Respublikada mustaqillik yillarida sud-huquq tizimini isloh qilish
Mustaqillik yillarida sud tizimining fuqarolar huquqlarini himoya qilish
Yüklə 295,59 Kb.
|
|
2.2
Mustaqillik yillarida sud tizimining fuqarolar huquqlarini himoya qilish borasida amalga oshirilgan chora-tadbirlari Bugungi kunda O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 44-moddasiga binoan har bir shaxsga o‟z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilish, davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalarining g‟ayriqonuniy xatti- harakatlari ustidan sudga shikoyat qilish huquqi kafolatlanadi 1 . Konstitutsiyaning ushbu qoidasi umume‟tirof etilgan xalqaro me‟yorlarga mos keladi. Xususan, Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasining 8-moddasida aytilgandek: “Har bir inson unga konstitutsiya yoki qonun orqali berilgan asosiy huquqlari buzilgan hollarda nufuzli milliy sudlar tomonidan bu huquqlarning samarali tiklanishi huquqiga ega” 2 . Shuni ta‟kidlash joizki, fuqaroning sudga erkin va tenglik asosida murojaat qilishini ta‟minlash muammosi hozirda kunda ko‟pgina davlatlar orasida ko‟ndalang bo‟lib turgan global muammolardan biridir. Odil sudga bemalol murojaat qilish va buzilgan huquqni sud orqali himoya qilishga doir masalalar barcha davlatlarning va xalqaro tashkilotlarning diqqat 1 Umarova Sh.O. O‟zbekiston Respublikasida demokratik huquqiy davlat qurishda sud hokimyatining o‟rni. - T., 2005. - 114-b. 2 Inson huquqlari bo‟yicha xalqaro shartnomalar: to‟plam.- T., 2004. - 32-b. 34
amalda sud kafolatlashi lozim. “Sudga murojaat qiulish huquqi sud buzilgan huquqni haqiqatda tiklshga qodir bo‟lganda ma‟no va mazmunga ega bo‟ladi” 1 . O‟zbekiston Respublikasida sudlarning fuqarolar huquqlarini himoya qilishdagi faoliyati tahlil etilganda, xususan quyidagi holat ko‟zga tashlandi. Joriy etilgan yangiliklar birinchi instansiya sudlari tomonidan yo„l qo„yilgan xatolarni o„z vaqtida tuzatish, sud faoliyatida sansalorlikka yo„l qo„ymaslikning muhim kafolatiga aylandi. Agar 2000-yilda sud xatolarining deyarli yarmi nazorat tartibida tuzatilgan bo„lsa, 2009-yil yakunlariga ko„ra, bunday holatlarning 85 foizdan ortig„i apellatsiya va kassatsiya tartibida bartaraf etilgan 2 . 2000-yilda umumiy sudlanganlarning 47,2 % ga ozodlikdan mahrum qilish jazosi tayinlangan bo‟lsa, davlatimiz rahbari tashabbusi bilan sud-huquq tizimida olib borilayotgan islohotlarning muhim yo‟nalishlaridan biri – «Jinoiy jazolarning liberallashtirilishi munosabati bilan O‟zbekiston Respublikasining Jinoyat, Jinoyat- protsessual kodekslari hamda Ma‟muriy javobgarlik to‟g‟risidagi kodeksiga o‟zgartishlar va qo‟shimchalar kiritish haqida»gi Qonun qabul qilingach, 2006- yilda bu ko‟rsatkich atigi 28,7 foizni tashkil etgan. Boshqacha aytganda, 71,3 foiz sudlanganlarga nisbatan ozodlikdan mahrum qilish bilan bog‟liq bo‟lmagan jazolar tayinlanib, ular oilasi, jamoasi bag‟rida qolgan. Sodir etilgan iqtisodiy jinoyatlar oqibatida yetkazilgan zararning 33 milliard so‟mdan ortig‟ini ixtiyoriy ravishda qoplagan to‟qqiz ming nafarga yaqin shaxsga nisbatan ozodlikdan mahrum qilish bilan bog‟liq bo‟lmagan jazo tayinlangan 3 . 2002-yil davomida fuqarolik ishlari bo‟yicha birinchi bosqich sudlarida 119215 ta fuqarolik ishlari ko‟rilgan. Bu esa 2001-yilda shu sudlarda ko‟rilgan ishlarga nisbatan 11,2 foizga ko‟pdir. Jami ko‟rilgan ishlarning 96914 tasida hal 1 Стецовский.Ю.И. Судебная власть. – Москва, 1999. - С.115. 2
rivojlantirish konsepsiyasi. O‟zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‟shma majlisidagi ma‟ruza. 2010. 12-noyabr. 3 Boydedayev M. O‟zbekiston huquqiy davlat va fuqarolik jamiyat qurilishi va boshqaruv tizimining shakllanishi hamda takomillashuvining huquqiy asoslari. – T., 2001. - 34-b. 35
2580 tasi mulk huquqi bilan bog‟liq, 1553 tasi esa turar joy bilan bog‟liq nizolardir 1 . 2006-yilda umumiy yurisdiksiya sudlari tomonidan mamlakatimizda qonun ustuvorligi va ijtimoiy adolatni ta‟minlash, fuqarolarning haq-huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish borasida muayyan ishlar amalga oshirildi. Fuqarolik ishlari bo‟yicha sudlar tomonidan 420 mingdan ortiq ish ko‟rib chiqilib, ularning 96 % bo‟yicha da‟vo talablari qanoatlantirilib, fuqarolar hamda tashkilotlarning buzilgan haq-huquqlari tiklangan va ularning foydasiga 26,2 milliard so‟m moddiy, 3,6 milliard so‟m ma‟naviy zarar, shuningdek, respublika budjetiga 455,3 million so‟m davlat boji undirilgan. Shu jumladan, tadbirkorlarning buzilgan huquq va qonuniy manfaatlarini tiklash yuzasidan 300 dan ortiq da‟vo qanoatlantirilib, 40,3 million so‟m moddiy va 24,8 million so‟m ma‟naviy zarar undirilgan 2 . Хususаn, 2008-yildа prоkurоrlаr tоmоnidаn sudlаrgа аyblаnuvchilаr vа gumоn qilinuvchilаrgа nisbаtаn qаmоqqа оlish tаrzidаgi ehtiyot chоrаsini qo‟llаsh hаqidа 16610 tа iltimоsnоmа kiritilgаn. Ushbu iltimоsnоmаning 16338 tаsi sudlаr tоmоnidаn qаnоаtlаntirilgаn, 248 tаsi esа rаd etilgаn 3 . Huquqni muhоfаzа qiluvchi оrgаnlаrining оdаm sаvdоsigа qаrshi kurаshish mаsаlаlаridа mаhаlliy dаvlаt hоkimyati оrgаnlаri, tibbiyot vа tа‟lim muаssаsаlаri, nоdаvlаt vа nоtijоrаt tаshkilоtlаr vа kеng jаmоаtchilik bilаn yaqindаn hаmkоrligi tа‟minlаnаdi. Оdаm sаvdоsi jаbrdiydаlаrigа yordаm bеrish vа ulаrni himоya qilish bo‟yichа Rеspublikа rеаbilitаtsiya mаrkаzi tаshkil etildi. Аmаlgа оshirilgаn ishlаr nаtijаsidа оdam sаvdоsi bоg‟liq jinоyatlаrning fоsh etilishi yaхshilаndi. Аgаr 2007-yildа jаmi 382 tа bundаy hоlаt аniqlаngаn bo‟lsа, 1 O‟zbekiston Respublikasi Oliy sudi. Umumiy yurisdikdiya sudlarining 2002-yilgi faoliyati to‟g‟risidagi statistika ma‟lumotlari to‟plami. - T., 2002. - 71-b. 2 Polvonzoda A.A, Abdumajidov G.A va boshq. O'zbekistonda sud hokimyati: Islohotlar davri. – T.: “Adolat”, 2002 .–50-b. 3 Sud faoliyatidan lavhalar // “Huquq”. №11. - 2009-yil 12-mart. 36
etgаn
. O‟zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining 2008-yil 1-mаydаgi “O‟zbеkistоn Rеspublikаsidа аdvоkаturа institutini yanаdа islоh qilish chоrа-tаdbirlаri to‟g‟risidа”gi Fаrmоni bilаn bеlgilаb sud-huquq islоhоtlаrining bugungi kundаgi eng muhim vаzifаsi fuqаrоlаrning yuqоri mаlаkаli yuridik yordаmgа bo‟lgаn tаlаbini qоndirish uchun zаrur shаrоitlаrni yarаtishdаn ibоrаtdir. Sud-huquq sohasida munosabatlarni tartibga soluvchi, xalqaro normalarga mos qonunchilik shakllandi va muntazam takomillashtirilmoqda. Keyingi besh yilda bu borada qariyb 60 tegishli qonun hujjatlari qabul qilindi. Bosqichma- bosqich islohotlar doirasida sudlar ixtisoslashtirildi, kassatsiya sudi 2 isloh qilinib, sud ishlarini qayta ko„rishning apellatsiya tartibi, yarashuv instituti joriy etildi, sud faoliyatining barcha bosqichlarida tomonlar tengligi ta‟minlandi. Mamlakatimizda 2008-yilning 1-yanvaridan boshlab o„lim jazosi bekor qilindi, qamoqqa olishga sanksiya berish huquqi sudlarga o„tkazildi. Jinoyat va jinoyat-protsessual qonunchiligini insonparvarlik tamoyillariga muvofiqlashtirish jarayonida ko„plab jinoyatlar tasnifi o„zgartirildi, ularning qariyb 75 foizi ijtimoiy xavfi katta bo„lmagan jinoyatlar toifasiga o„tkazildi 3 . Jamiyatning barcha sohalaridagi erkinlashtirish va o‟zgarishlar qatori sud- huquq sohasidagi islohotlarga ham asos slogan davlat rahbari I.A.Karimov tadqiqotimiz obyekti bo‟lgan sohadagi islohotlar jarayonini tahlil qilar ekan, bu borada galdagi vazifalarnibelgilaydi: “…Sudlarning ijro etruvchi hokimyat va eng avvalo joylardagi hokimlar va prokuratura organlari bilan o‟zaro munosabatlarini tubdan qayta ko‟rib chiqish fursati yetdi” 4 . 1 Sud faoliyatidan lavhalar // “Huquq”. №11. - 2009-yil 12-mart. 2 Kassatsiya – fransuzcha so‟z bo‟lib, “buzish” degan ma‟noni anglatadi. Sudlovda esa ko‟rilgan fuqarolik ishlarini qayta ko‟rish tushuniladi. Fuqarolik protsessual qonunchilikka kiritilgan kassatsiya tartibida ish yuritish institutining maqsadi ishni qaytadan to‟laligicha, mazmunan ko‟rmasdan faqat ishni shikoyat qilgan qismi bo‟yicha moddiy protsessual huquqiy me‟yorlarning to‟g‟ri tatbiq etilganini tekshiradi. 3 www.UzA.23-fevral.2012-yil. 4
37
“Sud qonunchiligini demokratlashtirish va liberallashtirish hamda sud tizimi mustaqilligini ta‟minlash bo„yicha tadqiqot markazini tashkil etish to„g„risida”gi qarori ushbu chora-tadbirlarning mantiqiy davomi bo„ldi 1 . Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan sud-huquq sohasidagi islohotlar jarayonida xorijiy mamlakatlar tajribasini o'rganishga muhim ahamiyat berilmoqda. Jumladan, mazkur yo'nalishda O'zbekiston bilan Germaniya o'rtasida yaqin hamkorlik o'rnatilgan. Yaqinda Germaniya federal Adliya vazirligi huzuridagi Huquq sohasidagi xalqaro hamkorlik jamg'armasi taklifiga binoan O'zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi delegasiyasi GFRda bo'ldi. Tashrif davomida o'zbekistonlik yuristlar Germaniyaning prokuratura va sud organlari faoliyati bilan tanishib, nemis hamkasblari bilan uchrashuvlar o'tkazdilar. Tashrif doirasida Kyoln shahri bosh prokuraturasida O'zbekistonda sud- huquq islohotlari hamda mamlakatimizda "Xabeas korpus" institutining joriy etilishi jarayonlariga bag'ishlangan davra suhbati bo'lib o'tdi 2 . Prezident Islom Karimov O„zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining 2010-yil 12-noyabrda bo„lib o„tgan qo„shma majlisida «Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi» ma‟ruzasida mamlakatimizda amalga oshirilayotgan tub o„zgarishlar, jumladan sud-huquq sohasidagi islohotlar yangi bosqichining ustuvor yo„nalishlarini belgilab berdi 3 . O‟zbеkistоn Rеspublikаsining Mа‟muriy jаvоbgаrlik to‟g‟risidаgi kоdеksi аdvоkаtning prоfеssiоnаl fаоliyatigа to‟sqinlik qilish uchun mа‟muriy jаvоbgаrlikni bеlgilоvchi 197 1 -mоddаsi bilаn to‟ldirilgаnligi аdvоkаtlik fаоliyatining yanа bir kаfоlаti bo‟ldi. 1 www.UzA
2 Uz REPORT Axborot agentligi “O'zbekistondagi sud-huquq islohotlari germaniyalik yuristlar e'tiborida” 18.03.2009. 3 www.UzA
38
mа‟lumоtlаrni qаbul qilish, ro‟yхаtdаn o‟tkаzish yoki ko‟rib chiqish хizmаt vаzifаlаrigа kirаdigаn mаnsаbdоr shахsning jinоyatni hisоbgа оlishdаn qаsddаn yashirishi uchun jinоiy jаvоbgаrlikni bеlgilоvchi yangi 241 1 -mоddа kiritildi 1
O‟zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ta‟kidlaganidek: “Bugun bizning huquqiy doktrinamiz mutlaqo yangicha, demokratik tamoyillarga asoslangan. U, eng avvalo, O‟zbekiston Konstitutsiyasi talablariga ko‟ra inson huquqlarining ustuvorligini ta‟minlaydi. Inson himoyasining bosh subyekti bo‟lib, uning hayoti va sog‟ligiga suiqasd qilish og‟ir jinouat hisoblanadi” 2 . Jinoyat ishlari bo‟yicha sudlarning vazifasiga to‟xtalib, Prezident I.A.Karimov to‟g‟ri ta‟kidlaydi, “Sud bo‟ldi, desa biz kimdir jazo oldi, deb tushunamiz. Sud bo‟ldi, deganda, odamlar himoya qilindi, degan tushuncha qachon ongimizga singadi? Sud jazolovchi organdan oddiy odamlarning huquqlari ba manfaatlarini himoya qiluvchi organga aylanib, haqiqatdan ham mustaqil bo‟lib qolishi lozim” 3 . Bizningcha, jinoyat ishlarini ko‟ruvchi sudlarning to‟laqonli hokimyat bo‟lib shakllanishidagi, “Oddiy odamlarning huquqlari va manfaatlarini himoya qiluvchi organga” aylanishidagi mavjud muammolarning, mamlakat bo‟yicha oqlov hukmlari chiqarish kam darajada ekanligidadir balki. 1
2 Karimov I.A. Adolat – qonun ustuvorligida. Ikkinchi chaqiriq O‟zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining oltinchi sessiyasidagi ma‟ruza // Xalq so‟zi. - 2001.30-avgust. 3 Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. T.5. - T.: O‟zbekiston, 1997. - 127-128-b. |