Respublikada mustaqillik yillarida sud-huquq tizimini isloh qilish
Yüklə 295,59 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi.
|
Mavzuning amaliy ahamiyati. Mazkur bitiruv malakaviy ishidan
“O‟zbekistonning eng yangi tarixi”, “Davlat va huquq nazariyasi”, “Konstitutsiyaviy huquq” fanlaridan kurs ishi, bitiruv malakaviy ishini yozish, shuningdek ma‟ruza matnlari tayyorlashda qo‟shimcha manba sifatida foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, 3 bob, 6 paragrаf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro„yxati hamda ilovalardan iborat. 7
I BOB. SUD HOKIMYATI DAVLAT HOKIMYATINING MUSTAQIL TARMOG’I SIFATIDA 1.1 Sud hokimyatining alohida tizim sifatida tashkil topishi hamda uning rivojlanish bosqichlari Mustaqillik yillarida O‟zbekistonning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma‟naviy hayotida yuz bergan o‟zgarishlar o‟z navbatida inson faoliyatining barcha sohalarida tegishlicha tub o‟zgarishlar qilinishini, ijtimoiy qadriyatlar ustuvorligini qaytadan ko‟rib chiqish zaruriyatini taqоzo etdi 1 . Qonunlarimizni isloh qilish borasidagi ishlar juda katta ahamiyat kasb etadi. Biroq islohotlar muvoffaqqiyatli tarzda amalga oshirilishi va yangi qonunlar xohlaganimizdek natijalarga olib kelishi uchun bosib o‟tilgan yo‟lni to‟la aniqlash va idrok etish, o‟z tariximizni anglab yetishimiz lozim. O‟tmish, bugungi kun va kelajak – bir-biri bilan chambarchas bog‟langan mushtarak ildizlar bo‟lib, biz tarixga qanchalik ko‟p murojaat qilsak, bugun va ertaga nimalar qilishimiz kerakligini yanada ko‟proq tushuna boramiz 2 . Sud hozirgi O‟zbekiston hududida davlatchilikning bir belgisi sifatida ko‟p asrlik tarixga ega. Uning qadim o‟tmishda, bundan uch yarim ming yil ilgari, ya‟ni davlatchilik shakllanishing dastlabki bosqichlarida qanday bo‟lganligi to‟g‟risida, afsuski, ishonchli ma‟lumotlar yo‟q. Umuman olganda, O‟rta Osiyo xalqlarining qadimgi madaniyati, turmushi, an‟analari va ma‟naviy negizlari umumiy tavsifga asoslanib shunday faraz qilish mumkinki, sudyalik vazifalarini obro‟-e‟tiborli, hurmatli, boy hayotiy tajribaga ega bo‟lgan kishilar bajarishgan. Ular tomonidan jamiyatdagi nizoli, ziddiyatli holatlar yuzasidan chiqarilgan qarorlar har qanday shubhadan holi va majburiy deb e‟tirof etilgan 3 . 1
- T., 2005. - 56-b. 2 Polvonzoda A.A, Abdumajidov G.A va boshq. O'zbekistonda sud hokimyati: Islohotlar davri. – T.: “Adolat”, 2002 .–5-b. 3 O‟sha manba. 5-b. 8
qilgan qozilik sudlari hamda xalq urf-odatlari va an‟analari me‟yorlari bo‟yicha qarorlar qabul qilgan biylik sudlari mavjud bo‟lgan. O‟n to‟qqizinchi asrning ikkinchi yarmida (O‟rta Osiyoni Rossiya imperiyasi bosib olganidan keyin) mustamlakachi chor hokimyati bu yerda Rossiya imperiyasi qonunlariga ko‟ra amal qiluvchi o‟z sud organlarini ta‟sis etdi. Bu sudlar dastlab Rossiya fuqarolari manfaatlariga daxldor fuqarolik nizolarini va jinoyat ishlarini ko‟rib chiqishgan, keyinchalik jiddiy nizolar, shuningdek qonunga binoan ozodlikdan mahrum qilish, jazolash nazarda tutilgan jinoyatlar haqidagi ishlar ham ularning vakolatlariga berilgan 1 . Oktabr to‟ntarilishi, shubhasiz, sud tizimiga ham ta‟sir qildi. Xalq sudlari va tribunallar ta‟sis etildi. Ular sovet hokimyatining ilk qarorlarida rasmiy ravishda ko‟rsatilganidek, “proletarcha ongga” amal qilishgan. Ularga o‟z faoliyatida agar “revolutsiya manfaatlariga” zid kelmaydigan bo‟lsa, chor Rossiyasining qonunlarini qo‟llash ham ruhsat etilgan edi 2 . Aytib o‟tganimizdek, davlatchiligimizning boy tarixi 1917-yilga qadar uning hududida mustaqil sud hokimyati faoliyat ko‟rsatganligidan, xalq va davlat tizimining hurmat-ehtiromga sazovor bo‟lgan bu hokimyat adolat va qonun posboni bo‟lganligidan dalolat beradi. Ammo, sovetlar davrida odil sudlovning eski tizimlarini o‟ylamay-netmay o‟zgartirish, uni partiya va sovetlarga bo‟ysundirish adolat sudini yo‟qqa chiqardi 3 . Sud totalitar tuzumining bir qismiga aylanib, 30-50-yillarda respublikamiz boshiga qirg‟in keltirdi, uning o‟n minglab asl farzandlarining umriga zomin bo‟ldi. Qatag‟onlar qoralanib, bunday bedodliklarga boshqa yo‟l qo‟yilmasligi va‟da qilingan bo‟lsa-da, odil sudlov tashqaridan qilinadigan tazyiqlardan himoya etilmadi, avvalgidek qaram va huquqsiz bo‟lib qolaverdi 4 . 1 Polvonzoda A.A, Abdumajidov G.A va boshq. O'zbekistonda sud hokimyati: Islohotlar davri. – T.: “Adolat”, 2002 .–5-b. 2 O‟sha manba. 7-b 3
4 O‟sha manba. 9
yangi to‟lqini avj oldirilganligi tasodifiy hol emas. Mash‟um “Paxta ishi” bahonasida minglab aybsiz kishilar hibsga olindi. Gdlyan va Ivanovning jinoiy to‟dasi ayollar va bolalarni ham ayab o‟tirmay qamoqqa tashladi. O‟shanda markaz tomonidan har taraflama do‟mbira qilib chalingan “O‟zbeklar ishi” to‟g‟risidagi uydurma paydo bo‟ldi 1 . Ming bor shukurlar bo‟lsinkim, mustaqilligimiz munosabati bilan respublikamiz Prezidenti Islom Karimov tomonidan qo‟llab-quvvatlabganligi sababli bu ishlar qayta ko‟rib chiqildi, aybsiz hukm qilingan ming-minglab kishilar oqlandilar, qonuniylik tiklandi 2 . Sovetlar davrida qabul qilingan konstitutsiyalarning birontasida ham sud mustaqilligi, sud hokimyati to‟g‟risida lom-lim deb og‟iz ochilmaganligi tufayli xalqimiz mana shunday qatag‟onlarga duchor bo‟ldi 3 . Yana shuni aytib o‟tish lozimki, hokimyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi, sud hokumyatiga bo‟linishi tamoyilining Konstitutsiyada mustahkamlab qo‟yilishi mustaqillikning eng muhim yutuqlaridan biri bo‟ldi. Faqat shunday umume‟tirof etgan, tajribada sinovdan o‟tgan demokratik yo‟l bilangina odil sudlov lozim darajada amalga oshirilishi, Konstitutsiyaga va inson huquqlari to‟g‟risidagi xalqaro hujjatlarga so‟zsiz rioya etilishi, ijtimoiy adolat, fuqarolar tinchligi va totuvligini ta‟minlash, qonuniylik va huquqiy tartibotning mustahkamlanishiga erishish mumkin 4 . Shu bilan bir qatorda sud hokimyatining yangi tuzilmalari (Konstitutsiyaviy sud, xo‟jalik va harbiy sudlar)ni yaratish ishlari ham olib borildi. Jamiyat hayoti gurkirab taraqqiy etdi. Barcha sohalarda tub islohotlar amalga oshirildi. Huquqiy davlatning mustahkamlanib borishi sud islohotni chuqurlashtirishni, odil sudlov tizimini demokratlashtirishni taqozo qildi. 1
2
“Adolat”, 2002 .–5-b. 3 Sud shunday hokimyatki // Yosh kuch jurnali.-1994-yil. №1. 4
10
Davlat mustaqilligi e‟lon qilingandan so‟ng jamiyatda boshlangan
Bugungi kunda sud hokimyati davlat hokimyatining mustaqil tarmog‟i ekanligi to‟g‟risidagi nuqtai nazar to‟la qaror topdi. Sovet davrida, ayniqsa uning dastlabki bosqichida, bunday g‟oya inkor etilgan edi. Sudning jazolovchi funksiyasi asosiy o‟rinni tutar, sud amalda eng avvalo bosib turishga moslashgan davlat apparatining bir bo‟g‟ini bo‟lib, uning muhofaza qilish funksiyasi haqida umuman gapirilmas edi. Faqat huquqiy davlat g‟oyasining e‟lon qilinishi, O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida sud hokimyati davlat hokimyatining alohida mustaqil tarmog‟i sifatida e‟tirof etilgandan keyingina qonunlarda o‟z aksini topayotgan muayyan nazariy baza yaratila boshlandi. O‟zbekiston Respublikasi oliy sudi Plenumi sud hokimyati tushunchasiga birinchi marta quyidagicha ta‟rif berdi: “Sud hokimyati – bu sudlarning O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlari ustuvorligi prinsipiga so‟zsiz rioya qilish asosida jinoiy, fuqarolik, xo‟jalik ishlarini va ma‟muriy huquqbuzarlik to‟g‟risidagi ishlarni ko‟rish bo‟yicha vakolatlidir” 2 . Izoh tariqasida, shuni qayd qilish kerakki, Oliy sud Plenumi talqinida sud hokimyatining muhim funksiyalaridan biri – Konstitutsiyaning 108-moddasiga binoan O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudiga yuklangan konstitutsiyaviy nazoratni amalga oshirish o‟z aksini topmagan. 1992-yil 3-iyulda O‟zbekiston Respublikasi Oliy sudi tarkibida Harbiy hay‟at ta‟sis etildi. Harbiy sudlar tizimi “Sudlar to‟g‟risida”gi Qonunda belgilangan va Qonunning 39-moddasiga muvofiq O‟zbekiston Respublikasi harbiy sudlari tizimi 1 Jumaboyev Q. Hokimyatlar bo‟linishi demokratik tamoyildir // Hayot va qonun. 1997-yil.№ 4.- 61-b. 2
betlar. 11
harbiy sudi, okrug va hududiy harbiy sudlardan iborat 1 . Inson huquqlarini himoya qilishga qaratilan faoliyatni amalga oshiradigan sud hokimyatining shakllantirilishi, davlatda ijtimoiy barqarorlik va qonuniylikning ta‟minlanishi, “O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi to‟g‟risida”gi, “Sudlar to‟g‟risida”gi Qonunlarning qabul qilinishi O‟zbekiston Respublikasida sud islohoti ilk bosqichining asosini tashkil etdi 2 . Sud-huquq islohoti navbatdagi bosqichining vaziflari O‟zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Abdug‟aniyevich Karimovning birinchi chaqiriq Oliy Majlisining VI sessiyasida so‟zlagan nutqida aniq ifodalab berildi: “Sud islohotini chuqurlashtirish, hokimyatning uchunchi, mustaqil va qaram bo‟lmagan tarmog‟i sifatida butun sudlov odil tizimini demokratlashtirish – huquqiy davlatni mustahkamlashning yana bir muhim yo‟nalishidir. Ijtimoiy turmushimizning demokratik institut tariqasida sudning ahamiyati jiddiy oshirilishi zarur. Fuqarolarning qonuniy huquqlari va erkinliklarini himoya qilish sudlarning va huquq-tartibot organlarining faoliyatida asosiy mazmunga aylanmog‟i kerak. Sud jazolovchi organdan oddiy odamlarning huquqlari va manfaatlarini himoya qiluvchi organga aylanib, haqiqatdan ham mustaqil bo‟lib qolishi lozim” 3 . Prezident I.A.Karimovning tashabbusiga ko‟ra 1997-yil 12-sentabrda birinchi marta O‟zbekiston sudyalari qurultoyi chaqirildi. Qurultoyda O‟zbekiston sudyalari Assotsatsiyasini ta‟sis etish haqida qaror qabul qilindi, Assotsatsiya nizomi tasdiqlandi. Assotsatsiyaning eng muhum vazifasi – respublikada sud hokimyatining mustaqilligini ta‟minlash deb qayd qilindi. Qonunlar loyihasini tayyorlashda qatnashish, Oliy Majlisga qonun loyihalari yuzasidan har taraflama yordam ko‟rsatish, kasbiy-huquqiy ekspertiza o‟tkazish va shu kabilar Assotsatsiyaning eng muhim vazifasi hisoblanadi. Assotsatsiya sudyalikka 1 Polvonzoda A.A, Abdumajidov G.A va boshq. O'zbekistonda sud hokimyati: Islohotlar davri. – T.: “Adolat”, 2002 .–64-b. 2 O‟sha manba.16-b. 3
davlatchilik, istiqlol mafkurasi va huquqiy madaniyat to‟g‟risida. - T.: IIV Akademiyasi, 1999. - 381-b. 12
oshirish shartligi ko‟rsatilgan 1 . Sud tizimi – davlat hokimyati tomonidan ularga berilgan vakolatlar hamda ular oldiga qo‟yilgan vazifa va maqsadlarning yig‟indisiga asoslangan sud mahkamalaridan iborat 2 . Konstitutsiyaning 107-moddasi va “Sudlar to‟g‟risida”gi hamda “Konstitutsiyaviy sud to‟g‟risida”gi O‟zbekiston respublikasi qonunlariga ko‟ra O‟zbekiston Respublikasida sud hokimyati tizimi quyidagilardan tashkil topgan: 1) O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi; 2) O‟zbekiston Respublikasi Oliy sudi; 3) O‟zbekiston Respublikasi Oliy xo‟jalik sudi; 4) Qoraqalpog‟iston Respublikasi fuqarolik va jinoyat ishlari bo‟yicha oily sudlari, fuqarolik va jinoyat ishlari bo‟yicha viloyat va Toshkent shahar sudlari; 5) Fuqarolik ishlari bo‟yicha tumanlararo, tuman (shahar) sudlari; 6) Jinoyat ishlari bo‟yicha tuman (shahar) sudlari; 7) Harbiy sudlar;
9) Viloyat va Toshkent shahar xo‟jalik sudlari. Favqulodda sudlar tuzishga yo‟l qo‟yilmaydi. O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi, Oliy sud va Oliy xo‟jalik sudi raislari, rais o‟rinbosarlari hamda sudyalari O‟zbekiston Respublikasi Prezidenti taqdimnomasiga binoan O‟zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi tomonidan besh yil muddatga saylanadi. Ikki palatali parlament shakllantirilganidan keyin mazkur sud a‟zolarini saylash bilan bog‟liq bu vakolat Oliy Majlisning yuqori palatasi – Senatga beriladi 3 . 1
“Adolat”, 2002 .–17-b. 2 Kostetskiy V.A.O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Izohli lug‟at. – T., 2004.-107-b. 3
“Adolat”, 2002 .–48-b. 13
hujjatlari O‟zbekiston Respublikasi konstitutsiyasiga qanchalik mosligini tekshirib turish – O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudining asosiy vazifasidir, ya‟ni chiqarilayotgan qonunlar va boshqa hujjatlar Konstitutsiya talablariga qanchalik javob bera olishini tekshirishdan iborat 1 . O‟zbekiston Respublikasida dastlabki konstitutsiyaviy yurisdiksiya Konstitutsiyaviy nazorat qo‟mitasi zimmasiga yuklangan edi. 1992-yil 8-dekabrda qabul qilingan O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi konstitutsiyaviy sud ta‟sis etish zaruratini belgilab berdi 2 . Oliy sud – fuqarolik, jinoiy va ma‟muriy sudlov ishlarini yurgazish borasida O‟zbekiston Respublikasi sud hokimyatining Oliy mahkamasi. Oliy sud tarkibi – Rais, uning birinchi o‟rinbosari, o‟rinbosari, sudlov hay‟ati raislari, Oliy Sud sudyalaridan iborat bo‟lib, Oliy sud Rayosati, Fuqarolik ishlari bo‟yicha sudlov hay‟ati, jinoyat ishlari bo‟yicha sudlov hay‟ati, harbiy hay‟atdan iborat tarkibda ish olib boradi 3 . Oliy xo‟jalik sudi – xo‟jalik nizolarini hal etish sohasida sud hokimyatining oliy mahkamasi hisoblanadi. O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 111- moddasiga muvofiq, mulkchilikning turli shakllariga asoslangan korxonalar, muassasalar, tshkilotlar o‟rtasidagi, shuningdek, tadbirkorlar o‟rtasidagi, iqtisodiyot sohasida va uni boshqarish jarayonida vujudga keladigan xo‟jalik nizolarini hal etish Oliy xo‟jalik sudi va xo‟jalik sudlari tomonidan ularning vakolatlari doirasida amalga oshiriladi 4 . “Sudlar to‟g‟risida”gi Qonunda Umumiy yurisdiksiya sudlari tizimi aniq belgilab qo‟yilgan. Masaan, qonunning 1-moddasiga muvofiq mazkur tizim tarkibiga O‟zbekiston Respublikasi fuqarolik va jinoyat ishlari bo‟yicha viloyatlar 1 .Kostetskiy V.A.O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Izohli lug‟at. – T.,2004.-98-b. 2
- T., 2005. - 85-b. 3 Kostetskiy V.A .O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Izohli lug‟at. – T.,2004.-92-b. 4
14
sudlari, jinoyat ishlari bo‟yicha tuman (shahar) sudlari, harbiy sudlar kiradi. Harbiy sudlar – umumiy sudlarga o‟xshash sud ishlarini olib boruvchi hamda O‟zbekiston Respublikasi Qurolli kuchlarida sud hokimyatini amalga oshirishga vakil qilingan sud hay‟ati, shuningdek, harbiy xizmat ko‟zda tutilgan qo‟shinlar, harbiy jamlamalar va ijroiya hokimyat mahkamalarida ham faoliyat olib boradi 1 . Umumiy yurisdiksiya sudlari tizimida tumanlararo, tuman (shahar) sudlari asosiy bo‟g‟in hisoblanadi. Chunki ko‟pgina fuqarolik va jinoyat ishlarini, shuningdek ma‟muriy huquqbuzarlik to‟g‟risidagi ishlarni birinchi instansiya tariqasida ko‟rish ayni shu sudlar zimmasiga to‟g‟ri keladi. Har yili o‟n minglab jinoyat va fuqarolik ishlari tumanlararo, tuman (shahar) sudlarida ko‟riladi. Masalan, birgina 2000-yilning o‟zida sudlar 50 mingdan ortiq jinoyat ishlarini va 90 mingdan ortiq fuqarolik ishlarini ko‟rganlar 2 . Mamlakatimizda fuqarolik, jinoyat va ma‟muriy sud ishlarini yuritish sohasida sud hokimyatining oliy organi hisoblangan Oliy sud faoliyatining asosiy qismi sudlov hay‟atlari zimmasiga tushadi. Bu bo‟linmaning tarkibini Oliy sud raisining taqdimga ko‟ra sud a‟zolari orasidan Oliy sud Plenumi belgilaydi (“Sudlar to‟g‟risida”gi Qonunning 17-moddasi) 3 . Sudlov hay‟ati birinchi instansiyada O‟zbekiston Respublikasi Oliy sudi vakolatiga tegishli fuqarolik va jinoyat ishlarini uch sudyadan iborat tarkibda ko‟radi. Masalan, 1999-yil oxirida O‟zbekiston Respublikasi Oliy Majlisga saylov o‟tkazilganda Oliy sud birinchi bosqich bo‟yicha okrug saylov komissiyalari harakatlari ustidan berilgan shikoyatlar asosida 13 ta fuqarolik ishini ko‟rib chiqdi. Bunday toifadagi ishlarning sud tarkibida hal etilishi o‟tkazilgan saylovlar demokratik, oshkora va ochiq ekanligidan dalolat beradi 4 . 1
2
3 Polvonzoda A.A., Abdumajidov G.A va boshq. O'zbekistonda sud hokimyati: Islohotlar davri. – T.: “Adolat”, 2002 .– 63-b. 4 Abdumajidov G‟. Sud-huquq islohotlari – tarixy zarurat // Hayot va qonun. - 2000-y.5-son. 67-b. 15
Vazirlar Mahkamasi va Prezident Devonining O„zbekiston mustaqilligining 16 yilligiga bag„ishlangan qo„shma majlisidagi ma‟ruzasida mamlakatimizda sud- huquq tizimini huquqiy davlatni shakllantirishning muhim tarkibiy qismi sifatida chuqur isloh etish va erkinlashtirish bo„yicha yangi konsepsiya hayotga tatbiq qilingani alohida ta‟kidlandi. Sudlar ixtisoslashtirildi, fuqarolik va jinoiy ishlar bo„yicha alohida sudlar tashkil etildi, sudlar sud qarorlarini ijro etish bilan bog„liq o„zlariga xos bo„lmagan vazifalardan ozod qilindi 1 . Shunday qilib, sud islohotini amalga oshirish jarayonida sud vakolatlarida tub o‟zgarishlar ro‟y berdi: fuqarolik-huquqiy va jinoyat-huquqiy munosabatlar sohasida qonunlar va qonun osti hujjatlari bilan cheklab qo‟yilgan taalluqlikning qoidasi bekor qilinib, dunyoda qabul qilingan andozalarga mos keladigan vakolatlar belgilandi 2 . Ana endi mustaqil O‟zbekiston inson, uning hayoti, erkinligi, sha‟ni, qadr- qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadriyat hisoblanmish umuminsoniy prinsiplarga asoslanadigan huquqiy-demokratik davlat qurish bilan bog‟liq aniq yo‟lni tanladi. Konstitutsiyamizning 44-moddasiga binoan har bir kishiga buzilgan huquqlarini sud yo‟li bilan himoya etilishi kafolatlangan bo‟lib, har qanday huquqiy nizoni esa xolis va beg‟araz sudda hal qilinishini, shaxsning huquqlari va davlatning manfaatlari faqat sudda huquqiy asoslarga ko‟ra himoya qilinishi mumkinligi belgilangan. 1
www.UzA . “Sud-huquq islohoti”. Abduraimova N. 9-oktabr.2007-yil 2 Polvonzoda A.A, Abdumajidov G.A va boshq. O'zbekistonda sud hokimyati: Islohotlar davri. – T.: “Adolat”, 2002 .–17-b. |