Respublikamiz iqtisodiyotidagi tub o’zgarishlarni albatta xukumatimiz tomonidan olib

Mahsulot sotish hajmi, ishlab chiqarish xarajatlari va natija aloqadorligini 
ko’rsatkichlar 
41F42
 
Daromad Xarajat Natija 
1 2 3 
Mahsulot sotishdan sof 
tushum 
(2500.0 m.s.) 
Sotilgan mahsulotni ishlab 
chiqarish tannarxi 
(2250.0 m.s.) 
Mahsulot sotishdan yalpi 
foyda
(250.0 m.s.) 
A)O’zgaruvchan xarajatlar
(2000.0 m.s.) 
Marjinal foyda
(500.0 s.m.) 
B)O’zgarmas 
xarajatlar 
(250.0 m.s.) 
Mahsulot sotishdan sof 
foyda 
(250 m.s.) 
Operatsion faoliyatdan 
tushum 
(230.0 m.s) 
Operatsion xarajat 
(335.0 m.s) 
Operatsion faoliyatdan 
foyda (daromad) 
(-105 m.s.) 
Moliyaviy faoliyatdan 
tushum 
(410.0 m.s.) 
Moliyaviy faoliyat bo’yicha 
xarajatlar 
(300.0 m.s.) 
Moliyaviy faoliyatdan 
foyda (daromad) 
(110 m.s.) 
Kutimagan holatlardan 
tushum 
(0.0) 
Kutilmagan holatlardan 
xarajat 
(0.0.) 
Kutilmagan holatlardan 
foyda
(0.0) 
Umumiy tushum 
(daromad) 
(3140 m.s.) 
Umumiy xarajat (sarf) 
(2885 m.s.) 
Umumiy foyda
(265 m.s.) 
 
42
M.Yu.Raximov “Don maxsulotlari ishlab chiqarish korxonalarida moliyaviy natijalar hisobi, taxlili va auditini 
takomillashtirish”(dissertatsiya). T.; O’zR. Bank va Moliya akademiyasi, 1999 yil 

---

44
 
3.2. Ishlab chiqarish xarajatlarini baholash 
 
 
Ishlab chiqarish xarajatlarini baholash moliyaviy hisobotlashning muhim 
tamoyillaridan biri hisoblanadi. Ishlab chiqarish xarajatlarni baholashda albatta ularning 
tuzilishi va tabiatini bilish talab etiladi. Ishlab chiqarish xarajatlari “Xarajatlar tarkibi” 
to’g’risidagi Nizomga muvofiq quyidagi xarajat elementlari bo’yicha tarkiblanadi; 
-Ishlab chiqarish xarakteridagi bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar; 
-Ishlab chiqarish xarakteridagi bevosita va bilvosita mehnat haqi xarajatlari va 
ajratmalari; 
-Ishlab chiqarishda bevosita va bilvosita qatnashayotgan asosiy va nomoddiy aktivlarni 
eskirish xarajatlari; 
-Ishlab chiqarish xarakteridagi boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar. 
Ularni baholanishi tarkib bo’yicha bir-biridan keskin farq qiladi. Masalan; mehnat 
haqini baholanishi hisoblangan mehnat haqi va ajratmalar summasidan yoki mehnat haqi va 
ajratmalar yuzasidan tan olingan majburiyatlar summasidan kelib chiqib baholanadi. 
Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning amortizatsiya, eskirish qiymatlari 
belgilangan, qat’iy, normalar asosida hisob-kitob qilingan qiymat bilan baholanadi. 
Ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga kiruvchi moddiy xarajatlarni baholanishi asosiy 
vositalarni yoki nomoddiy aktivlarni eskirishi, mehnat haqi va ajratmalar baholanishidan 
keskin farq qiladi. Moddiy resurslar tarkibiga kiruvchi va ishlab chiqarish xarajatlarida asosiy 
element hisoblangan zahiralarni baholanishini buxgalteriya hisobini milliy standartlari 
bo’yicha quyidagi turlari tarkiblanadi; 
-O’rtacha tannarx usuli; 
-FIFO 
usuli; 
-LIFO 
usuli; 
O’rtacha tannarx usuli zahiralarni o’rtacha bahosida ishlab chiqarish tannarxiga olib 
borishni, Fifo usuli dastlabki kirimni dastlab chiqarishni, Lifo usuli so’ngi kirimni dastlab 
hisobdan chiqarishni xarakterlaydi. 
Bu usullarni farqlashni ahamiyati shundaki, ularning natijaviy ko’rsatkichga ta’siri 
turlicha bo’ladi. Masalan; o’rtacha tannarx bo’yicha alohida ishlab chiqarish tannarxiga, fifo 
usulida alohida, lifo usulida alohida ishlab chiqarish tannarxi ko’rsatkichlariga ega bo’linadi. 
Buning ta’sirida natijaviy ko’rsatkich ham turlicha chiqadi. 
Ishlab chiqarish xarajatlarini baholashda boshqa xarajat elementlarini baholanishi 
xarajatlarning tarkibi bo’yicha farqlanadi. Masalan; xizmatlar shaklida olingan ishlar xajmi 
ularning xaqiqiy qiymati yoki majburiyatlarning tan olingan qiymati bo’yicha baholanadi. 

---

45
3.2.-jadval