Rivojlanish biologiyasi I. Organizmlar ko`payishi. Ontogenez. Preembrional rivojlanish spermatogenez va ovogenez

Jinsiy ko`payishning eng oddiy shakllari kon’yugastiya va kopulyastiya bolib, sodda xavonlarda kozatiladi. Ichak tayoqchasi misolida

Sylvia S. Mader. Human biology. Chapter 17. Pages 394-414

Jinsiy kop ayishda maxsus xujayralar - gametalar xosil buladi. Gametalar ozaro kushilib, otalanish jarayoni vujudga keladi. Gametalar ikki xil bolib, ularning biri – urgochi organizm tuxumdonida etiluvchi tuxum xujayrasi, (ovostit) ikkinchisi erkak organizmi urugdonida etiluvchi spermatozoid xisoblanadi.

Demak, jinsiy kop ayishda ikki xil jinsga mansub individlar xujayralari katnashadi. Ularning biri urug xujayrasi, ikkinchisi tuxum xujayrasi bolib, ularning kushilishidan zigota shakllanadi. Zigota yangi individning boshlangich xujayrasi bolib xisoblanadi. Ayrim organizmlar (yassi chuvalchanglar)da xam tuxum, xam urugi xujayrasi etiladi. Bunday organizmlar germafroditlar (ikki jinslilar) deb ataladi. Umuman tarixiy tarakkiyotda organizmlarning kop ayish evolyustiyasi ayrim jinslilik xosil bolishi sari boradi. Bundan tashkari evolyustiyada jinssiz kop ayish jinsiy kop ayish bilan, izogamiya esa anizogamiya bilan almashinadi. Kop ayishda xamma xujayralar baravariga katnashmasdan evolyustiya mobaynida organizm xujayralari xususiylashib, somatik va jinsiy xujayralarga ajralishi mumkin. Kop ayish tezligining oshishi, avlodlar sonining kop ayishi, avlod almashinishining tezlashib ketishi organizmlarning yangi va ozgaruvchan muxitga moslashishini ta’minlovchi evolyustion omil bolib xisoblanadi. Jinsiy kop ayish esa ana shu xolatlarni yuza ga chikaradi, bundan tashkari yangi belgi va sifatlar xosil qilishda juda katta axamiyatga ega. Masalan, xashoratlardagi kop ayish tezligining yuqori bolishi, avlodlarning tez-tez almashinishi ularning ayrim zaxarli kimyoviy moddalarga chidamliligini oshiradi, ularni muxitga keng tarkalishiga olib keladi. Xordalilarda esa evolyustiya avlodlar soni anchagina kamayishi bilan, avlodlarning muxitga chidamliligi va yashab kolish imkoniyatining ortishi bilan boradi.

Jinsiy kop ayishning Quyidagi turlari tafovut etiladi:

1.Otalanish.

2.Partenogenez.

3.Androgenez.

4.Ginogenez.

Otalanish natijasida ikki xil gameta ozaro kushilib zigota xosil qiladi. Natijada yangi organizmda ota-ona irsiy axboroti kombinastiyalanuvchi kozatiladi. Ana shu xolat otalanishning biologik axamiyatini Aniqlab beradi.

Partenogenez - organizmlar kop ayishining aloxida bir turi bolib, yangi

Sylvia S. Mader. Human biology. Chapter 17. Pages 394-414

organizm otalanmagan tuxum xujayrasidan rivojlanadi. Partenogenezning ikki xili Aniqlangan: tabiiy partenogenez, sun’iy partenogenez.

Androgenezda urug xujayrasi yadrosi tuxum stitoplazmasida rivojlanadi. (tuxum xujayra yadrosi rivojlanishida katnashmaydi).

Ginogenezda tuxum xujayrasi boshqa turga mansub organizmlarning spermatozoidlari yordamida maydalanishi va rivojlanishi mumkin. (lekin spermatozoid yadrosi rivojlanishda katnashmaydi).

Preembrional rivojlanish o’z ichiga birinchi haftadagi hodisalarni oladi; embrional rivojlanish ikkinchi haftadan boshlanadi va ikkinchi oyning oxirigacha davom etadi.

Ontogenez. Tiplari. Davrlari.

Organizmning shaxsiy (individual) tarakiyoti ontogenez deb ataladi. Ontogenez jinsiy kop ayuvchi organizmlarda otalanishdan (zigota xosil bolishi bilan) boshlanib, shu individning ulimi bilan tugaydi. XIX asrda E.Gekkel’ va F.Myol ler individlar ontogenezini o‘rganib u shu turning filogenezining (tarixiy rivojlanishining) qisqacha takrorlanishi ekanligini Aniqladilar. Ularning bu xulosasi fanda biogenetik konun sifatida ma’lum. Ontogenezning lichinkali, lichinkasiz, ona kornida kechuvchi turlari mavjud. Lichinkali ontogenez asosan umurkasiz xayvonlarga xosdir. Lichinkasiz ontogenez esa tuxum xujayrasida sariklik moddasi kop bulgan xordalilarda uchraydi. Sut emizuvchilar va odamlarga ona kornida kechuvchi ontogenez xosdir. Chunki ularning tuxum xujayrasi juda kam mikdorda sariklik tutadi va rivojlanayotgan organizm ozukani ona organizmidan oladi.

Ontogenez 3 boskichda kechadi va bu boskichlar proembrional, embrional va postembrional davrlar deb ataladi. (Odamlarda prenatal (tugulguncha), perinatal (28 xaftadan – tugulgandan keyin 7 kuniga), neonatal (tugulgandan keyin 1 oygacha) va postnatal davrlar xam tafovut etiladi).

Proembrional rivojlanish.

Bu davrda gametogenez jaraynlari kozatiladi.

Tuxum xujayrada kozatiladigan Quyidagi jarayonlar muxim axamiyatga ega:

Sylvia S. Mader. Human biology. Chapter 17. Pages 394-414

1.Genlar amplifikastiyasi.

2.Kop mikdorda RNK lar sintezlanishi.

3.Sitoplazmada ozuka moddalar tuplanishi, bu moddalar xar xil taksimlanishi.

4.Sitoplazmaning differensiyasiyalanishi (farklanishi).

Gametogenez.

Spermatozoid erkak organizmning urugdonida etiladi. Spermatozoidning dastlabki xujayrasi spermatogonyjalar bolib, ular mitoz yol i bilan kop ayadi va usib, yiriklashib birinchi tartibli spermatozoidlarga aylanadi (30-rasm). Ular meyoz yol i bilan etilib, ikkinchi tartibli spermatostitlar va spermatidalarni xosil qiladi. Spermatida dum xosil qilish yol i bilan spermatozoidga aylanadi. Etuk urug xujayrasi uch qismdan: bosh, buyin va dumdan tozilgan bolib, juda kichik stitoplazmaga ega. Yana uning boshida Gol’ji kompleksi maxsuli - akrosoma xam mavjud. Buynida kop lab mitoxondriyalar va stentriol joylashgan. Ularning eng yirigi (52-70 mkm) - tritonlarda uchraydi.

Sylvia S. Mader. Human biology. Chapter 17. Pages 394-414