Rivojlanish psixologiyasi. Pedagogik psixologiya

Bola shaxsining rivojlanishida quyidagi o’zgarishlar yuz beradi.


10-mavzu. Maktabgacha tarbiya yoshi
Reja

1.Maktabgacha yosh davri.

2.3 yoshdan 7 yoshgacha organizmning intensiv o’sishi

3. O’yin faoliyati yetakchi faoliyat turidir.

Maktabgacha tarbiya davri shaxsning xaqiqiy tarkib topishi (voyaga yetish) davri bo’lganligi uchun ham shunday muhim bir davrdir. Hayotning birinchi yili mobaynida bolaning tevarak -atrofdagi muhitga munosabati jiddiy ravishda o’zgaradi. Bola katalar bilan aloqada bo’lishi natijasida uning o’rgatishga qarab o’z ixtiyorlarini qondiradigan narsa bilan mustaqil xarakat qila boshlaydi. Dastlab u kattalar bilan birgalikda, so’ngra ularning raxbarligida xarakat qiladi, undan keyin ovqat yeyish bilan bog’liq bo’lgan xarakatlarni va o’z-o’ziga xizmat ko’rsatishga oid ishlarni mustaqil bajara oladi. Hayotning 2 yilida kattalar bilan munosabatlarda o’zgarish ro’y beradi. Maktabgacha tarbiya yoshida bola katta odamni o’z xulqi-atvori uchun o’rnak deb xisoblaydi. Bola 1-yoshdan 3- yoshgacha narsalar, bilan xarakatlar qilishni egallaydi o’yin bolaning xarakatlarini rivojlantirish va takoimllashtirishga yordam qiladi. Maktabgacha tarbiya yoshida bola faoliyatining xilma-xil turlari o’yin, mexnat rejimini bajarish bilan bog’liq bo’lgan faoliyat rivojlana boradi. 2 yoshdan boshlab bolalar o’ynaydigan bo’lishadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning (4 yoshdan boshlab) yetakchi faoliyatlarga bo’lib o’ynaladigan, ijodiy o’yindir. O’yin jarayonida bola muayyan rolььlarni bajarishni o’z zimmasiga olishadi hamda o’yin sharoitida odamlar faoliyati va munosabatini esga keltirishadi. 3-4 yashar bolalarda birgalikda o’ynaladigan o’yinlar xali bo’lmaydi. Dastlab buyum, o’yinchoq rolььini go’yo esga solganday bo’ladi, sungra bola o’yinda ixtiyoriy suratda o’z zimmasiga ma’lum rolььni oladi. Maktabgacha tarbiya yoshida bolaning kattalar tomonidan uyushtirilib, muayyan maqsadga qaratilgan ijodiy faoliyati uning taraqqiyotga qancha ta’sir ko’rsatadi. 2-yoshda bola rasm sola boshlaydi va jon dil bilan rasm soladi. Rasm solish jarayonida uning idrok etishi aniqlashda u buyumning rangi va shaklini yaxshiroq ajrata boshlaydi, kuzatuvchanligi rivojlanadi. Bola tasavvurlayotgan narsani o’xshatish maqsadida rasmda aks ettirish zarur bo’lgan narsalarning belgilarini ataylab ajratib ko’rsatadi.

Bola rasm solar ekan, rasmni so’zlar bilan to’ldirib, faollik bilan xarakat qiladi, u o’z tassavvurlari asosida keyinchalik katta yosh odamlarning so’ziga binoan rasmlar yaratmog’i mumkin-unda ayrim narsalarning obrazlari vujudga keladi. Rasm solish bilan loy va plastiklardan shakllar yasaydi, natijada, bola analizatorlarining rivojlantirishda hamda moslashgan va differentsiyallashgan xarakatning tarkib topiishidan tashqari uning narsa shaklini, xajmini, bir o’lchovda bo’lishi va munosabatligini idrok etish takomillasha boradi. 3-4 yashar bola narsalar o’rtasidagi bog’lanishni farqlab oladi va o’z faoliyatini planlashtiradi, bu faoliyat asta-sekin ijodiy faoliyatga aylanadi.

Maktabgacha tarbiya yoshida bolaning analizatorli idrok etish jarayoni ham yanada takomillasha boradi. Bola hayotining 3- yoshida beixtiyor idrok maktabgacha tarbiya yoshidagi katta bolada ma’lum bir maqsadga qaratilgan, tanlangan idrokka aylanadi. Kuzatuvchanlik tarkib topadi. Idrok etishda so’zning rolььi osha boradi bola narsalarning belgilab qo’ygan sifatlari va xususiyatlarini aytib ko’rsatadi. Idrok jarayoni bolaning tafakko’rini o’stiradi. Idrok jarayoni o’z faoliyati davomida va tafakkur jarayonida tobora takomillashadi. O’yin jarayonida 3-yashar bolada dastlabki umumlashtirish yuzaga keladiki, bu narsa bolaning oddiy masalalarni yechishda imkon beradi. SHu tariqa tafakkurning eng sodda formasi bolaning narsa buyumlaridan foydalanish faoliyati bilan bog’langan vositani amaliy tafakkurni paydo bo’ladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bola tasavvurlari doirasi kengayishi va bilimning oshishi uning aqliy faoliyatini xarakterini o’zgartiradi. Nutqning o’sish faoliyatining kengayishi yangi tafakkur formalari uchun sharoit ko’rsatadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi 5-6 yashar bola tassavvurlaydi keyin esa muxokama qiladi, umumlashtiradi. SHu yoshdagi bolaning tafakkuri konkret obrazli emotsional va yaqqol tafakkur bo’ladi. Muxokama bevosita narsa buyum bilan bog’langan. Bola umumlashtirilgan tushunchalarni o’zlashtiradi fikr yuritish operatsiyalari faqat idrok etishgina emas xayolga ham asoslandi.

Dastlabki (garchi mukammal bo’lmasa ham) xukumlar, xulosa chiqarish va yakun yasash paydo bo’ladi. Maktabgacha tarbiya yoshining oxiriga kelib bolaning katta yoshli qilish va ularga taqlid qilib mustaqil ravishda xulosalar chiqarishda va umumlashtirida. Bolaning nutqi kattalar bilan aloqa qilish va o’zaro munosabatlarini darajasining kengayishi natijasida rivojlana beradi. 7-yoshga kirganida og’zaki nutqning grammatik ko’rilishini imlo qoidalarini egallashda bu xollardan og’zaki nutqda foydalaniladi. Bola 6 yoshga kirganida tovushlarini to’g’ri talaffuz qilishadi ular til xissi tarkib topadi ularning nutqi tobora rivojlana boradi. Bola faol nutqining o’sishi bolalik davrining muhim tomonidir. Bola dastlab (1 yosh u 6 oygacha) katalarning nutqini tushuna boradi. Undan keyin esa shu tushunish asosida bolaning faol nutqi tobora o’sadi. Hayotning 2- yilida bola kattalarning narsa nomlari bilan bog’liq bo’lgan hamma so’zlarni tushunadi. Bolaning nutqi tobora tusha borishi uning xulq atvoriga so’z yordamida raxbarlik qilishiga imkon beradi.

3 yashar bolada xulq atvorining asosiy qoidalari faqat taxlid yo’li bilangina emas balki kattalarning og’zaki ko’satmalari yordami bilan ham vujudga keladi.

Dastlab bola bir bo’g’inli gaplarda so’ngra esa 2-3 bo’g’inli gaplardan foydalanadi. Bola hayotining 3-yoshli oxiriga kelib uning so’zlashuv leksikasida bog’cha so’z turumlariga tarkibiga kiradigan bu so’z uchraydi. Bolalar kattalarning gapini eshitishni yaxshi ko’radi, kichik-kichik she’r, xikoyalarni esda saqlashadi, bu uning nutqini o’stirishda yordam qiladi. O’sib borayotgan nutq barcha psixik jarayonlarga - xotira, taffakkur, xayol va shunga o’xshashlarga katta ta’sir ko’rsatadi. 3-yoshdagi bolalar kattalar bilan birgalikda suratlar ko’rib chiqishni va suratlar asosida aytiladigan xikoyalarni eshitishni sevadi. Maktabgacha yoshdagi kichik bolaga (1-yoshdan 5-yoshgacha bo’llgan bolada) xos beixtiyor (ixtiyorsiz) esda qoldirish xususiyati maktabgacha tarbiya yoshidagi katta bolada tobora ixtiyoriy (ataylab) esda qoldirishga aylana beradi. Bolaning tiklovchi xayoli o’sadi, so’ngra ijldiy xayol paydo bo’ladi. Bu yoshdagi bolalarning xayoli yetarli darajada kuchli taraqqiy etganligi sabali ko’pgina xayoldagi narsa bilan xaqiqiy narsani aralshtirib yuborishadi. Bolalar idrokning faol ravishda rivojlanishining, tevarak atrofdagi muhitga qiziqishining olib borishi tufayli uning ixtiyoriy diqqati jadallik bilan tarkib topadi. Kattalarning ta’siri va uning tarkiblari bilan faoliyat jarayonida maktabgacha tarbiya yoshdagi 5-6 yashar katta bolalar endi shaxsga xos ba’zi bir barqaror sifatli xulq-atvorning ba’zi tarkib topgan formalarini ko’rinadi. Bo’ yoshdagi katta bolalarda dastlabki aqliy tassavvur ham o’sa boradi. Maktabgacha tarbiya darida bolaning ijtimoiy, aqliy va axloqiy kamol toptirish uchun maktabda o’qishga tayyorlaydi. Bolalarni sistemali ta’lim olishga psixologik jixatdan tayyorlash, ularda o’qishga xavas bilim olishga intilish bolalar muassasalarida ham oilada ham maktabgacha tarbiya yoshidagi katta bolalarda o’quvchi bo’lish, o’qiy boshlash va o’zi uchun yangi hayotga o’quvchi bola hayotiga qo’shilish istagi namayon bo’ladi.

Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasi.

3-7 yoshgacha bo’lgan davr bog’cha yoshi davri hisoblanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasida juda tez sifat o’zgarishlari bo’lishini inobatga olgan xolda 3 davrga (3-4yosh) kichik maktabgacha davri, (4-5yosh)kichik bog’cha yoshi, o’rta maktabgacha davr( o’rta bog’cha yoshi) 6-7 yosh va katta maktabgacha davr katta bog’cha yoshlilarga ajratish mumkin. Bola rivojlanish jarayonida odamlarning ilgari o’tgan avlodlari tomonidan yaratilgan predmet va xodisalar olami bilan alohida maxsus munosabatga kirishadi .Bola insoniyat ko’lga kiritgan barcha yutuqlarni faol ravishda o’zlashtirib, egallab boradi. Bunda predmetlar olamini, hamda ular yordamida amalga oshiriladigan xatti–harakatlarni, tilni, odamlar orasidagi munosabatlarni egallab olishi, faoliyat motivlarining rivojlanishi, qobiliyatlarning o’sib borishi, katta yoshli kishilarning bevosita yordamida amalga oshirilib borilmog’i kerak Asosan mana shu davrdan boshlab bolaning mustaqil faoliyati kuchaya boshlaydi.

Bog’cha yoshdagi bolalarning ko’zga tashlanib turuvchi hususiyatlaridan biri ularning serharakatligi va taqlidchanligidir. Bola tabiatinining asosiy qonunini shunday ifodalash mumkin: bola uzluksiz faoliyat ko’rsatishni talab qiladi, lekin u faoliyat natijasidan emas, balki faoliyatning bir xilligi va bir tomonlamaligidan charchab qoladi. Mana shu so’zlardan bog’cha yoshidagi bola tabiatining asosiy qonuni bo’lmish serharakatliligini ortiqcha cheklab tashlamay, balki maqsadga muvofiq ravishda uyushtirish kerakligi yaqqol ko’rinib turibdi.

Kattalar va tengdoshlari bilan bo’lgan munosabat orqali bola ahloq normalari, kishilarni anglash, shuningdek, ijobiy va salbiy munosabatlar bilan tanisha boshlaydi. Bog’cha yoshidagi bola endi o’z gavdasini juda yaxshi boshqara boshlaydi. Uning harakati muvofiklashtirilgan xolda bo’ladi. Bu davrda bolaning nutqi jadal rivojlana boshlaydi. U yangiliklarni egallashga nisbatan o’zi bilganlarini mustaxkamlashga ehtiyoj sezadi. O’zi bilgan ertagini qayta-qayta eshitish va bundan zerikmaslik shu davrdagi bolalarga xos hususiyatdir.

Bog’cha yoshidagi bolalar ehtiyoji va qiziqishlari jadal ravishda ortib boradi. Bu avvalo keng doiraga chiqish ehtiyoji, munosabatda bo’lish, uynash ehtiyojlarinig mavjudligidir. Bu davrda bolalarda hamma narsani bilib olishga bo’lgan ehtiyoj kuchayadi. Bog’cha yoshidagi bola tabiatiga xos bo’lgan kuchli ehtiyojlardan yana biri uning har narsani yangilik sifatida ko’rib, uni har tomonlama bilib olishga intilishidir.

Bog’cha yoshidagi bolalar hayotida va ularning psixik jihatidan o’sishida qiziqishning roli ham kattadir. Qiziqish xuddi ehtiyoj kabi bolaning biror faoliyatga undovchi omillardan biri bo’lib xizmat qiladi. SHuning uchun ham qiziqishni bilish jarayoni bilan bog’lik bo’lgan murakkab psixik xodisa desa bo’ladi.

Maktabgacha yoshdagi bolalarning yetakchi faoliyati bu o’yindir. Bog’cha yoshidagi bolalarning o’yin faoliyati masalasi asrlar davomida juda ko’p olimlarning diqqatini o’ziga jalb qilib kelmokda. Bog’cha yoshidagi bolalar o’zlarining o’yin faoliyatlarida ildam qadamlar bilan olg’a qarab borayotgan sermazmun hayotimizning hamma tomonlarini aks ettirishga intiladilar.

Bog’cha yoshidagi bola atrofidagi narsalar dunyosini bilish jarayonida shu narsalar bilan bevosita amaliy munosobatda bo’lishga intiladi. Bu o’rinda shu narsa harakterliki bola bilishga tashnaligidan atrofdagi o’zining haddi sig’adigan narsalari bilangina emas, balki kattalarga mansub bo’lgan o’zining kuchi ham yetmaydigan, xaddi sig’maydigan narsalar bilan ham amaliy munosobatda bo’lishga intiladi.

SHuni ham aytib o’tish kerakki, fan-texnika mislsiz rivojlangan bizning xozirgi zamonamizdagi yaratilayotgan, xayratda qoldiradigan narsalar bolalarga go’yo bir mo’jizadek ko’rinadi. Natijada ular ham o’zlarining turli o’yinlari jarayonida o’xshatma qilib (yahni analogik tarzda) har xil hayoliy narsalarni uylab chiqaradilar (uchar ot, mashina odam, gapiradigan daraxt kabi). Bundan tashqari, bolalarning turli hayoliy narsalarni o’ylab chiqarishlari yana shuni bildiradiki, ular o’zlarining har turli o’yin faoliyatlarida faqat atroflaridagi bor narsalarni emas, balki ayni chog’da ehtiyojlari talab qilayotgan narsalarni ham aks ettiradilar.

Bolalarning o’yin faoliyatlarida har xil hayoliy va afsonaviy obrazlarni yaratishlaridan shunday xulosa chiqarish mumkin: odamning (shu jumladan bolalarning ham) tashqi muhitdagi narsa va xodisalarni aks ettirish jarayonlari passiv jarayon emas, balki faol hamda ijodiy, yaratuvchan, o’zgartiruvchan jarayondir.

Bolalar o’yin faoliyatlarining yana bir ajoyib hususiyati shundan iboratki, o’yin jarayonida bolaning qiladigan xatti-harakatlari va bajaradigan rollari ko’pincha umumiylik harakteriga ega bo’ladi. Bunda bola o’zining turli-tuman o’yinlarida faqat o’ziga tanish bo’lgan yolgiz bir shofyorning, vrachning, militsionerning, tarbiyachining, uchuvchining xatti-harakatlarigina emas, balki umuman shofyorlarning, vrachlarning, tarbiyachilarning hamda uchuvchilarning xatti-harakatlarini aks ettiradi. Albatta, turmush tajribalari va faoliyatlari doirasi juda cheklangan kichik yoshdagi bolalar (bahzan kichik guruh bolalari ham) o’zlarining o’yinlarida konkret odamlarni va ularning harakatlarini aks ettiradilar. (Masalan, oyisini, adasini, akasini, tarbiyachisini va shu kabi). O’rta, katta bog’cha yoshidagi bolalarning o’yinlarida esa bunday obrazlar umumiylik harakteriga ega bo’la boshlaydi.

Bog’cha yoshidagi bolalarning o’yinlari atrofdagi narsa va xodisalarni bilish quroli bo’lishi bilan birga yuksak ijtimoiy ahamiyatga ham ega. Boshqacharok qilib aytganda, o’yin qudratli tarbiya qurolidir. Bolalarning o’yinlari orqali ularda ijtimoiy foydali, yahni yuksak insoniy hislatlarni tarbiyalash mumkin. Kichik maktabgacha yoshdagi bolalar odatda o’zlari yolgiz o’ynaydilar. Predmetli va konstruktorlik o’yinlar orqali bu yoshdagi bolalar o’zlarining idrok, xotira, tasavvur, tafakkur hamda harakat layoqatlarini rivojlantiradilar. Syujetli, rolli o’yinlarda bolalar asosan o’zlari har kuni ko’rayotgan va kuzatayotgan kattalarning xatti –harakatlarini aks ettiradilar. 4-5 yoshli bolalarning o’yini asta–sekinlik bilan jamoaviy harakterni ola boshlaydi.

Bolalarning individual hususiyatlarini, xususan ularning jamoaviy o’yinlari orqali kuzatish qulaydir. Bu o’yinlarda bolalar kattalarning faqat predmetlarga munosabatini emas, balki ko’proq o’zaro munosabatlarini aks ettiradilar. SHuningdek, jamoaviy o’yinda bolalar bir guruh odamlarning murakkab hayotiy faoliyatlarini aks ettiradilar.

Katta bog’cha yoshida syujetli-rolli o’yinlar rivojlanadi, lekin endi bu o’yinlar o’z mazusining boyligi va xilma-xilligi bilan farqlanadi. Bu o’yinlar jarayonida bolalarda liderlik yuzaga kela boshlaydi, shuningdek tashqilotchilik ko’nikma va malakalari rivojlanadi.

Maktabgacha yoshdagi bolalar shug’ullanadigan ijodiy faoliyatlar orasida tasviriy sanhatning ham ahamiyati juda katta. Bolaning tasavvur etish xarakteriga qarab uning atrof hayotni qanday idrok etishi, xotira, tasavvur va tafakkur hususiyatlariga baho berish mumkin. Katta bog’cha yoshidagi bolalar chizgan rasmlar ularning ichki kechinmalari, ruhiy xolatlari, orzu, umid va ehtiyojlarini ham aks ettiradi. Bog’cha yoshdagi bolalar rasm chizishga ham nihoyatda qiziqadilar. Rasm chizish bolalar uchun o’yin faoliyatining o’ziga xos bir shakli bo’lib hisoblanadi. Bola avvalo ko’rayotgan narsalarini, keyinchalik esa o’zi biladigan, xotirasidagi va o’zi o’ylab topgan narsalarni chizadi.

Katta maktabgacha yoshdagi bolalar uchun musobaqa juda katta ahamiyatga ega bo’lib, aynan shunday o’yinlarda muvafaqqiyatga erishish shakllanadi va mustaxkamlanadi.

Katta Bog’cha yoshida konstruktorlik o’yinlari asta-sekinlik bilan mehnat faoliyatiga aylanib boradi. O’yinda bola elementar mehnat ko’nikma va malakalarini egallay boshlaydi, predmetlarning xossalarini anglay boshlaydi, amaliy tafakkur rivojlana boradi.

Bog’cha yoshidagi bolalarning o’yin faoliyatlari xaqida gapirar ekanmiz, albatta ularning o’yinchoqlari masalasiga ham to’xtab o’tish kerak. Bolalarga o’yinchoqlarni berishda ularning yosh hususiyatlarini, taraqqiyot darajalarini va ayni paytda ularni ko’prok nimalar qiziqtirishini hisobga olish kerak.

Ma’lumki, 1-3 yosh bolalar hali tashqi muhitni juda oz o’zlashtirganlar. Ular hali hattoki narsalarning rangini, hajmini va boshqa jihatlarini yaxshi ajrata olmaydilar. SHuning uchun ularga ko’g’irchok bilan birga har xil rangli qiyqim, laxtak matolar ham berish kerak. Ayniksa, qiz bolalar o’z kug’irchoqlarini har xil rangli matolarga o’rab, ro’mol qilib o’ratib mashq qiladilar. O’g’il bolalarga esa, har xil rangli, bir-birining ichiga sig’adigan quticha o’yinchoklarni berish foydalidir.

O’yin faoliyati bolalarni insoniyatning ijtimoiy tajribasini egallashning faol shakli bo’lgan tahlim faoliyatiga tayyorlaydi. Odam birdaniga ijtimoiy tajribani o’zlashtirishga kirisha olmaydi. Ijtimoiy tajribalarni faol egallash uchun odam avvalo yetarli darajada nutqni egallagan bo’lishi, ma’lum malakalar, uquvlar va elementar tushunchalarga ega bo’lishi kerak bo’ladi. Bularga bola o’yin faoliyati orqali erishadi.

Bog’cha yoshidagi bolalarda sezgi, idrok, diqqat, xotira, tasavvur, tafakkur, nutq, hayol, hissiyot va irodaning rivojlanishi jadal kechadi. Bola ranglarni xali bir-biridan yaxshi farq qila olmaydi. Unga ranglarning farqini bilishga yordam qiladigan o’yinchoqlar berish lozim. Bu yoshdagi bolalar turli narsalarni idrok qilishda ko’zga yaxshi tashlanib turuvchi belgilariga (rangi va shakliga) asoslansalar ham, lekin chuqur tahlil qilmaydilar.

Diqqat har kanday faoliyatimizning doimiy yo’ldoshidir. SHuning uchun diqqatning inson hayotidagi ahamiyati ham benihoya kattadir. Bog’cha yoshidagi bolalar diqqati asosan ixtiyorsiz bo’ladi. Bog’cha yoshidagi bolalarda ixtiyoriy diqqatning o’sib borishi uchun o’yin juda katta ahamiyatga ega. O’yin paytida bolalar diqqatlarini bir joyda to’plab, o’z tashabbuslari bilan ma’lum maqsadlarini ilgari suradilar.

Bu yoshdagi bolaning xotirasi yangi faoliyatlar va bolaning oldiga qo’yilgan yangi talablar asosida takomillasha boradi. Bog’cha yoshidagi bolalar o’zlarining faoliyatlari uchun kandaydir ahamiyatga ega bo’lgan, ularda kuchli taassurotlar koldirgan va ularni qiziqtirgan narsalarni beixtiyor eslarida olib koladilar. Bog’cha yoshidagi bolalar tafakkuri va uning o’sishi o’ziga xos hususiyatga ega. Tafakkur bolaning Bog’cha yoshidagi davrida juda tez rivojlana boshlaydi. Buning sababi, birinchidan, bog’cha yoshidagi bolalarda turmush tajribasining nisbatan ko’payishi, ikkinchidan, bu davrda bolalar nutqining yaxshi o’sgan bo’lishi, uchinchidan esa, bog’cha yoshidagi bolalarning juda ko’p erkin mustaqil harakatlar qilish imkoniyatiga ega bo’lishlaridir. Bog’cha yoshidagi bolalarda har sohaga doir savollarning tug’ilishi ular tafakkurining faollashayotganligidan darak beradi. Bola o’z savoliga javob topa olmasa yoki kattalar uning savoliga ahamiyat bermasalar, undagi qiziquvchanlik susaya boshlaydi.

Odatda har kanday tafakkur jarayoni biron narsadan taajjublanish, hayron qolish va natijada turli savollarning tug’ilishi tufayli paydo bo’ladi. Juda ko’p ota-onalar va ayrim tarbiyachilar ham bolalar ortiqrok savol berib yuborsalar, «ko’p mahmadona bo’lma», «sen bunday gaplarni qaerdan o’rganding», deb jerkib tashlaydilar. Natijada bola o’ksinib, o’z bilganicha tushunishga harakat qiladi. Ammo ayrim passiv va tortinchok bolalar xech bir savol bermaydilar. Bunday bolalarga turli mashg’ulotlar va sayohatlarda kattalarning o’zlari savol berishlari va shu bilan ularni faollashtirishlari lozim.

Har kanday tafakkur, odatda biron narsani taqqoslash, analiz va sintez qilishdan boshlanadi. SHuning uchun biz ana shu taqqoslash, analiz va sintez qilishni tafakkur jarayoni deb ataymiz. Sayohatlar bolalardagi tafakkur jarayonini faollashtirish va rivojlantirishga yordam beradi. Bolalar tabiatga qilingan sayoxatlarda turli narsalarni bir-biri bilan taqqoslaydilar va analiz hamda sintez qilib ko’rishga intiladilar.

Bog’cha yoshidagi bolalar nutqi va uning o’sishi jadal kechadi. Agar 2 yashar bolaning so’z zapasi taxminan 250 tadan 400 tagacha bo’lsa, 3 yashar bolaning so’z zapasi 1000 tadan 1200 tagacha va 7 yashar bolaning so’z zapasi 4000 taga yetadi. Demak, bog’cha yoshi davrida bolaning nutqi ham mikdor, ham sifat jihatidan ancha takomillashadi. Bog’cha yoshidagi bolalar nutqini o’sishi oilaning madaniy saviyasiga bog’liq. Kattalar bolalar nutqini o’stirish bilan shug’ullanar ekanlar, bog’cha yoshidagi bolalar bahzi xollarda o’z nutq sifatlarini to’la idrok eta olmasliklarini unutmasliklari kerak. Bundan tashqari, bolalarda murakkab nutq tovushlarini bir-biridan farq qilish qobiliyati ham xali to’la takomillashmagan bo’ladi. Tili chuchuklikni tuzatishning eng birinchi shartlaridan biri bola bilan tula va to’g’ri talaffuz etib, ravon til bilan gaplashishdir.

Maktabgacha davrda ahloqiy tushunchalar borgan sari qat’iylasha boradi. Ahloqiy tushunchalar manbai bo’lib ularning ta’lim –tarbiyasi bilan shug’ullanayotgan kattalar, shuningdek, tengdoshlari ham bo’lishi mumkin. Ahloqiy tajribalar asosan muloqot, kuzatish, taqlid qilish jarayonida, shu bilan birga kattalarning ayniqsa onalarning maqtovi va tanqidlari orqali o’tadi va mustahkamlanadi. Bola doimo baho, ayniqsa maqtov olishga harakat qiladi. Bu baho va maqtovlarning bola shaxsidagi muvaffaqiyatga erishishga harakat hususiyatining rivojlanishida, shuningdek, uning shaxsiy hayoti, hamda kasb tanlashida ahamiyati juda katta.

Bog’cha yoshidagi davrda bolalarda muloqotning yangi motivlari yuzaga keladi. U shaxsiy va ishbilarmonlik motivlaridir. SHaxsiy muloqot motivlari bu–bolaning tashvishga solayotgan ichki muammolari bilan bog’liq, ishbilarmonlik motivlari esa u yoki bu ishni bajarish bilan bog’liq bo’lgan motivlardir. Bu motivlarga asta –sekinlik bilan bilim, ko’nikma va malakalarni egalash bilan bog’liq bo’lgan o’qish motivlari qo’shiladi. Bu motivlar ilk bolalik davrdan boshlanib yuzaga keladigan bolalarning tabiy qiziquvchanligi o’rnida paydo bo’ladi. O’zini ko’rsatish motivlari ham bu yoshda yaqqol namoyon bo’ladi

Kichik va o’rta bog’cha yoshida bola xarakterining shakllanishi davom etadi. U asosan bolalarning kattalar harakterini kuzatishlari asosida tarkib topadi. SHu yillardan boshlab bolada ahamiyatli hisoblangan –iroda, mustaqillik va tashabbuskorlik kabi ahamiyatli shaxsiy hususiyatlar rivojlana boshlaydi. Katta Bog’cha yoshida bola atrofdagi odamlar bilan turli faoliyatlarda muloqot va munosabatlarga kirishishga o’rgana boshlaydi. Bu esa unga kelajakda odamlar bilan til topishishda, ish bo’yicha va shaxsiy munosabatlarni normal ravishda o’rnata olishida foyda keltiradi. Bu yoshdagi bolalar shaxsining shakllanishida ularning ota –onalari xaqidagi fikrlari va ularga beradigan baholari nihoyatda ahamiyatlidir.

Bog’cha yoshidagi bolalarning hayoli, asosan, ularning turli-tuman o’yin faoliyatlarida o’sadi. Birok, shu narsa diqqatga sazovorki, agar bog’cha yoshidagi bolalarda hayol qilish qobiliyati bo’lmaganda edi, ularning hayoli ham xilma-xil bo’lmas edi. Bog’cha yoshidagi bolalarning hayollari turli xil mashgulotlarda ham o’sadi. Bog’cha yoshidagi bolalar hayolining o’sishiga faol ta’sir qiluvchi omillardan yana biri ertaklardir. Bolalar xayvonlar haqidagi turli ertaklarni eshitganlarida shu ertaklardagi obrazlarga nisbatan ma’lum munosabat yuzaga keladi

Bog’cha yoshidagi bolalarda yoqimli va yoqimsiz his-tuygular g’oyat kuchli va juda tez namoyon bo’ladi. Bog’cha yoshidagi bolalarning his-tuygulari ular organik ehtiyojlarining kondirilishi va kondirilmasligi bilan bog’likdir. Bu ehtiyojlarning kondirilmasligi sababli bolada noxushlik (yokimsiz), norozilik, iztiroblanish tuygularini qo’zg’aydi. Katta bog’cha yoshidagi bolalarda burch hissi – nima yaxshi-yu, nima yomonligini anglashlari bilan ahloqiy tasavvurlari o’rtasida bog’liklik bor. Katta odamlar tomonidan buyurilgan biron topshiriqni bajarganlarida mamnunlik, shodlik tuyg’ulari paydo bo’lsa, biron tartib qoidani buzib qo’yganlarida xafalik, ta’bi xiralik hissi tug’iladi.

Bolaning maktabda muvaffakiyatli o’qishi ko’p jihatdan ularning maktabga tayyorgarlik darajalariga bog’lik. Bola avvalo maktabga jismoniy jihatdan tayyor bo’lishi kerak. 6 yoshli bolalarning anatomik-fiziologik rivojlanishi o’ziga xos tarzda kechadi. Bu yoshda bola organizmi jadal rivojlanadi. Uning ogirligi oyiga 150- 200 gm dan buyi esa 0,5 sm dan ko’payadi. 6 yoshli bolalar turli tezliklarda yura oladilar, tez va yengil yugura oladilar. Ular yugurib kelib sakrash, kong’kida yugurish, changida uchish, so’zish singari harakatlarni ham bemalol bajara oladilar. Musiqa buyicha mashgulotlarda ham bu yoshdagi bolalar xilma-xil ritmik va plastik harakatlarni bajaradilar, turli mashklarni ham anik, tez, yengil va chakkon bajara oladilar.

Bolaning maktabda muvaffakiyatli o’qishi nafaqat uning akliy va jismoniy tayyorgarligi, balki shaxsiy va ijtimoiy-psixologik tayyogarligiga ham bog’lik. Maktabga o’qish uchun kelayotgan bola yangi ijtimoiy mavqeini - turli majburiyatlari va xuquqlari bo’lgan va unga turli talablar qo’yiladigan - o’quvchi mavqeini olish uchun tayyor bo’lmog’i lozim.

Bu davrda bolalarda avvalo bilish soxalari so’ngra esa emotsional motivatsion yo’nalish bo’yicha ichki shaxsiy hayot boshlanadi. U yoki bu yo’nalishdagi rivojlashin obrazlilikdan to simvollilikgacha bo’lgan bosqichlarni o’taydi. Obrazlilik deganda bolalarning turli obrazlarni yaratish, ularni o’zgartirish va ularni erkin harakatga solish, simvollilik deganda esa belgilar sistemasi (matematik, lingvistik, mantiqiy va boshqalar) bilan ishlash malakasi tushuniladi. Maktabgacha yosh davrda ijodkorlik jarayoni boshlanadi. Ijodkorlik layoqoti asosan bolalarning konstruktorlik o’yinlarda, texnik va badiiy ijodlarida namayon bo’ladi. Bu davrda maxsus layoqatlar kurtaklarning birlamchi rivojlanishi ko’zga tashlana boshlaydi. Bilish jarayonlarida ichki va tashqi harakatlarning sintezi yuzaga keladi. Biron bir narsani idrok qilish jarayonida bu sintez pertsentiv harakatlarda, diqqatda ichki va tashqi harakatlar va xolatlar rejasini boshqarish va nazorat etishda, xotirada esa materialni esda saqlab qolish va esga tushurishning ichki va tashqi to’zilmasini bog’lay olishda ko’rinadi. Tafakkurda esa amaliy masalalar ishining usullarini bitta umumiy jarayonga birlashtirish sifatida yaqqol nomoyon bo’ladi.SHuning asosida insoniy intelekt shakllanadi va rivojlanadi.Maktabgacha davrda tasavvur, tafakkur va nutq umumlashadi.Bu esa bu yoshdagi bolalarda tafakkur qilish omili sifatida ichki nutq yuzaga kelayotganidan dalolat hisoblanadi. Bilish jarayonlarning sintezi bolaning o’z ona tilisini to’liq egallashi asosida yotadi.Bu davrda nutqning shakllanish jarayoni yakunlana boshlaydi.Nutq asosidagi tarbiya jarayonida bolada elementar axloqiy norma va qoidalar egalaniladi.Bu norma va qoidalar bola axloqini boshqaradi.

Bola va atrofidagi kishilar orasida xilma xil munosabatlar yuzaga kelib, bu munosabatlar asosida turli xil motivlar yotadi.Bo’larning hammasi bolaning individualligini tashqil etib, uning boshqa bolalardan nafaqat intelekti balki axloqiy motivatsion jihatdan farqlanadigan shaxsga aylantiradi. Maktabgacha yoshdagi bolalar shaxsi rivojining cho’qqisi bo’lib, ularning o’z shaxsiy sifatlari, layoqatlari, muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizliklarini anglash, o’z-o’zini anglash hissining yuzaga kelgani hisoblanadi.


Rolli o’yinlar jarayonida ular katta odamlarning barcha vazifa va ishlarini amalda bevosita bajaradilar. Rolli o’yinlarni vujudga keltiruvchi eng zarur omillardan biri, bolada o’z xatti-harakatlarini kattalar xatti-harakati bilan solishtirish, undan nusxa olish tuyg’usining mavjudligidir. Bolalarning o’yin faoliyati D.B.Elkonun, A.S.Slavina, A.P.Usova va boshqa psixologlar o’rganishgan. O’yin faoliyati ixtiyoriy diqqat va xotiraning, tafakkurning rivojlanishini belgilab beradi.

Bolaning maktab ta’limiga ijtimoiy-psixologik tayyorgarligi to’g’risida gapirilganida ko’pincha muayyan reja asosida, tartibli, ko’p qirrali maqsadga yo’naltirilgan, o’zaro mantiqiy bog’liq boshlangich ta’limga zamin vazifasini o’tovchi psixik o’sish darajasini nazarda tutiladi. Ta’lim uchun psixik o’sish darajasidan tashqari, bola turmushi va faoliyatining tafovutlari, sharoitlari, o’ziga xosligi, uning sixat-salomatligi, usuliy jihatdan tayyorgarligi, oddiy ko’nikmalarni o’zlashtirgani kabi omillarni hisobga olish maqsadga muvofikdir. Bular bolaning maktabga psixologik jihatdan tayyorgarligining ob’ektiv tomonlaridir. Bola maktab ta’limiga psixologik tayyorgarligining sub’ektiv tomoni ham mavjuddir. Bolada shu davrga kelib o’kish, bilim olish haqida to’g’ri tasavvur shakllanadi. Ba’zi bola maktabga butun vujudi bilan talpinadi, boshqa bir bola esa maktabdan kat’iy voz kechishgacha borib yetadi. O’kishga salbiy munosabat ko’pincha kattalarning qo’rqitishlari okibatida vujudga keladi. SHuningdek, aka va opalarning maktab to’g’risidagi gaplari, uyda bolalarni ko’proq dars tayyorlashga majbur qilish ham o’qishga salbiy munosabat uyg’otadi. Natijada bolalar ta’lim muhitiga kirishishga qiynaladilar, qator ruhiy tusiqlarga duch keladilar.

,.