xo‘jaligida epoksid kapronlar oynaplastiklar, yelim, turli buyumlar tayyorlashda ishlatiladi. /tomatologiyada epoksid qatronlar to‘ldirgichlar (chinni ku- kuni, silikat-sement kukuni, kvars uni) bilan birga plomba qiladigan material sifatida qo‘llaniladi. Bunday plombalash mate- riallar (kompozitlar) qotganidan keyin inertlik, yaxshi mexanik va kimyoviy barqarorlik, adgezivlik xossalariga ega bo‘ladi. Epoksid qatronlar ba'zi bir qoliplash materiallari tarkibiga kiradi, tishlari tushgan jag‘lardan qoliplar olish uchun ishlatiladi. Boshqa termoreaktiv plastmassalar o‘z asosida mochevina- formaldegid, melamin-formaldegid va boshqa qatronlarni tutadi hamda laklar, shimadigan material va boshqalarni tayyorlash uchun qo‘llaniladi. Plastmassalarni olish usullari polimerlar yuksak molekular birikmalardan iborat. Bunday birikma molekulasi necha minglab atomlardan iborat, nisbiy molekular massasi esa, 10000 dan oshadi. Polimer molekulasining tuzilishi past molekular mod- dalar (monomerlar) molekulalari o‘zaro birikkanda shakllanadi. Molekulalar o‘rtasidagi kimyoviy bog‘lanish qo‘shaloq bog‘lar turgan joy bo‘yicha ro‘y beradi. Plastmassalar olishning asosiy usullari —polimerlanish va polikondensatsiyadir. Bu ikki usulning bir-biridan farqi shundaki, polimerlanishda monomerlar molekulalarining polimer zanjirlari reaksiyaning yordamchi mahsulotlaridan (suv, spirt va boshq.) ozod bo‘lmasdan bog‘lanishi sodir bo‘ladi. Polimerlanish jarayoni qaytar hisoblanadi. Qizdirishda polimer monomer molekulalariga parchalanishi ehtimol. 58 Polikondensatsiyada monomolekulalarning birikish jarayoni polimer bilan bog‘liq bo‘lmagan ayrim yordamchi moddalar hosil bo‘lishi bilan o‘tadi. Polikondensatsiya jarayoni qaytmas hisoblanadi. Hosil bo‘lgan polimer o‘z strukturasiga ko‘ra, dastlabki mono- merlardan farq qiladi. Polimerlanish. Turli-tuman monomerlarning polimerlanish jarayoni ularning kimyoviy tabiatiga va shu jarayon sodir bo‘ladigan sharoit- larga bog‘liq. Bu jarayonning uch bosqichini tafovut qilish mumkin: birinchi bosqich, monomer molekulalar aktivatsiyasi. U yorug‘lik, issiqlik yoki ba'zi bir kimyoviy tashabbuskor—mod- dalar ta'siri ostida ro‘y beradi. Monomer molekulalarida qo‘shaloq bog‘larning uzilishi ro‘y beradi, bu polimer zanjirlar hosil bo‘lishi uchun zarur sharoit hisoblanadi. Tashabbuskorlar — monomer molekulalarining aktivatsiyasini ancha tezlashtiradigan kimyoviy aktiv moddalardir. Ular monomer molekulalari bilan reaksiyaga kirishadigan aktiv radikallarga oson parchalanadi. Natijada, bo‘sh valentlar ozod bo‘lib, ularning joyi bo‘yicha polimer zanjirlarning o‘sishi sodir bo‘ladi. ikkinchi bosqich — polimer zanjirning o‘sishi. Metilakrilat- ning polimerlanishi misolida unga tashabbuskor — benzoil peroksid ta'sirida reaksiya bog‘lanishini kuzatish mumkin: tashabbuskorning ozod valentliklari bo‘lgan radikallarga parchalanishi 6 5 2 6 5 6 5 2 (G H GOO) G H — + G H GOO — + GO ; Yenil Benzoil monomerning radikal bilan reaksiyasi CH3 CH3 | | C6H5+CH2=CC6H5—CH2—C— | | COOCH3 COOCH3 CH3 CH3 | | C6H5+CH2—CnCH2—C | | COOCH3 COOCH3 59 CH3 CH3 | | C6H5—CH2—C—(—CH2—C—)n | | COOCH3 COOH3 Polimerlanadigan material massasida aktiv markazlar paydo bo‘lib, polimer zanjirlarning o‘sishi ulardan keladi. Reaksiya vaqtida zanjir uchlarida polimer zanjirining uzluksiz o‘sishini ta'min- laydigan ozod radikallar hamisha bo‘ladi. Makromolekulalarning hosil bo‘lishi muayyan miqdorda energiya chiqishi bilan o‘tadi va butun jarayon bilinarli miqdorda issiqlik ajralishi bilan sodir bo‘ladigan ekzotermik reaksiya xarakterida bo‘ladi. Polimer zanjir o‘sishi muayyan chegaragacha boradi, bunda bitta makromolekulaga bog‘langan monomer molekulalarining miqdori yuz minglargacha yetishi mumkin. Ikkinchi bosqichda polimer massasining asosiy miqdori o‘sishi ro‘y beradi. Polimerlanishda hosil bo‘ladigan zanjirlar bir xil uzunlik va strukturaga ega bo‘lmasligi mumkin. Chunonchi, monomo- lekulalar bitta qo‘shbog‘ bilan birikkanda chiziqli polimerlar hosil bo‘ladi. Agar monomerlar bittadan ortiq, qo‘sh bog‘ga ega bo‘lsa, shuningdek, jarayonga maxsus aktiv moddalar kiritilganda polimer strukturasi «tikilgan» ko‘rinishni kasb etishi mumkin, bu asosiy zanjirlar o‘rtasida ko‘ndalang bog‘lar hosil bo‘lishi bilan xarak- terlanadi. «Tikilgan» polimerlar, odatda, birmuncha yuqori fizik- mexanik xossalarga ega. Ortopedik stomatologiyada «tikilgan» plastmassa-akrel qo‘llaniladi. Polimer xossalari polimerlanish o‘tadigan sharoitlarga bog‘liq. Polimerlanishni rag‘batlantiradigan omillar (issiqlik, katalizatorlar) ko‘p bo‘lganda tezlashgan reaksiya ro‘y berib, nisbatan kalta zanjirlar hosil bo‘ladi. /timulatorlar o‘rtacha miqdorda bo‘lganda polimerlanish birmuncha to‘liq bo‘ladi. Zanjirlari birmuncha uzun bo‘lgan polimerlar fizik-mexanik xossalarining yaxshiligi bilan ajralib turadi. Polimerlanish tezligi ingibitorlar, deb ataladigan moddalar qo‘shilganda kamayishi mumkin. Gidroxinon, benzoxinon va boshqalar shular qatoriga kiradi. Juda kam miqdordagi (foizning yuzlik ulushlari) ingibitorlar polimerlanishni sekinlashtiribgina qolmay, balki to‘xtatib qo‘yishga ham qodir. Ularning bu xossasidan monomerlarni saqlash va tashish vaqtida o‘z-o‘zidan polimer- lanishning oldini olish uchun foydalaniladi. 60
Sopolimerlanish. Turli xil monomer molekulalaridan tashkil topgan aralashma polimerlanishi mumkin. Polimerlanishda olingan, o‘z xossalariga ko‘ra turli xil monomerlardan farq qiladigan poli- merlar sopolimerlar nomini olgan. Turli monomerlardan foyda- lanib, ularning zarur, miqdoriga miqdor nisbatlarini tanlab, kerakli xossalari bo‘lgan plastmassalar olish mumkin. Ortopedik stomato- logiyada qo‘llaniladigan sopolimerlarga etakril, eladent va boshqalar misol bo‘la oladi. Etakril — metilmetakrilat, etilmetakrilat va metilakrilat sopolimeri polimetilmetakrilatga nisbatan chidamliligi bilan ajralib turadi. Eladent — metilakrilat va metilmetakrilat sopolimeri olib qo‘yiladigan protezlarda yumshoq qistirmalar tayyorlash uchun qo‘llaniladigan elastik plastmassa hisoblanadi. Polikondensatsiya. Polimerlar polikondensatsiya usuli bilan past molekular birikmalardan olinadi. Polikondensatsiyaning xususiyati shundaki, kimyoviy jarayon borayotgan ba'zi bir qo‘shimcha mahsulotlarning ozod bo‘lishi ro‘y beradi, olinadigan polimer esa, o‘z tarkibiga ko‘ra, dastlab olinganlaridan farq qiladi. Polimerlar sanoatida bu usuldan ko‘p foydalaniladi. /tomato- logiya amaliyotida u qo‘llanilmadi. Tish protezlarini tayyorlash uchun ishlatiladigan plastmassalarni faqat polimerlanish usulida olinadi. Plastifikatsiya. Polimerlarning elastik xossalarini, ularning qayishqoqligini oshirish uchun zarur hollarda ularga polimerda molekular yopishish kuchini kamaytirishga qodir maxsus mod- dalar kiritiladi. Bunday moddalar plastifikatorlar, deyiladi. Plas- tifikatorlar sifatida dibutilftalat, dioktiftalat va polimer zanjirini bo‘shashtirishga qodir boshqa bir qancha past molekular modda- lardan foydalaniladi. Akril plastmassalar (umumiy ma'lumotlar). Ortopedik stomato- logiyada akril plastmassalar keng qo‘llaniladigan bo‘ldi va u tish protezlarining har xil turlarini tayyorlash uchun asosiy material sifatida qo‘llaniladi. Akril plastmassalar akril [GHa=GH—GOOH] va metakril [GH2=G(GH)S—GOOH] kislotalarning unumlari ularning murakkab efirlari va boshqalarning unumlaridan iborat murakkab kimyoviy moddalardir. Tish texnikligi maqsadlari uchun 61 plastmassalar kukun (polimer) va suyuqlik (monomer)dan tashkil topgan komplekt ko‘rinishida ishlab chiqariladi. Ashyolar polimer bilan monomerning aralashmasi (xamiri)dan qoliplash usuli bilan tayyorlanadi. Monomer — metakril kislota. GHS=G(GH)3—GOOGHS metil efiridir. Metilmetakrilat atseton va metil spirtdan olinadi. Reaksiya quyidagi sxema bo‘yicha boradi: atsetonsiangidrin olish CH3 CH3 | | C=O+HCN5—CH2—C—C | | CH3 CH3 Atseton /inil Atsetonsiangidrin kislota atsetonsiangidrinning metil spirt bilan sulfat kislota ishti- rokida reaksiyasi va metakril kislota ishtirokida reaksiyasi va metakril kislota metil efirini olish CH CH 3 3 | | H ?O —H O CH —C— CN 2 4 CH —C—C = NH 2 3 3
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
«Gamma» massa |
Dala shpati |
Kvars |
Borat kislota |
Dolomit |
Rux oksid |
Giltup- roq |
Kaolin |
|
Bazisli |
55,25 |
29,60 |
6,80 |
1,35 |
2,00 |
5,00 |
— |
|
Dentinli |
57,58 |
31,67 |
7,20 |
1,44 |
2,11 |
— |
— |
|
Emal va tiniq |
|
|
|
|
|
|
|
|
qatlam |
56,87 |
31,30 |
7,10 |
1,42 |
3,31 |
— |
— |
Laboratoriyada tish texnigi chinni tish protezlarini har bir bemorning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda individual shakllantirish usulida tayyorlaydi. Tayyor protez tugallangan shaklga, o‘lchovga va rangga ega bo‘lishi kerak. Og‘iz bo‘shlig‘ida kiydirib ko‘rish va mahkamlash vaqtida asosiy konstruksiya yoki uning elementlarini o‘zgartirmasdan detaliga ozgina tuzatish kiritish mumkin bo‘ladi. Bu qoidaga barcha ortopedik konstruksiyalar, ayniqsa, chinni mahsulotlari bilan ishlaganda rioya qilish kerak.
86
Yuqori qattiqlik xususiyatiga ega bo‘lganligi uchun chinni metall yoki plastmassaga nisbatan qiyinroq silliqlanadi. Tez silliqlashda charxlovchi tosh tekkan joy qiziydi, natijada mikroyoriqchalar paydo bo‘lishi mumkin. Chinni mo‘rt bo‘lgani uchun yupqa qirralar bosim ostida sinishi mumkin.
Chinni protezlarni plastmassadan yasalgan protezlar kabi qayta tiklash mumkin emas. Bularning hammasi kerakli materiallar bilan ishlash vaqtida juda ehtiyotkor va batartib bo‘lishni talab etadi.
Massalarning rang tuslari har xil bo‘lishi mumkin. Ulardan foydalanish har bir ayrim holda kerak bo‘lgan ranglarni topishga imkon beradi. Tabiiy tishlarning rangiga mos keluvchi sun'iy tishlarni yasash uchun har xil rangdagi chinni massalardan foydalaniladi. Ularni bir-birining ustiga qatlam-qatlam qilish yo‘li bilan tabiiy tish rangiga o‘xshash milkka yaqin nisbatan to‘qroq bo‘yin qismidan oppoq kesuv yuzasiga sezilarsiz bo‘lib o‘tadigan rang hosil qilinadi.
Protez konstruksiyasining asosi tayyorlanadigan chinni massa asosiy (bazis) massa, deb ataladi. U tiniq bo‘lmasa-da, juda pishiq va mustahkam bo‘ladi. Asosiy qatlam ustiga surtiladigan va konstruksiya detallarini shakllantiradigan, o‘zida ranglarning har xil tuslarini mujassamlashtirgan massa dentin massa, deb ataladi. Koronka kesuvchi yuzasining tiniq qismlarini shakllantirish uchun tiniq massadan foydalaniladi, bunga emal massa, deyiladi.
/un'iy qoplamalar tayyorlashda chinni massalar platina yoki oltindan tayyorlangan qalpoqchalar ustida pishiriladi, shuning uchun massani pishirish harorati metall qalpoqchaning erish haroratidan baland bo‘lmasligi kerak. Chinnidan qoplamalar yoki vkladkalar tayyorlash ketma-ket keladigan qator bosqichlarni o‘z ichiga oladi:
klinik manipulatsiyalar (bemorni tekshirib ko‘rish, tishlarni arralash, qolip olish va h.k.).
tish chultorini (kultyasini) tayyorlash;
platina folgasidan qalpoqcha tayyorlash;
chinni massa tayyorlash;
metall qalpoqcha ustida koronka yoki vkladkani shakllantirish;
massani kuydirish;
katta-kichikligi va shaklini uzil-kesil shakllantirish (charx- lovchi asboblar yordamida to‘g‘rilash, kerak bo‘lsa, chinni massa qo‘shish);
87
qaytadan pishirish;
uzil-kesil tekshirib ko‘rish, kerak bo‘lsa, oz-moz to‘g‘rilash;
yuzasini glazurovka qilish (sirlash);
tayyor qoplama yoki vkladkani tishga mahkamlash.
/huningdek, chinnidan qoplamalar va vkladkalar tayyorlash uchun metall folgadan foydalanmasdan, o‘tga chidamli modellarda kuydirish ham taklif etilgan. Bular e'tiborga loyiq bo‘lsa-da, biroq texnologik kam-ko‘stini tuzatish talab qilinadi.
Chinni massalar va konstruksiya qismlariga bo‘lgan asosiy talablardan biri — ularning issiqdan kengayish koeffitsientining bir-biriga yaqinligi hisoblanadi. Chinnini ochiq atmosfera sharoiti va vakuumda kuydirish mumkin. Ochiq atmosfera sharoitida kuydirilganda chinni ichidagi komponentlar orasidagi kimyoviy reaksiyalar natijasida gazsimon mahsulotlar ajralib chiqib, suv bug‘lanib ketib, chinni massa g‘ovak bo‘lib qoladi.
Vakuum sharoitida kuydirish yetarli darajada qattiq, fizik- mexanik xossalari yaxshi bo‘lgan massa olishga imkon beradi. Vakuumda pishirilgan sun'iy qoplamalar, vkladkalarning estetik ko‘rsatkichlari yuqori.
k.13. Chinni massalarning fizik-mexanik xossalari
O‘zining tarkibi va ularga kiradigan komponentlarning nisbatiga ko‘ra, farqlanadigan chinni massalar har xil erish haroratiga, qattiqlik xususiyatlariga, kirishish qobiliyatiga ega. Bu ko‘rsatkichlar katta darajalargacha o‘zgarib turishi mumkin:
zichligi 2,6—2,8 g/sm3;
egilishga qarshiligi 350—900 kgs/sm2;
qattiqligi 270—400 kgs/sm2;
erish harorati 900—1350˚C;
issiqdan kengayish koeffitsienti 7—9 · 10-6;
kuydirishdagi kirishish 15—42 %.
Barcha chinni massalar kuydirish vaqtida o‘rta hisobda 30 % ga yaqin kattagina hajmiy kirishish beradi. Massaning kirishish qobiliyati protezlarni shakllantirish vaqtida kattaroq o‘lchovda shakllantirishga majbur qiladi, uzil-kesil shakllantirish esa, birinchi kuydirishdan so‘ng o‘tkaziladi.
88
Sitallar. /itallar polikristall oynalar guruhiga mansub bo‘lib, yuksak fizik-mexanik xususiyatlari bilan farqlanadi. Oynaning xossalarini yaxshilashga avvallari ham ko‘p urinib ko‘rilgan, biroq so‘nggi 20—25 yil ichidagina bu sohada muvaffaqiyatga erishildi. Bunga eritilgan oyna massasini katalizatorlar (ba'zi bir metallarning oksidlari va ularning kolloid zarrachalari) yordamida kristallantirish usuli ishlab chiqilgandan keyin erishildi. Bu usul bilan olingan xomashyo bir tekis mayda zarrachali mikrostrukturaga ega. /itall kristallarining katta-kichikligi chinninikiga qaraganda taxminan 50 marta kam. Bunday tuzilish materialga qimmatli fizik va mexanik xossalar beradi: massaning kamligi, katta mustahkamlik, qattiqlik, issiqqa chidamlilik, kimyoviy barqarorlik shular jumlasidan.
/itallarning zichligi 2,5—2,7 g/sm3 bukilishga mustahkamligi 900 dan 5000 kgs/sm2.gacha, qisilishga chidamliligi 5000— 1500 kgs/sm2, issiqdan kengayish koeffitsienti 9—30·10-6.
Chet elda bunday materiallar har xil nom bilan yuritiladi: pirokeram (AQ/H), vitrokeram (Germaniya), devitrokeram (Yaponiya) va boshqalar.
Individual tish qoplamalari tayyorlashda qo‘llanish materialning bir qancha afzalliklarini aniqlashga imkon berdi:
qoplamaning asosiy qatlamida chinni massada uchrab turadigan yoriqlar paydo bo‘lmaydi. Buning natijasida massadan qo‘shimcha ravishda qo‘shish va kuydirish zarurati yo‘qoladi;
sikordan foydalanish qoplama tayyorlashga sarflanadigan vaqtni qisqartirishga imkon beradi, tish texnigining mehnat unumdorligini oshiradi;
sikordan tayyorlangan mahsulotlar yuqori mustahkamlikka ega bo‘lishi bilan farqlanib turadi;
massani kuydirishni oltin falga ustida olib borish mumkin.
89
S-bob. YORDAMCHI MATERIALLAR
Yordamchi materiallar o‘zining fizik-kimyoviy xususiyatlariga ko‘ra, xilma-xil bo‘lgan moddalar va preparatlarning katta bir guruhi bo‘lib, ular tish protezlari tayyorlash jarayonida qo‘llanilsa- da, uning yakuniy qismlarini tashkil qilmaydi.
Yordamchi materiallar tish protezlarini tayyorlashning klinik hamda laboratoriya bosqichlarida qo‘llaniladi. Ba'zi bir materiallar ko‘proq klinikada, boshqalari esa, laboratoriyalarda ishlatiladi. Talaygina qismi esa, ham klinikada, ham laboratoriyada qo‘lla- niladi.
Yordamchi materiallarni ishlatilishiga qarab quyidagicha tasnif qilish rasm bo‘lgan:
qolip olish materiallari — yuzaning negativ (aksi) tasvirini olish uchun, shuningdek, negativ tasvirni pozitiv tasvirga o‘tka- zish uchun (model olish);
shakllantiruvchi materiallar — mahsulotning shaklini va o‘lchamlarini shakllantirish, originaldan nusxa olish uchun;
qoliplovchi materiallar — xomashyoni quyish yo‘li bilan mahsulot tayyorlashda foydalaniladi;
abraziv materiallar — protezlar, apparatlar va shina- larning qattiq yuzalariga ishlov berish, silliqlash va yaltiratishda ishlatiladi;
boshqa har xil materiallar. Bu guruhga ba'zan faqat fizik va mexanik xossalari bo‘yicha emas, balki amalda foydalanish doirasi jihatidan ham keskin farq qiladigan materiallar birlashtirilgan. Ular qo‘shimcha materiallar kabi keng ko‘lamda qo‘llanilmaydi, biroq ular ham zarur bo‘lib turadi. Ba'zi hollarda ularsiz texnologik jarayonni o‘tkazish mumkin emas, boshqa hollarda esa, ular shu jarayonni tezlashtiradi, tish texnigi ishini yengillashtiradi, tayyor- lanayotgan mahsulot sifatining oshishiga imkon beradi.
90
3.1. Qolip materiallar
Ortopedik stomatologiyada ko‘pchilik protezlar, apparatlar va shinalarning konstruksiyasini yaratish, og‘iz bo‘shlig‘idan tashqarida, ya'ni protez joylashadigan yumshoq va qattiq to‘qi- malarni anatomik shaklini aniq aks ettiradigan modellarda bajariladi. Bunday modellar protez o‘rni to‘qimalarining aniq negativ nus- xasi hisoblangan qoliplardan quyiladi. Qoliplar olish uchun qo‘l- laniladigan materiallar qolip materiallar, deb ataladi. Qolip olish uchun quyidagi qator zarur xususiyatlari bo‘lgan materiallardan foydalanish mumkin:
tish qatorlari va og‘iz bo‘shlig‘i shilliq pardasi relyefining aniq nusxasini unchalik qattiq bo‘lmagan bosimsiz qolip olishga imkon beradigan egiluvchanlik;
qolip massasini tayyorlashning oddiyligi, uni og‘iz bo‘shlig‘iga oson kiritish va og‘izdan butun holda yoki katta bo‘lak- larga bo‘lib oson birikadigan;
2—5 minut davomida qattiq yoki egiluvchan holatga o‘tish qobiliyati;
hidsiz bo‘lishi, og‘iz bo‘shlig‘i shilliq pardasi va butun organizm uchun bezararligi;
og‘iz bo‘shlig‘idan chiqarib olingandan keyin model quyilguncha o‘z hajmini va shaklini o‘zgartirmasligi;
so‘lak ta'siriga chidamliligi;
model quyiladigan materialga yopishib qolmasligi, bu ularni bir-biridan oson ajratishni ta'minlaydi.
Qolip oluvchi materiallar bemorning umumiy sog‘ligiga, tish qatorlari va og‘iz bo‘shlig‘i shilliq pardasining patologik holatida, tayyorlanadigan apparat yoki protez konstruksiyasiga bog‘liq holda, ma'lum ko‘rsatmalar bo‘yicha qo‘llaniladi.
/anoat ishlab chiqarayotgan qolip olish materiallari har xil fizik va kimyoviy xossalarga ega. /hifokor har bir muayyan holda organizm uchun imkon boricha kam o‘ng‘aysizlik tug‘diradigan va shu bilan bir qatorda protez o‘rnini sifatli aksini hosil qiladigan qolip olish materialini tanlaydi. Tish texnigi o‘zi laboratoriyada ishlatadigan qolip oluvchi materiallarning xususiyatlarini yaxshi bilishi kerak. Bo‘lg‘usi protezning sifati qolipning sifatiga, uning saqlanishiga, modelning quyish usuliga ko‘p jihatdan bog‘liqdir.
91
Qolip olish materiallarini ular tarkibiga kiradigan kompo- nentlarning kimyoviy tabiatiga, qotgandan keyingi fizik holatiga, qo‘llanilish sharoitlariga va qayta foydalanish imkoniyatiga va boshqalarga qarab tasnif qilish mumkin. Materialning qotgandan keyingi fizik holatiga qarab tasnif qilish eng ko‘p tarqalgan (chizmaga qarang).
Qolip olish materiallari
Fizik holati
Kimyo- viy tabiati
Qo‘lla- nish sohasi (ko‘pin- cha)
3.k. Qattiq kristall materiallar
Bu guruhdagi qolip olish materiallariga gips, sinkoksievgenol va sinkoksigvayakol pastalari kiradi. Bu massalarning xarakterli xususiyatlari shundan iboratki, ular qotgan holatda aniq kristall tuzilishga ega bo‘lib, ularga egiluvchanlik va qayishqoqlik xos emas.
Gips. Bizning mamlakatimizda qolip olish materiallaridan ortopedik stomatologiyada eng ko‘p qo‘llaniladigani gips hisoblanadi. Gips yordamida tish qatorlaridan va tishsiz jag‘lardan qolip olish hamda yuz maskalarini tayyorlash mumkin. Gipsdan modellar tayyorlanadi. U qoliplovchi massalar tarkibiga kirib, sun'iy qoplamalar tayyorlashda, kavsharlashda yordamchi material sifatida foydalaniladi.
92
Tabiatda gips suvli kalsiy sulfat GaO4·2H2O holida uchraydi. Gips kristalli tuzilishga ega. Uning hosil bo‘lishi suv havzalarida erigan sulfat tuzlarining o‘zaro kimyoviy ta'siriga bog‘liq, natijada sulfat kislotaning erimaydigan tuzlari cho‘kmaga tushadi. Tabiatdagi gips konlarida, odatda, ularga rang-tus beruvchi har xil aralashmalar bo‘ladi. Tabiiy gips zichligi 2,2—2,5 g/sm3, Brinell bo‘yicha qattiqligi 1,5—2 kgs/mm2, suvda eruvchanligi 20˚C da 2,05 g/l.
Ortopedik stomatologiyada maxsus termik ishlovdan o‘tgan, ya'ni qo‘shaloq suvlidan yarim suvliga aylangan (2GaSO4·H2O) gips qo‘llaniladi. Buning uchun tabiiy gips bo‘laklari maxsus maydalash mashinalarida mexanik usulda maydalanadi, shundan so‘ng tegirmonda gips kukuni olinadi. Tegirmonda gips maydalash qizdirilgan holda olib boriladi, bu esa, uning yana ham may- dalanishiga imkon beradi. Tish protezlashda ishlatiladigan gips ikki xil yo‘l bilan: avtoklavda yuqori bosim ostida va normal atmosfera bosimi ostida olinadi.
Maydalangan gipsni avtoklavlash uchun uni avtoklavga joy- lashtirilgandan so‘ng 1,3 atm bosimi ostida 124˚C gacha 6 soat davomida qizdiriladi. Gipsning ko‘p qismi o‘zidagi namlikni yo‘- qotib, yarim suvli bo‘lib qoladi. Undan keyin 120˚C da 2—2,5 soat davomida quritilganda gips barcha zarur xossalarni kasb etadi, shu bilan bir qatorda yanada mustahkamroq bo‘ladi.
Ochiq havoda yarim suvli gipsni olish uchun maydalangan gips qovuriladigan qozonga solinadi. Harorat asta-sekin 165˚C gacha yetkaziladi. Gips bu haroratda 10—12 soat tutib turiladi, shundan so‘ng u yarim suvli bo‘lib qoladi. Keyinchalik gips elanadi va navlarga ajratiladi, har xil rang beruvchi va ta'mini yaxshilovchi qo‘shim- chalar hamda qotishni boshqaruvchi moddalar qo‘shiladi.
Gipsning sifati uning qay darajada maydalanganligiga (mayda dispers kukuni eng yaxshi xususiyatlarga ega) shuningdek, kuydirish usuliga yoki undagi suvning 3/4 qismi yo‘qotilishiga bog‘liq. Gips har bir kvadrat santimetrida 1600—4900 teshigi bo‘lgan elaklarda elanadi. Gips suv bilan aralashtirilganda, suvni o‘ziga biriktirib olish qobiliyatiga ega bo‘lib, qaytadan ikki marta suvliga aylanadi va buning natijasida qotadi. Gipsning bunday strukturaviy o‘zgarishiga qotish, deb ataladi:
2(GaSO 2H O) 120 —180˚G (GaSO ) H O + SH O
4 2 4 2 2 2
Ikki suvli gips Yarim suvli gips (Yarim gidrat)
93
Tabiiy gipsga termik ishlov berilganda, uning bir-biridan fizik va texnologik ko‘rsatkichlari bilan farq qilib turadigan har xil ko‘rinishdagi mahsulotlari olinishi mumkin. Agar termik ishlov berish normal atmosfera sharoitida olib borilsa, u holda uning
—modifikatsiyasi olinadi. Atmosfera bosimi oshirilgan holatda
—modifikatsiyali gips olinadi. -yarim gidrat o‘zining katta zichligi 2,72—2,73 g/sm2 va pishiqligi bilan farqlanib turadi. Uni aralash- tirilganda suvga to‘yinish qobiliyati 40—45 %. —yarim gidratning zichligi kamroq 2,67—2,68 g/sm3, suvga to‘yinishi 60—65 %. Harorat tartibiga rioya qilish gips xossalari uchun katta ahamiyatga ega. Chunonchi, optimal haroratdan pastroqda ishlov berish hamda vaqtga rioya qilmaslik, gipsda ikki suvli gipsning ortiqcha miqdorda qolishiga sabab bo‘ladi, bu esa, uning qotish xossasini yomon- lashtiradi. Agar juda qattiq qizdirib yuborilsa, gips molekulalari suvni butunlay yo‘qotib, angidrid GaSO4 ga aylanishi mumkin.
Gipsni 600˚C gacha qizdirilganda, suvni biriktirish qobiliyatini
yo‘qotgan angidrid hosil bo‘ladi. Bundan pastroq haroratda qizdirilganda, olingan angidrid turlari qotish qobiliyatini saqlab qoladi va juda tez qotadi, bunday gips ishlatish uchun juda noqulay va uni texnologik ijobiy gips, deb bo‘lmaydi.
O‘ta mustahkam gips. Gips mahsulotlarining mahkamligini oshirish maqsadida keyingi yillarda Kuybishevdagi gips zavodida sanoatda ishlatish uchun yuqori mustahkamlikka ega bo‘lgan gips retsepti ishlab chiqilgan va taklif etilgan. Tabiiy gipsga termik ishlov berishda past bosimdagi to‘yingan bug‘dan foydalanib, uning oddiy gipsga nisbatan 2—3 marta yuqori mustahkamlikka ega bo‘lgan,
-modifikatsiyasi (—yarim gidrat) olishga muvaffaq bo‘lindi. Bun- day gipsdan foydalanish tish texnikasidagi ishlarning sifatini oshi- rib, brak foizini kamaytiradi. Undan foydalanish usuli odatdagidan farq qilmaydi.
Tish texnikasida ishlatiladigan gipsning xossalari. Tish texnikasida ishlatiladigan gips zichligi 2,67—2,68 g/sm3 bo‘lgan oq kukundir. Yarim gidrat miqdori 90 % atrofida. Massa o‘z tarkibida ikki suvli gips va angidriddan iborat aralashma tutadi. Yarim suvli gips kukuni suv bilan birikkanda u bilan kimyoviy reaksiyaga kirishadi, natijada gips molekulalari qaytadan ikki suvli bo‘lib qoladi, butun massa esa, qattiq holatga o‘tadi.
Tish texnikasida maxsus qozonlarda o‘z-o‘zini bug‘latish yo‘li bilan olingan yuqori mustahkamlikka ega bo‘lgan gipsdan foydalaniladi. Odatda, unga sariq rang berilgan bo‘lib, germetik
94
o‘ralgan holda chiqariladi, chunki havodan namni jadal yutib, o‘z xossalarini yo‘qotishi mumkin. U supergips ham, deb ataladi.
8 4 2 2 2 5 4 2
(Ga O ) · H O + SH O 2(Ga O ) · 2H O
(Yarim gidrat) (Ikki gidrat)
Gipsning gidratatsiya reaksiyasi ekzotermik xarakterga ega.
Gipsning qotish jarayonini kolloid nazariya asosida tushuntirish mumkin. Bu nazariyaga asosan ikki suvli gipsga nisbatan suvda
5 marta ko‘p erish xususiyatiga ega bo‘lgan yarim suvli gips eritmaning o‘ta darajada to‘yinishi natijasida gel ko‘rinishida cho‘kma hosil qiladi, u kristallanadi va qattiq holatga o‘tadi. Angidridning eruvchan fraksiyalari gidratatsiyasida ham shunday jarayon sodir bo‘ladi. Gipsning kristallanishi suv bilan aralashtirilgan zahoti boshlanadi hamda qotgan va qattiq holatga kelganidan so‘ng birmuncha vaqt davom qiladi. Gipsning mustahkamligi ortiqcha namlik taxminan bir hafta mobaynida, atrof-muhitning namligiga bog‘liq holda bug‘lanishi natijasida osha boradi. Bir sutkadan so‘ng uning cho‘zilishga mustahkamligi 3—7 kgs/sm2, 7 sutkadan keyin esa, 8,7—14,2 kgs/sm2.gacha ko‘payadi. Gipsning qotishi hajmining 1 % gacha kengayishi bilan boradi. Qolip olish uchun gips kukunini suv bilan gomogen massa hosil bo‘lguncha yaxshilab aralashtiri- ladi (nisbati 1,8—1,5:1). Gips molekulalari gidratatsiyasi vaqtida
65 % gacha suv sarflanadi, qolgan qismi esa, massaning qurib qotishi mobaynida bug‘lanadi.
Ishlab chiqarish sharoitida (ortopediya klinikalarida yoki tish texnikligi laboratoriyalarida) ko‘pincha gipsning qotishini tez- lashtirish yoki sekinlashtirish, ko‘proq yoki kamroq mustah- kamlikka ega mahsulot olish zarurati tug‘iladi. Bunga gipsning gidratatsiyasi va kristallizatsiyasi jarayoniga ma'lum darajada ta'sir ko‘rsatish natijasida erishiladi. Bu jarayonning borishini gips kukunining dispersligi, harorat tartibi, qorishma olish jarayoni, maxsus qo‘shimchalar qo‘shish yo‘li bilan tartibga solish mumkin. Kukunning dispersligi. Gips kukunining maydalanish darajasi gips qorishmasining kristallanish tezligiga sezilarli ta'sir ko‘rsatadi. Yuqori dispers kukun suvda tezroq eriydi va uni to‘yintiradi, bu esa, butun massaning tez va bir tekis kristallanishiga olib keladi. Bunda olinadigan kristallik struktura esa, o‘zining bir xilligi va zich-
ligi bilan xarakterlanadi.
95
Gips kukunini 1 sm2.da 4900 teshigi bo‘lgan elakda elanganda yuqori dispers gips olinadi, 1600 teshikli elakda elanganda esa, o‘rta darajadagi dispers gips olinadi.
Harorat ta'siri. Aralashma harorat tartibi 30—37˚C gacha ko‘tarilganda gipsning qotishi tezlashadi. Harorat tartibining bundan yuqori ko‘tarilishi maqsadga muvofiq emas, chunki 37—50˚C oraliqda kristallanish tezligi o‘zgarmaydi, 50˚C dan yuqori haroratda esa, qotish tezligi kamaya boradi.
Aralashmani qorish. Gips bilan suv aralashmasi bir tekisda bo‘lishi kerak, bunga gips bilan suvni yaxshilab aralashtirish natijasida erishiladi. Yetarlicha aralashtirilmagan hollarda gips zarrachalari bir tekis ho‘llanmasligi mumkin, bu esa, massaning bir xil chiqmasligiga va kristallanish jarayonining tartibsiz o‘tishiga sabab bo‘ladi. Yaxshilab aralashtirilgan massada kristallanish bir tekis hamda tezroq sodir bo‘ladi, qotgandan keyin esa, massa birmuncha zich bo‘ladi.
Qotish tezligiga ta'sir qiluvchi qo‘shimchalar. Gipsning qotish tezligini aralashma tarkibiga qotish jarayonini tezlashtiruvchi yoki sekinlashtiruvchi moddalarni kiritish yo‘li bilan o‘zgartirish mumkin. Gipsning kristallanishini natriy xlorid NaGl, kaliy xlorid KGl, kaliy sulfat K2SO4, natriy sulfat Na2SO4, kaliy nitrat KNOS va boshqa qator tuzlar tezlashtiradi. Katalizatorlardan ko‘proq, osh tuzi ishlatiladi (NaGl), uni suvga 2,5—3 % miqdorda qo‘shgan ma'qul.
Kristallanishning eng ko‘p tarqalgan sekinlashtiruvchilari (ingibitorlari) natriy tetraborat (bura) Na2B4O7·10H20, durad- gorlik yelimi, shakar G12H22O11, etil spirt G6H5OH hisoblanadi. Katalizatorlar va ingibitorlar suvga yoki kukunga qo‘shib ishlatilishi mumkin. Gips aralashmasi komponentlari suv bilan aralashganda va unda eriganda ularning ta'siri namoyon bo‘ladi.
Gipsdan qolip quyish materiali sifatida foydalanilganda gips qolipni modeldan ajratib olishni osonlashtirish uchun uning mustahkamligini kamaytirish maqsadga muvofiq. Gipsning mustahkamligi massaga osh tuzi yoki kaliy sulfat KSO4 qo‘shilganda kamayadi. Agar gips model olish uchun ishlatiladigan bo‘lsa, bu holda uning mustahkamligini oshirish zarur bo‘ladi. Bunga gips qorishmasiga 2—3 % natriy tetraborat qo‘shish natijasida erishish mumkin.
Modelning faqatgina yuza qatlami mustahkamligini oshirish mumkin. Buning uchun uni yaxshilab quritgandan keyin natriy borat eritmasida, parafinda MgGl2·6H2O qaynatiladi.
96
120˚C gacha qaynatishga bardosh berishga qodir bo‘lgan mustahkam modellarni tish texnikasida ishlatiladigan oddiy gipsdan unga 4 % aralashtirilgan kaliy va natriy nitrat KNaG4H4O6·4H2O va 0,2—0,4 % natriy tetraborat Na2B4O7·10H2O qo‘shish yo‘li bilan olish mumkin. Bunday aralashmani quyuqroq qilib qorish mumkin, bu esa, o‘z navbatida yanada mustahkamroq, kristallar kengayishi kamroq bo‘lgan model olishga imkon beradi.
Gips tish protezlari tayyorlashning deyarli barcha texnologik jarayonlarida zarur. Uzoq davrgacha gips yagona universal qolip olish materiali bo‘lib kelgan. Hozirgi kunga kelib ko‘pgina yangi yuqori sifatli qolip olish materiallari yaratildi, biroq ularning hammasini ishlatish ko‘lami chegaralangan.
Gipsdan tish texnikasi ishlarida keng miqyosda foydalaniladi. Undan modellar olinadi, qoplamalar tayyorlash uchun shtamplar shakllantiriladi, plastmassa bilan ishlaganda press-formalar tayyorlanadi, gips yordamida modellarni okklyudator va artikula- torlarga mahkamlanadi, tish protezlari qismlarini payvandlashdan oldin fiksatsiya qilinadi. Gipsdan yuz maskalari, mulyajlar tayyorlash mumkin. Yuqorida aytib o‘tilgan hollarda gipsning o‘rnini bosadigan material yo‘q.
Gips qattiqligini, ayniqsa, kavsharlash va tish protezlari qism- larini quyish uchun unga 5—10 % li marshalit (maydalanib, qizdirilgan daryo qumi) qo‘shish uni mustahkamligini sezilarli darajada oshiradi. Gips jarrohlikda har xil suyaklarning sinishini davolashda, bandaj va korsetlar tayyorlashda ham ishlatiladi. Undan qisqa vaqt ichida immobilizatsiya qiladigan bog‘lamlar, shinalar tayyorlash mumkin.
Gipsni saqlash. Gips gigroskopik materiallar qatoriga kiradi, shuning uchun uni quruq joyda, namni o‘tkazmaydigan qilib o‘ralgan holda saqlash kerak. Nam muhitda yarim gidrat mole- kulalari o‘ziga suvni biriktirib oladi va qo‘shgidratga aylanadi. Bunday gips suv bilan aralashtirilganda qotish xususiyatini yo‘qotadi.
Rux oksid, evgenol (gvayakol) asosidagi materiallar. Bu guruhdagi qolip olish materiallariga rux oksid, evgenol yoki gvayakoldan iborat pastalar kiradi. Bunday aralashmalarda ko‘pdan beri terapevtik stomatologiyada vaqtinchalik plombalash materiali sifatida, plomba tagidan himoya qatlami sifatida foydalanib kelinmoqda.
Aralashmaga rux oksid va evgenol yoki gvayakol, kanifol, vazelin moyi va boshqa qo‘shimchalar kiritish massani plastifikatsiya qiladi,
97
buning natijasida u egiluvchan (plastik) xususiyat kasb etib, qolip olish uchun yaroqli bo‘lib qoladi.
/anoatda ishlab chiqarilayotgan preparatlar tyubik (siqma) idishlarga joylashtirilgan ikki xil pastadan iborat. Pasta kompo- nentlarining tarkibi, har bir siqma idishda shunday joylashganki, uni uzoq muddat davomida saqlash mumkin, ular bir-biri bilan kimyoviy o‘zaro munosabatga kirisha olmaydi. Birinchi pasta, o‘simlik yoki mineral moy bilan aralashtirilgan rux oksiddan iborat. Ikkinchi pasta gvayakol yoki evgenol, kanifol va to‘ldiruvchilardan iborat. Kanifol massaning yopishqoqligini kamaytirish va qotish tezligini oshirish uchun kiritiladi. To‘ldiruvchi sifatida talk yoki kaolindan foydalaniladi.
Pastalarni bir-biriga qo‘shib, ularni yaxshilab aralashtirilganda, odatda, tishsiz jag‘lardan qolip olish uchun foydalaniladigan juda ham plastik massa hosil bo‘ladi. Massaning kristallanishi 3—4 minutdan keyin boshlanadi, shundan keyin material qattiq va mo‘rt bo‘lib qoladi.
Massani qotish holatiga olib keluvchi rux oksid bilan gvayakol yoki evgenol o‘rtasida bo‘ladigan kimyoviy reaksiyaning mohiyati oxirigacha yaxshi ma'lum emas. Biroq, shu narsa ma'lumki, bu ikki asosiy komponentning o‘zaro ta'sir tezligi rux oksidning aktivligiga bog‘liq. Karbonatdan ZnGOS yoki gidroksiddan Zn(OH)2 olinadigan rux oksidning aktivligi eng yuqori. Bu materiallarning afzalligi shundan iboratki, ular qotgandan keyin amalda hech kirishmaydi, yetarli darajada mustahkamlikka ega, so‘lak bilan yuvilib ketmaydi. Qolip olish davomida massaning egiluvchanligi yuqori bo‘lganligi tufayli protez o‘rni sezilarli darajada bosimga uchramaydi va relyefi o‘zgarmasdan olinadi. Dentolning cho‘zilishga chidamliligi 3,96 kgs/sm2. Bu massalar ko‘priksimon protezlarni vaqtinchalik mahkamlashda qo‘llaniladi.
Elastik materiallar. Elastik qolip olish materiallariga o‘zining fizik-kimyoviy xossalari bilan bir-biridan farq qiladigan katta guruh kiradi. Ularning hammasining xarakterli xususiyati shundan iboratki, ular qotgandan keyin elastik rezinasimon holatga ega bo‘ladi. Qolip olish materiali qotgandan so‘ng bosim ostida deformatsiyalanishi, mumkin, biroq bosim kuchi yo‘qolgandan keyin yana o‘z holiga qaytadi. Materialning elastikligi tufayli bunday qoliplar og‘iz bo‘shlig‘idan butunicha chiqarib olinadi. Elastik massalar bilan olinadigan qoliplar o‘zining aniqligi bilan ajralib turadi. Qolip olishda bemor qiynalmaydi, model olish esa, soddalashadi.
98
Dastlabki elastik qolip olish materiallari o‘tgan asrning 40-yilla- rida metallar bilan tuz hosil qilish va gelga aylanish qobiliyatiga ega bo‘lgan algin kislota unumlaridan olingan edi. Keyingi yillarda stomatologiyada tarkibida kremniy va oltingugurt tutgan sun'iy organik kauchuklar — silikon va tiokolli materiallar qo‘llanila boshlandi. Kimyo yutuqlari, tibbiyot sanoati xodimlarining stomatologlar bilan hamkorlikdagi izlanishlari, ortopedik stomatologiya uchun zarur bo‘lgan har xil elastik qolip olish massalarini yaratishga olib keldi. Alginat materiallar. Barcha alginat qolip olish materiallarining asosini algin kislotaning natriy tuzi tashkil etadi. U kukundan iborat bo‘lib, suvda bo‘kib, kolloid sistema — gel hosil qilish xususiyatiga ega. Gelga undan qolip olish materiali sifatida foydalanishga imkon beradigan fizik xususiyat berish uchun uning qattiqligi va elastikligini oshirish, yopishqoqligini kamaytirish zarur. Bunga erishish uchun unga gips, shuningdek, har xil to‘ldiruvchilar (oq qurum SiO2, bariy sulfat BaSO4, natriy karbonat Na2GOS va boshq.) qo‘shish kerak bo‘ladi. Ayniqsa, gips qo‘shish katta ahamiyatga ega. Undan eruvchan natriy alginat gelini erimaydigan kalsiy alginat geliga o‘tkazish maqsadida foydalaniladi. Reaksiya
quyidagi sxema bo‘yicha boradi:
TanAlg + n n +CanAlg 2Ca50 2Ta 50
rt 2 rt
Alg — algin kislota anioni
Biroq, bu reaksiya tez va oxirigacha boradigan bo‘lsa, unda massa sof kalsiy alginatga — qattiq va mo‘rt materialga aylanadi, bu esa, qolip olish materiallariga qo‘yiladigan talablarga javob bermaydi. Massani elastik holda bo‘ladigan vaqtini uzaytirish maqsadida unga quyqa hosil qilishni tartibga soluvchilar (trinatriyfosfat, natriy karbonat va boshq.) qo‘shiladi, ularning ta'sirida jarayon bir tekis davom etadi. Agar bu jarayonga erigan natriy alginatning bitta zarrachasi chegarasiga qaralsa, kalsiy alginatning zarracha yuzasida hosil bo‘lishini ko‘ramiz va ma'lum vaqt o‘tgandan keyingina uning hammasini egallaydi. Ana shu vaqt mobaynida zarrachalar ichida qisman natriy alginat saqlanadi, bu esa, massaga elastik xossalar baxsh etadi. Qolip olish bilan bog‘liq bo‘lgan barcha mani- pulatsiyalarni tugallash uchun ana shu vaqt amalda kifoya qiladi. Alginat qolip olish massalari qayta ishlatib bo‘lmaydigan materiallar hisoblanadi. Bu materiallarni sanoatda ko‘plab ishlab
99
chiqarish yo‘lga qo‘yilgan. Hamma kerakli tarkibiy qismlari bo‘lgan kukunsimon aralashmadan iborat preparatlar keng tarqalgan. Qolip olish massasini tayyorlash uchun kukun suv bilan aralashtiriladi. Alginat qolip olish materiallari plastik holatda protez o‘rni to‘qimalarining juda ham aniq aksini olishga imkon beradi. Qolip olish massasining qotishi qorilgandan keyin 3—4 minut o‘tgach
sodir bo‘ladi va u plastik holatdan elastik holatga o‘tadi.
Alginat qolip olish materiallari asosiy xossalarining xarakte- ristikasi. Massani tayyorlash va uni og‘izga kiritishning osonligi, protez o‘rni to‘qimalarining aniq aksini olish, og‘iz bo‘shlig‘idan butunicha chiqarib olish mumkinligi alginat qolip olish mate- riallarining eng afzal tomonlari hisoblanadi. Qolip og‘izdan chiqarib olingandan keyin gips bilan qolip olishdagi kabi yuz iflos bo‘lib qolmaydi. Qotgan qolip olish massasi yaxshi qayishqoq xossalariga, yetarli darajada qattiqlikka va mahkamlikka ega. Alginat qoliplar bo‘yicha model quyish ham oson.
Alginat qolip olish materiallarini qo‘llanish gips bilan qolip olishga nisbatan qolip olish usulini sezilarli darajada soddalashtiradi va unga sarflanadigan vaqtni tejaydi. Biroq qolip olish materiallari bu guruhining qator kamchiliklari bor.
Barcha alginat materiallar plastik holatdan elastik holatga o‘tish davrida hajmi sezilarli darajada qisqaradi. Bunda gel hosil qilishdan keyin sodir bo‘ladigan strukturaviy o‘zgarishdan makromole- kulalar zichlashadi, buni esa, sinerezis — ozod suyuq faza ajralishi bilan birgalikda boradi, deb tushuntirish mumkin.
/uyuq faza gipsning qotishini sekinlashtirish qobiliyati bo‘lgan va olingan model yuzasining tozaligini buzadigan moddalar (suv, kislota, kolloid zarrachalar)dan iborat. Ajralib chiqqan suyuqlikni ketkazish uchun og‘izdan chiqarib olingan qolipni oqib turgan suvda chayib olish tavsiya etiladi, model quyishdan oldin esa, uni 3—5 minutga 2 % alumokaliy achchiqtosh eritmasiga yoki natriy sulfatga solib qo‘yiladi. Qolip ochiq holda saqlanganda massa qurib qoladi (5-rasm). 15—20 minutdan keyin esa, qolip yo‘l qo‘yib bo‘lmaydigan darajada kirishadi. Qolipni to‘yingan suv bug‘lari solingan idishda saqlansa, uning kirishishini ancha kamaytirish mumkin. Qolipni suvda ham saqlasa bo‘ladi, biroq bunda uning hajmi kengayadi (6-rasm). Bunday qoliplardan model kechiktirilmasdan quyilishi kerak.
Alginat massalar mexanik mustahkamligining yuqori emasligi alginat massalar kamchiligiga kiradi. Buni qolip olish vaqtida hisobga
100
a b
5-rasm. Modeli olingan gips model (a) va qurigan alginat nusxa (b).
olish kerak. Qolipni faqat oquvchanlikka ega bo‘lgan va o‘z og‘irligi bilan qolip chuqurchalariga
oqib tushadigan massa bi- lan to‘ldirish mumkin. Qo- lipga ortiqcha bosim ta'sir ettirish mutlaqo mumkin emas, chunki bu holda qo- lipning yupqa joylari defor- matsiyaga uchrashi mum- kin. Alginat massalar is- siqqa chidamlilik qobiliya- tiga ega emas, shuning
uchun yengil eruvchan qo- tishmalardan model olishda foydalanish mumkin emas. Alginat massalarning
6-rasm. Alginat materiallarning kirishish
egri chiziqlari:
a—havoda; b—eksikatorda namligida;
d—37˚C dagi suvda.
qolip olish qoshiqlariga yaxshi yopishmasligi tufayli teshikli qoshiqlardan foydalanish kerak bo‘ladi yoki qoshiq chetlariga mum, plastir yopishtirib retension nuqtalar hosil qilinadi va qolip olinadi. Tibbiyot sanoati bir necha turdagi alginat massalarini ishlab chiqaradi. /tomalgin-73 natriy alginat asosida tuzilgan qolip olish materiali hisoblanadi. U pushtirangdagi mayda dispers kukun bo‘lib, xushbo‘y hidga ega. /uv bilan aralashtirib, yaxshilab qorishtiril- ganda plastik qolip olish massasi hosil bo‘ladi. Og‘iz bo‘shlig‘ida qotishi 2—6 minut ichida (massaning boshlang‘ich haroratiga bog‘liq) sodir bo‘ladi. Elastiklik va mustahkamlik xossalari quyidagi
101
ma'lumotlar bilan xarakterlanadi: qisilishdagi qoldiq defor- matsiyasi 2,5 %, uzilishdagi mustahkamligi — 1,5 kgs/sm2.
Material, asosan, tish qatorlarida qisman nuqson bo‘lganda ishlatiladi. Qolipning kirishish deformatsiyasining oldini olish uchun qolip og‘iz bo‘shlig‘idan chiqarib olingandan keyin darhol model quyilishi kerak. /inerezis oqibatida qolip yuzasida paydo bo‘lgan suyuqlikni yo‘qotish uchun uni oqar suvda chayib olinadi.
/uyuq gipsdan qolipni ezmasdan turib model quyiladi.
Novalgin. Alginat qolip olish massalarining bir turi hisoblanadi. Mayda dispers novalgin kukuni natriy alginat va qotish tezligini tartibga soluvchilar, bo‘yoqlar, to‘ldiruvchilardan iborat. Qolip olish uchun novalgin suv bilan aralashtiriladi. Qolip olish usuli xuddi stomalginga o‘xshash. Novalgin qotgandan keyin stomalginga nisbatan ko‘proq mustahkamlikka va qattiqlikka ega.
Sintetik kauchuklar. Ortopedik stomatologiyada yangi sintetik polimer qolip olish materiallari paydo bo‘lishi polimerlar kimyosi yutuqlarini tibbiyot sanoatiga joriy qilish natijasida mumkin bo‘ladi. Bu esa, shifokorlar bilan sanoat xodimlarining hamkorligi natijasida yuzaga keldi. /tomatologiyaga ko‘p miqdorda har xil preparatlar, materiallar, davo vositalarining kirib kelishi ana shunday hamkorlikning mahsulidir.
Bu guruhdagi qolip olish materiallari qator afzalliklarga ega. Ularning asosiy afzalligi kirishish xossasining yo‘qligidir, bu esa, qolipni uzoq muddat saqlashga imkon beradi. /ilikonli va tiokolli massalar protez o‘rni to‘qimalarining juda ham aniq aksini beradi, qotgandan keyin esa, massa ko‘proq elastiklik va mustahkamlikka ega ekanligi bilan farqlanadi. Bunday qoliplardan ikki marta model quyish mumkin.
Silikon polimerlari asosidagi qolip olish massalari. /ilikonli qolip olish materiallari ortopedik stomatologiyada bizning mam- lakatimizda va chet ellarda juda ko‘p ishlatiladi. /ilikon material- larning asosi oxirida aktiv gidroksil guruhi bo‘lgan chiziqli polimer (dimetilsilokdan) tashkil etadi. Katalizator ta'siri ostida (umumiy massadan 3—5 %) chiziqli polimerlar kondensatsiya yo‘li bilan chatishib, «tikilgan» polimer hosil qiladi. Massa qotadi va elastik bo‘lib qoladi.
Katalizator sifatida qalay-organik yoki titan-organik modda- lardan foydalanish mumkin. Qotish jarayonini tezlashtirish uchun katalizator ta'sirini tezlashtiradigan initsiator (tashabbuskor)
102
moddalar qo‘llanilishi mumkin. Polimerning vulkanizatsiya jarayoni va elastiklik darajasini tikuv-agent, katalizatorlar, tqldiruvchilar (SiO2 · MgO) miqdori bilan tartibga solish mumkin.
Sielast. Bu preparat Xarkovdagi tibbiyot plastmassasi va
stomatologik materiallar zavodida ishlab chiqarilgan. Preparat sanoatda pasta va suyuq katalizatorlar holida ishlab chiqariladi. Asosiy komponentdan tashqari, pasta to‘ldiruvchilar, rang beruvchilar, hid va ta'm beruvchi moddalarni o‘z ichiga oladi. Pastani katali- zatorlar bilan qorishtirilganda massa 2—5 minutdan keyin qotadi.
/ielast bilan olingan qolip issiqqa chidamli va modelni faqatgina gipsdan emas, balki yengil eruvchan metalldan ham quysa bo‘ladi.
/ielastning qayishqoqlik xossalarini vazelin moyini plastifikatsiya qilish yo‘li bilan tartibga solsa bo‘ladi. Protez o‘rni to‘qimalaridan bosimsiz qolip olish kerak bo‘lgan hollarda plastifikatsiyaga zaruriyat tug‘iladi. Zavod «/ielast-3» ishlab chiqarishni tashkil etgan bo‘lib, bu ikki qavatli qolip (nusxa) olishga imkon beradi: asosi qattiqroq bo‘lgan massadan tayyorlanadi, undan keyin esa, nusxaning ayrim joylarini aniqroq chiqarish uchun elastikroq materialdan uning ikkinchi qavati olinadi. Yig‘ma ikkita pastadan (quyuq va suyuqroq) va ularni rezinasimon massagacha qotiradigan katalizatordan iborat. Tiokol polimerlari asosidagi qolip olish materiallari. Tiokol (oltingugurtli) qolip olish materiallarining asosini metall oksidlari bilan reaksiyaga kirishish qobiliyati bo‘lgan va elastik birikmalar
hosil qiladigan merkaptanlar tashkil etadi.
Tiodent. /anoatda ishlab chiqarilayotgan preparat tiodent ikkita pastadan—bazis (asosiy) pasta va tezlashtiruvchidan iborat. Asosiy pasta tarkibi ko‘psulfidli kauchuk (asos) va qo‘shimchalar (ZnO,
GaSO4)dan iborat. Tezlashtiruvchi pasta qo‘rg‘oshin (II)-oksid (asosi), oltingugurt, kanakunjut moyi va xushbo‘y moddalardan iborat. Qo‘rg‘oshin (H)-oksid PbO2 katalizator hisoblanadi. Qotish
reaksiyasining tezligi uning miqdoriga bog‘liq bo‘ladi. Katalizator
sifatida, shuningdek, marganes (II)-oksid MnO2 dan foydalanish mumkin. Har ikki pasta qorishtirilganda juda ham aniq nusxa olish imkonini beruvchi plastikligi, yuqori qolip olish massasi hosil
bo‘ladi. O‘zining fizik xossalari bo‘yicha tiokol qolip olish massalari ko‘p jihatdan silikon massalarga o‘xshab ketadi. Tiokol massalar, xuddi silikon massalari kabi tayyorlash va og‘iz bo‘shlig‘iga kiritish vaqtida yuqori plastiklikka, qisqa vaqt ichida qotish xususiyatiga (5 minutgacha), qotgandan keyin yaxshi elastiklikka ega.
103
Ular juda kam kirishuvchan, saqlash davomida hajmi va shakli doimiyligicha qoladi, issiqqa chidamli (3-jadval). Tiokol, materiallarning vulkanizatsiyalanish tezligiga havo temperaturasi va namligi ta'sir ko‘rsatadi. Bir-ikki tomchi suv qo‘shish massaning qotishini sezilarli darajada tezlashtiradi, ikki tomchi olein kislotani qo‘shish (massaning bir porsiyasiga 2 tomchi) bilan uni sekin- lashtirishi mumkin.
S-jadval
Ayrim qolip olish materiallarining kirishishi, % hisobida
|
Material |
Qotishi bilan |
30 minut o‘tgach |
1 sutkadan so‘ng |
|
Gips |
Kengayish |
Kengayish |
Kengayish |
|
|
0,03 |
0,28 |
0,28 |
|
Dentol |
Yo‘q |
Yo‘q |
0,26 |
|
7tomalgin |
Yo‘q |
1,1 |
Kirishish |
|
7uv bug‘lari at- |
|
|
anchagina |
|
mosferasidagi |
|
|
|
|
stomalgin |
Yo‘q |
0,6 |
7hunday |
|
7ielast |
Yo‘q |
0,05 |
0,37 |
|
Tiodent |
Yo‘q |
0,05 |
0,13 |
Gidrokolloid materiallar. Ortopedik stomatologiyada qo‘lla- niladigan gidrokolloid massalar elastik massalar guruhiga mansub bo‘lib, qayta ishlatsa bo‘ladigan kolloid materiallardir, ularning asosini dengiz o‘simliklari agari tashkil etadi. Massaning asosiy komponenti (agar-agar) osongina gidrokolloid hosil qiladi va qizdirilganda gelga aylanadi. Mustahkamligini oshirish, ta'm va hidini yaxshilash uchun massaga har xil qo‘shimchalar qo‘shiladi. Agar- agar mikroorganizmlar uchun yaxshi oziqli muhit bo‘lganligi sababli, unga bakteritsid moddalar qo‘shiladi.
Gidrokolloid massalar qizdirilganda plastiklik xossasini kasb etadi, bu esa, ular yordamida juda ham aniq qolip olishga imkon beradi. Eng ko‘p plastiklik 40—45˚C da kuzatiladi, sovitilgan massa elastiklik xossasiga ega bo‘ladi. Kirishishi juda ham kam. Uning tarkibiga: agar-agar (20—22 %), suv (76—78 %), tartibga soluvchi moddalar (4 %), kaliy sulfit (0,1 %), rang beruvchilar (1 %), bakteritsid moddalar (0,5 %) kiradi. Hozirgi vaqtda gidrokolloid massalar og‘iz bo‘shlig‘idan qolip olishda ishlatilmaydi. Ular byugel protezlar tayyorlashda modellarni dublyaj qilishda va qolipdan nusxa olish kerak bo‘lgan boshqa hollarda ishlatiladi.
104
/anoatda ishlab chiqarilayotgan preparat gelin, deb ataladi. Gelin tarkibiga agar, glitserin, simob (II)-nitrat, kaliy yodid, nitrat kislota kiradi. Bu massa issiq holda yaxshi plastiklikka va sovitilganda yetarli darajada taranglikka ega.
Termoplastik qolip olish materiallari. Termoplastik qolip olish materiallari guruhiga ko‘pincha fizik-kimyoviy xususiyatlari bilan bir-biridan farqlanadigan har xil ko‘p komponentli moddalar kiradi, biroq o‘xshash xususiyatlari — issiqdan yumshashi va sovuqdan qotishi ularni birlashtiradi. Ko‘pchilik termoplastik moddalar tarkibiga asalari va o‘simlik mumi, parafin, stearin, guttapercha va boshqalar kiradi. Maxsus xossalar berish uchun boshlang‘ich holatdagi termoplastik moddalarga har xil to‘ldiruvchilar qo‘shiladi. Tabiiy va sintetik smolalar ana shu maq- sadda eng ko‘p qo‘llaniladi. Kanifol va uning unumlari, shlak, etilselluloza, poliefir smolasi va boshqalar shular jumlasiga kiradi. Tegishli komponentlarni tanlab, bir-biriga qo‘shish yo‘li bilan zarur xossalarga ega bo‘lgan material olish mumkin. Masalan, qolip olish materiali sifatida foydalanish uchun aralashma, og‘iz bo‘shlig‘i shilliq pardasini kuydirmaydigan darajada (50—70˚C) haroratda yumshashi kerak, yaxshi plastik xususiyatga ega bo‘lib,
37—38˚C da og‘iz bo‘shlig‘ida qotishi kerak.
Har xil to‘ldiruvchilarni (talk, bo‘r, oq loy, rux oksid va boshq.) qo‘shish yo‘li bilan mum va smolalarni harorat o‘zgarishi natijasida hajm jihatdan o‘zgarishini sezilarli darajada kamaytirishga muvaffaq bo‘linadi. Qolip olish materiallariga rang, yoqimli ta'm va hid berish uchun ularga rang beruvchilar va xushbo‘y moddalar qo‘shiladi.
Termoplastik massalar qayta ishlatilishi mumkin. Bunday hollarda bir necha martalab ishlatilganda, ular plastik xususiyat- larini yo‘qotmaydi, qizdirish yo‘li bilan sterilizatsiya qilinishi mumkin. Qayta ishlatib bo‘lmaydigan massalar qayta ishlatilganda, xossalarining o‘zgarishi yoki ba'zi komponentlarining uchib ketishi natijasida plastikligi kamayadi.
Termoplastik massalar, asosan, tishsiz jag‘lardan qolip olishda, tishlarning chaynov yuzasining aksini olishda, yordamchi model quyish uchun qistirmalar, o‘zakli tishlar, yarim qoplamalar uchun qolip olishda ishlatiladi. Tish qatorlaridan qolip olish tavsiya etilmaydi, chunki qotib qolgan termoplastik massani chiqarib bo‘lmaydi.
105
Tibbiyot sanoati quyidagi termoplastik qolip olish materiallarini ishlab chiqaradi: stens, termoplastik massa № 1, 2, 3, 4, akrodent, ortokor, stomoplast, dentafol. Bu guruhdagi materiallarga, shu- ningdek, Kerr massasi va guttapercha kiradi.
Ortopedik stomatologiyada termoplastik massa № 1, 2, 3, 4 va
stomoplast eng ko‘p qo‘llaniladi. № 1, 2, 3, 4 massalar asosini kanifolning pentaeritrit efiri tashkil etadi. Har xil plastiklik berish, yumshash haroratini oshirish yoki kamaytirish uchun massa tarkibiga har xil qo‘shimcha komponentlar: serezin, mum, parafin, talk kiritiladi. /tomoplast kanifol, poliefir smolasi MH-1 va kanakunjut moyidan iborat. Barcha massalar tarkibida indifferent (ta'siri yo‘q) bo‘yoq va vanilin bor, ular xushbo‘y hid va ta'm beradi.
Bir-biridan o‘zining fizik xususiyatlari bilan farqlanadigan bu massalar har xil qoliplar: anatomik, funksional, bosim ostida va bosimsiz qoliplar olish uchun qo‘llaniladi. Har bir massani klinikada qo‘llanilish ko‘rsatmalari aniqlangan. Akrodent o‘z tarkibida tog‘ mumi, kanifol, dibutilftalat, koalin, rux oksidi, etilselluloza, kanakunjut moyi, stearin va bo‘yoqlardan iborat termoplastik qolip olish materialidir.
Akrodent tishsiz jag‘larni protezlashda anatomik qolip olish uchun, tish qatorlari chaynov yuzasining aksini olishda, orto- dontiyada va jag‘-yuz protezlari tayyorlashda qo‘llaniladi. Material 50 dan to 60˚C gacha oraliqdagi haroratda yaxshi plastiklikka ega. Og‘iz bo‘shlig‘i temperaturasida qotadi. Yaxshi qotishi uchun qolipni 20˚C atrofidagi sovuq suv bilan sovitish tavsiya etiladi. Termoplastik massa stens o‘zining xossalari bo‘yicha akrodentga o‘xshaydi, biroq akrodent ko‘proq plastiklikka ega.
Ortokor yuqori plastiklikka ega bo‘lgan termoplastik qolip olish materiali hisoblanadi. U tabiiy smola va asetilsellulozadan tuzilgan kompozitsiyadan iborat. Ortokor 60˚C harorat atrofida yumshaydi, og‘iz bo‘shlig‘i haroratida esa, plastikligini saqlab qoladi. Bunday xususiyati og‘iz bo‘shlig‘ida funksional qolip olishda uzoq muddat ushlab turishga imkon beradi.
Qolip olish uchun ortokor plastinasi shaxsiy qattiq qoshiqqa yoki protez asosiga quyiladi va og‘iz bo‘shlig‘iga kiritiladi. Biroz vaqt o‘tgandan keyin bu davr ichida ortokor funksional qolip relyefiga ega bo‘ladi, qoshiq yoki protez asosi og‘iz bo‘shlig‘idan
106
chiqarib olinadi. Chiqarishdan oldin sovuq suv bilan sovitilsa, yaxshi bo‘ladi. /ovitilgan massa taranglik kasb etadi va og‘iz bo‘shlig‘idan chiqarib olishda deformatsiyaga uchramaydi.
Dentafol — o‘simliklardan olingan plastifitsirlangan smola va polimerlardan iborat bo‘lgan termoplastik qolip olish materiali hisoblanadi. Material tishsiz jag‘lardan funksional qolip olishda ishlatiladi.
Dentafol ikki massadan iborat holda ishlab chiqariladi. Birinchisi tayoqcha shaklida bo‘lib, issiq suvda isitilganda plastik xususiyatga ega bo‘ladi. U shaxsiy qoshiq chetlarini shakllantirishda ishlatiladi. Ikkinchi massa asosiy bo‘lib, qolip olishga mo‘ljallangan. U metall- dan yasalgan cho‘michsimon idishda joylashgan bo‘lib, uni alanga ustida qizdirish mumkin. 55—60˚C da massa suyuq bo‘lib qoladi. Kichkina cho‘tka yordamida uni shaxsiy qoshiq yuzasiga yupqa qilib surtiladi va og‘iz bo‘shlig‘iga kiritiladi. Og‘iz bo‘shlig‘i haroratida massa butunlay qotmaydi, shuning uchun chiqarib olishdan oldin sovuq suv bilan sovitish zarur. Qolip chiqarib olingandan keyin darhol model quygan yaxshiroq. Model darhol quyilmagan hollarda uni sovuq suvga solib quyish tavsiya etiladi, chunki dentafol massasi oquvchanlik xususiyatiga ega bo‘lganligi uchun issiq xonada deformatsiyaga uchrashi mumkin.
Adgeziya (yopishish) tufayli qolip olish massasi gipsli model- dan qiyin ajraladi. Modelni qolip bilan birgalikda issiq suvga solib qo‘yish tavsiya etiladi. Dentafol osongina yumshaydi va modeldan ajraladi.
Boshqa qolip olish materiallari. Yuqorida qayd etilgan qolip olish materiallaridan tashqari, qator hollarda ishlatiladigan va barcha gigiyenik talablarga javob beradigan boshqa materiallardan foydalanish mumkin. Materialning qolip olish uchun yaroqliligi, qolipga qo‘yilgan talabga ko‘p jihatdan bog‘liqdir, bu esa, qolipni qaysi maqsadda olinayotganligi bilan belgilanadi. Masalan, tish qatorlari, alohida tishlar, og‘iz bo‘shlig‘i to‘qimalari va organlari haqida taxminiy tasavvurga ega bo‘lish uchun ba'zi hollarda mum va mumga o‘xshash materiallardan foydalanish mumkin.
Har xil yuqori polimer birikmalar, tabiiy va sun'iy smolalardan qolip olish uchun foydalanish mumkinligi ustida ishlar olib borilmoqda. /hu maqsadda epoksid smolalar xususiyatlaridan foydalanish yomon natijalar bermayapti. Qator hollarda qolip olish
107
materiali sifatida, asosan, protezlarning asosini yangilashda ishlatiladigan, tez qotuvchi plastmassa xizmat qiladi. Bu hol ba'zi stomatologlarga polimerizatsiyalanadigan qolip olish materiallari guruhini ajratishga asos bo‘ldi.
Uzoq vaqtlar mobaynida turli xil qoliplar olishda tabiiy o‘simliklar mahsuloti — guttaperchadan foydalanildi. Guttapercha ba'zi o‘simliklarning qotirilgan sharbatidir (tropiklarda o‘sadigan saporovlar oilasi, o‘rta mintaqada o‘sadigan beresklet va boshq.). Zarur xossalar berish uchun unga har xil qo‘shimchalar va to‘ldiruvchilar kiritiladi. 45—50˚C da guttapercha plastik bo‘lib, qolip olishga yaroqli bo‘ladi. Hozirgi kunda guttapercha stomatologiyada deyarli ishlatilmaydi. Ularning o‘rniga yangi, arzonroq va hammabop qolip olish materiallari ishlatiladi.
108
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
A.N. Дoǔnuкoв, B.Д. Gunuцыn. Зyбoтexниueckoe maтepиaлobeдeниe. M.,
«Meдицинa», 1981.
M.¥. Hmeǔnspam, B.H. Бamoвcкuǔ. Pykoboдcтbo пo зyбoтexниueckomy maтepиaлobeдeнию. M., «Meдицинa», 1981.
M.V. Bekmetov, Y.Sh. Yayzullayev. Ortopedik stomatologiya xomashyolari. T., Abu Ali ibn /ino nomidagi nashriyot, 1994.
M.V. Bekmetov, Y.Sh. Yayzullayev, H.Sh. Rahmonov. Ortopedik stoma- tologiya. T., Abu Ali ibn /ino nomidagi nashriyot, 2002.
S.A. A'zamxo‘jayev, S. G‘afforov. /tomatologik asbob va ashyolar. T.,
«O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi» Davlat ilmiy nashriyoti, 2005.
109
MUNDARIJA
Kirish 3
1-bob. Ortopedik stomatologiyada qo‘llaniladigan materiallar
Materiallar tavsifi 5
Asosiy materiallarga qo‘yiladigan talablar 8
Materiallarning fizik xossalari 11
Mexanik xossalari 14
Texnologik xossalari 21
2-bob. Asosiy materiallar
Metallar va metallarning qotishmalari (tarkibi, xossalari, qo‘llanishi) 25
Oltin va uning qotishmalari 29
Kumush, palladiy va ularning qotishmalari 32
Zanglamaydigan po‘lat 35
Kobalt, xrom, nikel va ularning qotishmalari 38
Boshqa ligatur metallar 41
Qotishmalar xossalarining texnologik bosqichlarda o‘zgarishi 46
/un'iy materiallarni tish protezlarida qo‘llanish tarixidan
qisqacha ma'lumotlar 54
/ovuq ta'sirida qotadigan (o‘z-o‘zidan qotadigan) plastmassalar 64
/tomatologiya uchun sanoat ishlab chiqaradigan plastmassalar 73
Plastmassadan yasalgan sun'iy tishlar 80
Tish protezlash laboratoriyasi sharoitida chinni qoplamalar
tayyorlash 86
Chinni massalarning fizik-mexanik xossalari 88
S-bob. Yordamchi materiallar
Qolip materiallar 91
Qattiq kristall materiallar 92
Foydalanilgan adabiyotlar 109
110
HU/NIDDIN /HARIPOVICH RAHMONOV
TISH TEXNIHASI MATERIALSHUNOSLIGI
Tibbiyot kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma
Toshkent — «ILM ZIYO» — 2007
Muharrir I. Usmonov Rassom R. Ghigatayev Texnik muharrir Y. Samadov Musahhih Y. Temirxo‘jayeva
2007-yil 31-iyulda chop etishga ruxsat berildi. Bichimi 60x901/
16.
«Tayms» harfida terilib, ofset usulida chop etildi. Bosma tabog‘i 7,0.
Nashr tabog‘i 7,0. 2270 nusxa. Buyurtma № Bahosi shartnoma asosida.
«ILM ZIYO» nashriyot uyi. Toshkent, Navoiy ko‘chasi, 30-uy.
/hartnoma № 26—2007.
O‘zbekiston Matbuot va axborot agentligining
G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyida chop etildi.
111
Toshkent, U. Yusupov ko‘chasi, 86-uy.
R33 Rahmonov H.Sh. Tish texnikasi material- shunosligi. Tibbiyot kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma. T.: — «ILM ZIYO», 2007. —112b.
112
BBH 56.6ya7kk
www.ziyouz.com kutubxonasi
Yüklə 343,73 Kb.
Dostları ilə paylaş: