Rivojlanish rsixologiyasi va pedagogik psixologiya fanining rivojlanish

N.L. Figurin va M. P. Denisovalar bir Yoshgacha bolalarda ta’sirlangishining eng muhim jihatlari paydo bo‘lishi va shakllanishi jarayonining rivojlanishining 34 ta sxemasini tuzganlar. CHunonchi, ta’sirlanishning mavjud emasligi, ta’sirlanishning namoyon bo‘lishi, o’zil – kesil ta’sirlanishning tarkib topishi bosqichlariga psixologik tavsif berganlar. Predmetlarning xususiyatlariga ko‘ra bola haraktidagi o‘zgarishlarni M. YU. Kistyakovskaya, D. B. Elkonin, E. A, Arkin, V.S. Muxina, N. A. Menchinskaya va boshqalar,Retseptor faoliyat mexanizmlarini I. P. Pavlov va uning shogirdlari F. R.Dunaevskiy kabilar o‘rganishgan. Ularning talqinicha, emaklash go‘dakning fazoda mustaqil holda o‘rin almashtirishi, harakat qilishning dastlabki ko‘rinishi, mustaqil yurish esa go‘dakning insonlarga xos yo‘sinda fazoda siljish, joyidan qo‘zg‘alishni amalga oshirish uchun muayyan darajada tayyorgarlikni taqozo qiluvchi harakatlarning yangi ko‘rinishidir. SHunday qilib, go‘dakning jismlar bilan bevosita amaliy aloqa kirishuvi va ular yordamida harakatlanishi narsalarning yangi xususiyatlarini bilib borishi, ular bilan munosabatini yanada kengaytirishi uchun imkon yaratadi.

Hayotining ikkinchi yarim yilida bolaning predmetlar bilan har xil harakatlarni amalga oshirishdagi ildamligi, mo‘ljalga olish faoliyatining murakkablashuvi, fazoda o‘rin almashtirishining yangi shakllari vujudga kelishi uni katta Yoshdagi odamlarga bevosita bog‘laydi. Go‘dakda o‘sishi juda murakkab jarayonda xilma - xil faoliyat o‘zaro bog‘langaniligi tufayli katta Yoshdagi odamlar bu davrda go‘dakning ehtiyojlarini to‘la qondirishga harakat qilishlari kerak. Bola ruhiy dunyosiga shu tarzda muntazam va maqsadga muvofiq ta’sir etishgina bolaning bosh miya katta yarim sharlari po‘sti faoliyatini takomillashtiradi.

Go‘dakda muloqot ko‘lamining kengayishi va nutqning vujudga kelishi


Go‘dakning kattalar bilan o’zviy bog‘liqligi majburiy muloqotga kirishishni taqozo qiladi. SHaxslararo aloqa o‘rnatish zarurati bolada noverbal, nutqsiz muloqotning maxsus shakli paydo bo‘lishiga olib keladi. Organizmning tashqi va ichki qo‘zg‘atuvchilarga javobi “jonlanish”ni keltirib chiqaradi.

Katta Yoshli kishilar tovushiga taqlid qilish, go‘dakning qurshab to’rgan odamlar nutqini idrok qilish tub ma’nodagi nutq faoliyatini tarkib toptiradi. Muloqotning eng oddiy ko‘rinishlari keyinchalik boshqa murakkabroq ko‘rinishlarining vujudga kelishiga puxta zamin yaratadi. Muloqotning so‘ng turlari go‘dak hayotning ikkinchi yarim yilida ko‘zga tashlanadi. Bu o‘zini parvarishlayotgan odamlarga iliq tabassum, quvonch va shodlik tuyg‘usi bilan boqishi faqat xush kechinmalardan emas, balki ichki mexanizmlarini ifodalovchi, muayyan darajada tashkil topgan ijobiy ta’sirlanishni aks ettiruvchi muloqot. Katta Yoshli odamlardan ta’sirlanish his – tuyg‘usi go‘dakning hayoti va faoliyatida bir necha yo‘nalishda qaror topib boradi. Ulardan bittasi quvonch yoki tabassum tuyg‘usida: kattalarga butun vujudi bilan talpinishi, tikilib turishi, ularning harakatlarini ko’zatishi, qo‘lini o’zatishi, boshini qo‘zg‘atuvchi kelgan tomonga burishi, o‘ziga xos tovushlar chiqarishi yoqi gugulashida yaqqol ko‘rinadi. Ta’sirlanish his- tuyg‘usi “jonlanish majmuasi” bilangina emas, balki uning alohida tarkibiy qismlari ( tovush, chehra va hokazolar) ta’sirida ham vujudga keladi. Ta’sirlanish tuyg‘usi keyinchalik tanlash xususiyatini kasb etib, faqat ayrim( yaqin, tug‘ishgan) kishilarga nisbatangina hosil bo‘ladi, xolos. Haqiqatan ham, ta’sirlanish tuyg‘usi avval umumiy xususiyatga ega bo‘ladi, keyinchalik (4 – 5 oylik paytlarda) kishilarni tanish va begonaga ajratish bilan yakunlanadi. YA’ni tanishlar go‘dakda chuqur ijobiy kechinmalar hosil qilsa, begonalar quvonch va tabassum hislarini butunlay to‘xtatishga ham olib keladi. Tanish odam ruhiy bilish jarayon sifatida bolaning psixikasida alohida ahamiyat kasb etadi. SHu boisdan katta Yoshdagi odamlar go‘dak uchun dastlabki tanish jarayonining ob’ektiga aylanadilar va muloqot davomida ijobiy ta’sirlanish tuyg‘usini paydo qiluvchi qo‘zg‘atuvchi vazifasini o‘taydilar.

Insonga qaratilgan ta’sirlanish tuyg‘usi vaqt o‘tishi bilan turli jismlarga ham ko‘chadi. Kattalar qo‘lidagi, masalan, o‘yinchoq go‘dakda quvonch va jonlanish hissini uyg‘otadi, jismlarning bola nigohini o‘ziga jalb etish xususiyati ham kattalar yordamida ro‘yobga chiqadi. Go‘dakning yarim Yoshida ular bilan muloqotga kirishish jarayoni ikki xil xususiyat kasb etadi. Avval muloqot bir tomonlama, faqat ta’sir o‘tkazish (kommunikativ) bilan chegaralansa, endi teskari munosabat (go‘dakning ularga javobi, ya’ni interaktiv tariqasida) ham vujudga keladi. CHunonchi, bola kattalarning kiyimini tortqilaydi, ularga qichqiradi, hatto hiqillaydi va hokazo. Mazkur ruhiy holat bolaning kattalar bilan muloqoti (keyinchalik u muomalaga o‘sib o‘tadi) rivojlanishining yuqoriroq bosqichiga ko‘tarilganidan dalolat beradi. Go‘dakning katta odamlarga qo‘yadigan talablari, garchi qat’iy ohangda, so‘z bilan ifodalanmasa-da masalan, qo‘lini o‘yinchoq qisib olsa, kuylagi ilinib qolsa, koptogi dumalab ketsa, charchasa va boshqa holatlar ro‘y bersa, boshqalarni chaqiruvchi signal vazifasini bajarsa, keyinchalik shunchaki chaqirish vositasiga aylanadi va bu hol muloqotga ehtiyojdan, uning nisbatan taqlidchiligidan kelib chiqadi. SHuningdek, bola o‘yin faoliyatida qiyinchiliklarga uchrasa, o‘yin qovushmasa ham mazkur chaqiriq vositasidan foydalanadi. Ba’zan u o‘ziga e’tiborni tortish uchun ham xuddi shunday qilishi mumkin.

Bola hayotining ikkinchi yarim yilligida kattalar nutqini idrok qilishi va uni tushunishi jadal sur’atlar bilan o‘saveradi. CHunki ona yoki tarbiyachi uni parvarishlash va tarbiyalash jarayonida har bir harakatni tushunchalar, so‘z atamalar bilan birga amalga oshiradi, harakat bilan predmetlarning o‘zaro o’zviy bog‘liqligini yoritishga tirishadi. Ma’lumki,har qaysi predmet (jism,narsa) va voqea o‘z nomi bilan ifodalanadi, natijada bola uchun onaning yoki murabbiyaning nutqini tushunish va ilg‘ab olish birmuncha engillashadi. Bularning barchasi bola bilan katta Yoshli odamlar o‘rtasida o’zluksiz hamkorlik vujudga kelishini taqozo qiladi. Bolaning hamkorlikdagi (ota-ona, aka-opa, enaga, murabbiya yoki tug‘ishganlari ishtirokidagi) o‘yin faoliyati ham, his-tuyg‘uga berilishi ham nutq va nutq faoliyati bilan chambarchas bog‘liq holda amalga oshadi.

Olima G.L.Rozendart–Po’pko bolaning nutqni tushunishi, idrok qilishi jarayonini o‘rganib, ko‘ruv idrok va predmetlarga (jismlarga) ko‘z yugurtirish, ularning nomlarini tushunishning rivojlanishiga yordam beradi, degan xulosa chiqaradi. Tadqiqotchi Z.I.Barabanova esa go‘dakning nutqni idrok qilishida turli analizatorlarning roliga baho beradi. U ma’lumotlariga qaraganda, qo‘zg‘atuvchi 10 marta namoyon bo‘lganida ko‘ruv analizatorlarining yo‘nalishi 86 foiz bolada saqlangan,eshituv analizatori esa 60 foiz sinaluvchilarda yo‘qola boshlagan. Qo‘zg‘atuvchining 20 marta ta’sir ko‘rsatishi natijasida ko‘ruv analizatorining ta’sirlanish mo‘ljal 18 foiz bolada so‘ngan, eshituv analizatori esa xuddi shu paytda batamom so‘nib bo‘lgan.

D.B.Elkonin xulosasiga ko‘ra, nutqni tushunishning vujudga kelishining asosiy shartlari quyidagilardan iborat: a) umumiy holatdan jismlarni ajrata olish; b) diqqat–e’tiborni bir nuqtaga (jismga) markazlashtirish; v) favqulodda holatga qarab anglanadigan his–tuyg‘uning mavjudligi va boshqalar.

O‘zgalar nutqini tushunish qo‘ruv idroki zamirida vujudga keladi. Bolani o‘zgalar nutqini tushunishga o‘rgatishda katta Yoshli odam biror o‘yinchoqdan ta’sirlanishni hosil qiladigan qo‘zg‘atuvchini uyg‘otadi. Buning uchun jism va rasmlarga bolaning diqqatini jalb etadi yoki uning qo‘lidagi yoxud stol ustidagi ob’ektlarni ko‘rsatib “Surnay qani?”, “Katta ayiqcha qani?”, “Koptok qani, avtomobil–chi?”, kabi savollar bilan murojaat qiladi. Bunday mashg‘ulotlarni bir necha marta takrorlanishi natijasida talaffo’z qilinayotgan so‘z bilan predmet o’zviy bog‘lanadi va bu bog‘lanish bir necha bosqichlarda namoyon bo‘ladi. Dastavvald kattalarning savoli bolada hech qanday ta’sirlanish tuyg‘usini qo‘zg‘atmaydi, hatto go‘dak o‘sha predmetga qiyo ham boqmaydi. Ikkinchi bosqichda bolada savolga nisbatan sust harakatlanish hosil bo‘ladi va u predmet to’rgan tomonga o‘z diqqatini yo‘naltiradi. Nutqni idrok qilishning uchinchi bosqichida go‘dak jismning mohiyati va mazmuniga e’tibor qaratmaydi. Balki berilayotgan savolning ohangi, ritmi, tezligi mantiqiy o’rg‘usi uning uchun bosh mezon, asosiy turtki vazifasini bajaradi.O‘zgalar nutqini tushunishning oxirgi bosqichda go‘dak predmetni (jismni) anglatuvchi so‘z bilan predmetni o‘zaro bog‘lash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Natijada boshqa joylardan ham shu jismni topish uchun ijodiy izlanishga harakat qiladi. Bu jarayon go‘dakning 9–10 oyligidan boshlanadi, uni o‘zgalar nutqini tushunishning ilk shakli va ko‘rinishi deb atash mumkin.

Tadqiqotchi F.I.Fradkina kattalarning go‘dakka qaratilgan nutqidan quyidagi ta’sirlanish holatlarini ko‘rish mumkinligini aniqlagan:

1) nomi aytilgan predmetga javob tariqasida burilib qarash (7-8 oylikda);

2) turmush tajribasida egallangan harakatlarni katta Yoshdagilar eslatishi bilanoq bajarishga intilish (7-8 oylikda);

3) kattalarning nutqiy ko‘rsatmasi bo‘yicha oddiy topshiriqlarni bajarish (9 -10 oylikda);

4) nutqiy ko‘rsatma bo‘yicha zarur predmetni tanlab olish (10-11oylikda);

5) “Mumkin emas” degan taqiqlovchi ibora ta’sirida harakatni to‘xtatish

(12 oylikda) va hokazo.

Go‘dakda o‘zgalar nutqini idrok qilish va unga javob berishga intilish, xususan, qo‘zg‘atuvchiga javoban u yoki bu harakatni amalga oshirish murakkablashib boraveradi. Bular uning aqliy imkoniyatlari darajasiga (ziyrakligiga, topqirligiga) bevosita bog‘liq bo‘lib, bola ulardan ta’sirlanib, narsalarga nigoh tashlaydi, ushlab olish uchun qo‘l cho‘zadi oldinga emaklab boradi. Tushunish vujudga kelayotgan jarayonda favqulodda holatga qarab ta’sirlanishning o‘zi ham murakkablashib boradi. Dastlab ta’sirlanish biror jismga nisbatan paydo bo‘ladi, keyinchalik biror jismni boshqa ob’ektlar bilan yonma–yon to’rgan joyidan tanlab olish birmuncha qiyinchilik bilan ko‘chadi. Tushunishning rivojlanish bosqichlari ko‘ruv idroki bilan nutq o‘rtasidagi o‘ziga xos munosabat tariqasida namoyon bo‘ladi. SHuning uchun tushunish, ya’ni nutqni idrok qilish go‘dakni mo‘ljallash faoliyati negizida vujudga kelib, ko‘rib mo‘ljalga olish chamalashning o‘sishida yangi bosqich hisoblanadi va harakatning so‘z bilan boshqaruv bosqichiga ko‘chganligini bildiradi.

D.B.Elkoninning fikricha, bir Yoshgacha bolada psixikaning o‘sishining o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat:

1) kattalar nutqini tushunish hamda dastlabki so‘zlarni mustaqil talaffo’z qilish;

2) predmetlar bilan xilma–xil harakatlarni uyg‘unlashtirib ish–harakat bajarish;

3) yurishga urinish;

4) hatti–harakatni so‘z bilan boshqara olish;

5) so‘z vositasida go‘dakning idrok qilish faoliyatini boshqarish va hoqazolar.

SHunday qilib, bir Yoshgacha go‘dakda yo’zaga kelgan bu qimmatli xususiyatlar bolada ijtimoiy ehtiyojning vujudga kelishida hamda uning shu ehtiyoj orqali katta Yoshdagi odamlar bilan bevosita muloqotga kirishida o‘z ifodasini topadi. Jismlar bilan maqsadga muvofiq xatti–harakatlarni birgalikda amalga oshirishda, bilish jarayonlari va shakllari zamirida muloqotga ehtiyoj tug‘iladi va kattalar bilan muloqotga kirishish natijasida va ayni vaqtda go‘dakning o‘sishi ro‘y beradi. Uch oylik go‘dak gapirayotgan odamni o‘z ko‘zlari bilan topish imkoniyatiga ega bo‘ladi, chunki unda shu paytgacha tovush manbaini izlash o’quvi shakllangan bo‘ladi. Bola tovush kelgan tomonga qarab, so‘zlovchiga munosabatini his–tuyg‘uga o‘rab ifodalay oladi. Go‘dakning borgan sari diqqat bilan atrof-muhit manzaralarini va har xil ovozlarni eshitish hamda ko‘rish imkoniyatni uning umumiy o‘sishida alohida ahamiyat kasb etadi. Tajribalar tahlili ko‘rsatadiki, ko‘rish eshitish analizatorlari go‘dakning voqelik va borliq bilan, kattalar bilan o‘zaro muloqotga kirishishi natijasida takomillashadi. Go‘dakning turmush tajribasi ortib borishi bilan o‘z ko‘zlari orqali inson va jismlar to‘g‘risida muayyan ma’lumot olishi vujudga keladi.Eshitish analizatorlari yordamida tovushlarni idrok qilish ovozlarni farqlashdan iborat shartli reflekslarning tabiatiga ko‘proq bog‘liqdir. SHu sababli go‘dak inson bilan musiqaning tovushini ajrata biladi, ularning kuchsiz va kuchliligini, yoqimli va yoqimsizligini sezadi. Uning eshitishi, tushunishi va nutqni idrok qilishi ko‘pincha shartli bog‘lanishlarning sifati bilan o‘lchanadi.

Inson zotining bir Yoshgacha davrini nutqgacha davr deb atash odat bo‘lib qolgan. Bu davr mobaynida go‘dak bosh miya katta yarim sharlari ikkinchi signallar sistemasi faoliyati bilan bog‘liq anchagina ishlarni amalga oshiradi.

Go‘dak ikki oylik bo‘lgunicha g‘udurlashni o‘rganadi. G‘udurlanish ijobiy his–tuyg‘u, barqaror kayfiyatning mahsuli sifatida boshlanadi. U asta–sekin artikulyar apparatning takomillashuvi natijasida tovushlarni o‘zaro farqlay boshlaydi. YUqorida aytilganlarning barchasi bola amalga oshirayotgan nutq faoliyatining nishonasi tug‘ilayotganini ko‘rsatadi va bu davr uchun alohida ahamiyat kasb etishini bildiradi.

Go‘dak hayotining birinchi yarim yilida turli xususiyatlarga ega analizatorlar rivojlanib, mo‘ljallash reaksiyasi aniqroq ifodalana boshlaydi. SHartli reflekslar ko‘lami tobora kengayishi natijasida voqelikka hissiy munosabat takomillashadi. Go‘dak hayotining ikkinchi yilida esa u kattalarning imo-ishoralarini tushunib idrok qila boshlaydi. Faol nutq alomatlarining vujudga kelishi bilan go‘daklik davri tugaydi va ilk bolalik Yosh davri boshlanadi.

O‘z-o‘zini tekshirish uchun savollar.

1. 
   Go‘daklik davri harakat mexanizmlariga doir tadqiqotlar.
   
2. 
   Go‘daklik davrida predmetlar bilan harakatlar.
   
3. 
   Go‘daklik davri muloqot ko‘lamini kengaytirishi.
   
4. 
   Go‘daklik davrida nutq rivojlanishi haqida psixologik nazariya
   
5. 
   
   
6. 
   Ilk bolalik davridagi psixik o‘sish.
   

Reja:

1. Ilk bolalik davri to‘g‘risidagi psixik nazariyalar.

2. Ilk bolalikda jismoniy o‘sish.

3. Ilk bolalikda psixik jarayonlarning o‘sishi.

4. Bolaning psixik o‘sishida o‘yinning ahamiyati

Inson ontogenezida uning 1 Yoshdan 3 Yoshgacha o‘sish davri alohida ahamiyat kasb etadi. CHunki bu davrda inson zotiga xos eng muhim sifatlar, xarakter hislati, atrof-muhitga, o‘zgalarga munosabat, xulq-atvor, tafakkur va ong kabi psixik aks ettirishning turli ko‘rinishlari shakllanadi. Bularning barchasi qarama-qarshiliklar kurashi ostida tarkib topadi.

Bolaning yurishga urinishi, turli narsalar bilan ovunishi va mashg‘ul bo‘lish imkoniyatlari kengayishi, uning kattalarga bevosita tobeligi, ularga bog‘liqligi nisbatan kamayishiga olib keladi. Binobarin, uning mustaqil harakat qilishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratiladi.

R.YA.Abramovich-Lextmanning tadqiqotlarida ifodalanishicha, bir Yoshli va bir Yoshu ikki oylik bolada turli narsalar bilan harakat qilishning oddiy turi jadal rivojlanadi. Boshqacha aytganda, unda jismlar bilan muayyan harakatni amalga oshirishning nisbatan barqaror usullari shakllana boradi. SHunday harakatlar tobora ortadi va murakkablashadi, ularning mohiyati borgan sari chuqurlashadi.

D.B.elkonin fikricha, bolalarda keng ko‘lamli va ko‘p miqdordagi predmetlarni tanish, idrok qilish, ularning xususiyatlarini o‘zgartirish ehtiyojining ortishi katta Yoshdagi odamlar bilan muloqotga kirishishi mayli, tuyg‘usi va istagini kuchaytiradi. SHunday bo‘lsada, bu muammo bola shaxsiy o‘yin faoliyatini tashkil qilishda hali kattalarning madadiga va yordamiga muhtojligini ko‘rsatadi.

Bir Yoshli va undan sal oshgan bolaning har xil harakatli o‘yinlarda muvaffaqiyatsizlikka uchrashi, ko‘zlagan ishni bajarishdagi noxush kechinmalar uning ruhiy dunyosida dastlabki jazava (affektiv) tuyg‘u va hisni vujudga keltiradi. SHuningdek, o‘z faoliyatida uchraydigan ko‘ngilsiz voqealarga shaxsiy munosabatini bildirish-aks ettirishning yangi shakli ta’sirlanish (reaksiyaga kirishish) ni tarkib toptiradi.

Achchiqlanish, jahl qo‘zg‘alishi, qahru g‘azab tuyg‘ularining xususiyatini taqiq qilgan T. E. Konnikova ma’lumotlariga binoan, bir Yoshli bolada ko‘pincha bezovtalanish, xatti-harakatdagi “portlash”, qahri qattiqlik yo’zaga keladi. Olimaning fikricha, uning psixikasida paydo bo‘layotgan hulq hosilasi tirishqoqlikning o‘ziga xos ko‘rinishidan iborat bo‘lib, u o‘zi yoqtirgan narsani tezroq qo‘liga olish hoxishi bilan o’zviy bog‘liqdir.

Odatda, affektiv holatga berilishni yoki affektiv ta’sirlanishni bola kattalar bilan muloqotda psixik jihatdan qoniqmasligi shosil qiladi. Psixologik ma’lkmotlarga ko‘ra, “portlash”, “lov etish” xususiyatiga ega bo‘lgan affektiv quyidagi sabablar bilan vujudga keladi: 1) katta bolani hoxish istaklarini tushunmasligi, imo-ishorasi va yo’z-chehra harakatlariga, pantomimikasiga (yo’z bilan tana harakatlari qo‘shilishi) e’tiborsizligi; 2) bolaning ixtiyorsiz xatti-harakatiga batamom qarshilik ko‘rsatishi, shuningdek, uning talabini bajarmasligi; 3) boladagi o‘zgarishlarga oid bilimlardan bexabarligi, bu o‘zgarishlarni oldindan seza olmasligi va boshqalar.

Jazavaga tushishning xususiyati va darajasi bolaning yashash sharoiti hamda unga kattalarning munosabatida o‘z ifodasini topadi va mahalliy mezonlar yormasi bilan aniqlanadi. N. A. Menchinskaya o‘z kundaliklarida bir yarim Yoshli o‘g‘lining o‘jarligini shunday ta’riflaydi: “Mumkin emas!” taqiqlashga javoban Sasha o‘jarlik qilar, sho‘xligini yana zo‘r berib davom ettirishga urinar edi; uning o‘jarona hohishini boshqa boshqa ob’ektga tortish bilangina bartaraf qilsa bo‘lar edi; ko‘pincha taqiqlashga qarshi yig‘lab injiqlik qilar, hatto, o‘zini polga otar, qo‘l va oyoqlarini tapillatar, ammo bunday “jazava” uning xulqida juda kam sodir bo‘lib, uni bunday sho‘xliklaridan tez va oson chalg‘itish mumkin

edi. ..”.

Psixologlardan V.S.Vigotskiy, P.P.Blonskiy va ularning shogirdlari olib borgan ishlardan ko‘rinadiki, bolada paydo bo‘lgan dastlabki so‘z-ibora go‘daklik davridan ilk bolalik davriga o‘tishning eng muhim jihati va sharti hisoblanadi. harakat bilan so‘zning bog‘lanshi bolaning mustaqillgi va mustaqil faoliyatga amalga oshirish uchun zarur sharoit yaratadi.

Yirik psixologlar V.SHtern, K.Byuler va boshqalarning tadqiqotlarida bayon qilinishicha, bola qo‘llaydigan dastlabki so‘zlar ikita muhim xususiyatga egadir: birinchi xususiyati ular kattalar nutqidagi so‘zlardan fonetik jihatidan keskin farqlanishidir; ikkinchi xususiyati esa o‘zining qamrovi bilan ko‘p ma’noli egadir. Boshqacha aytganda, mazkur so‘zlar, iboralar ma’lum predmetni emas, balki qator narsalarning nomini, hatto, guruhlarini anglatadi.

YUqoridagi mulohazalarning dalili sifatida T. E. Konnikova tajribasidan namuna keltiramiz: Olimaning nuqtai nazaricha, kattalar bilan bolalar muloqotida ishlatiladigan so‘zlarning farqlari turli manbaga va asosga bog‘liqdir: a) bolalar nutqida shunday so‘zlar qo‘llaniladiki, ular hech qachon katta odamlarga shunday ma’noni bildirmaydi (adiga-baliq moyi, ika-sharf, gili-giliga-qalam); b) ko‘pincha bola nutqidagi so‘zlar kattalar so‘zlashuvining ma’lum bo‘lagini emas, balki uning o‘zagini tashkil qiladi, xolos (“is”-issiq”, “di”-keldi); v) bolalar kattalar qo‘llaydigan so‘zlarni bo’zib talaffo’z qilsalarda, lekin predmetning timsoliga asoslanib, ularning umumiy fonetik va ritmik jihatlarini saqlaydilar (“ti-ti”-soat, “pa-pa”-mashina, “ling-ling” radio, televizor); g) taqlidiy so‘zlar (“vov-vov”-it, “mu-mu”-sigir, “ba-ba”-qo‘y kabilar).

D. B.Elkonin tajribasida bir Yoshu uch oylik Galya uchun “aka” degan tushuncha (sun’iy bo‘lsada) ho‘l mevalar, konfet, qand, zoldir singari narsalarni anglatadi. T.E.Konnikova tajribasida esa xuddi shu Yoshdagi Nonna “kx-kx” deganda mushuk, soch, mo‘ynani atagan. Bu misollarni psixologik nuqtai nazardan tahlil qilsak, ularda umumpsixologik qonuniyatlari zamirida ona tilining grammatik tuzilishini faol egallash uchun keng imkoniyatlar yotadi. Umuman, dialogik nutq bolaning kattalar bilan hamkorlikdagi faoliyatini ajralmas tarkbiy qismi hisoblanadi.

A.N.Gvozdev ilk bolalik Yosh davrida rus tilining grammatik qurilishin o‘rganib, uni ikki bosqichga ajratidi. Birinchi bosqich-1Yoshu 3 oylikdan 1Yoshu 10 oylikkacha. Bu bosqich ham muayyan davrlarni o‘z ichiga: a) bir so‘zdan tuzilgan gaplar bosqichi(1,3-1,8); b) ikki va undan ortiq so‘zdan tuzilgan gaplar. Ikkinsi bosqich-1Yoshu 10 oylikdan 3 Yoshgacha. Bu bosqich ham bir necha davrlarga ajratiladi: a) sodda va murakkab gaplarning shakllanishi (1,10-2); b) sintaksistik aloqalarni ifodalovchi gaplardan foydalanish (2,1-2,3); v) yordamchi so‘zlarni o‘zlashtirish bosqichi kabilar.

Psixologik adabiyotlarda ilk bolalik davrida tilning grammatik shakllarini jadal sur’at bilan o‘zlashtirish omillari bo‘yicha qator muammolar ifodalangan. Masalan, K. Byuller bolani tilni flektiv (turlanish, tuslanish) tabiati bilan tanishish muammolariga alohida ahamiyat bergan. Uning fikricha, bola mazkur holatni intuitiv ravishda kashf qiladi, bu narsa grammatik aloqalarda, morfologik o‘zgarishlarda namoyon bo‘ladi.

Bolada tilning grammatik qurilishini o‘rganishda bag‘ishlangan anchagina tadqiqotlar mavjud. Ularning mualliflari F.A.Soxin, L.S.Slavina, D.B.Elkonin, K.I.CHukovskiy, M.I.Popova, G.L.Rozengart-Po’pko, A.R.Luriya, F.YA.YUduvich, P.YA.Galperin va boshqalardir.

D.B.Elkonin fikricha, ona tili (rus tili) grammatikasini o‘zlashtirish quyidagicha amalga oshadi: a) yaqqol idrok qilinayotgan vaziyat tilning leksik vositasi bilan ifodalanib, ob’ektiv munosabatni aks ettiradi; b) predmetli vaziyatning grammatik shakli ajratiladi; v) grammatik munosabatlar shaklini bildiruvchilarni umumlashtirish va mavhumlashtirish yo’zaga keladi.

Tadqiqotchi N.X.SHvachikin mulohazasiga ko‘ra, bolada avval unli harflarni, keyin undosh harflarni farqlash ko‘nikmasi vujudga keladi. Go‘daklik davrida bola qarashi, eshitishni (quloq solishni) va o‘z qul xarakatlarini boshqarishni o‘rganadi. U juda aktiv xarakatga kattalar bilan muloqotga kirishish va boshqalar eng katta yutug‘i. Emaklash endi bolaning 1 Yoshdan 3 Yoshgacha bo‘lgan (ilk bolalik) davri boshlanadi. Bu Yoshdagi xarakatdagi eng katta yutug‘i to‘gri va tik yura boshlashi psixikasining rivojlanishini taminlovchi predmetli faoliyatning yo‘lga qo‘yishi va gaplarni tushunib nutq rivojlanishidir. YUrish vaqtida to‘G‘ri yurish ularni qoniqtirmaydi. Orqaga ko‘zlarini yumib baland pastqam joylardan yurib o‘zlari o‘zlariga qiyinchilik tuG‘diradi va uni engishga xarakat qiladi. Uyqu vaqti kamaya boradi. 1,5 Yoshdan 13,5 soat kechasi va 2 maxal, kundo’zi 3 Yoshga etganda 12 soat kechasi va 1 maxal kundo’zi uxlaydi. Jismoniy jihatda o‘sishi quyidagi ko‘rsatkichlar atrofida bo‘ladi.

1 yashar bo‘yi 75 (yiliga 25) vazni 9 (yiliga 6)

2 yashar bo‘yi 85 (yiliga 10) vazni 12,5 (yiliga 3,5)

3 yashar bo‘yi 92 (yiliga 7) vazni 14 (yiliga 1,5)

Suyaklar qotishi va o‘sishi protsessi davom etadi. 3 Yoshga etganda sut tishlari chiqib bo‘ladi. Umurtqasi rivojlanib bola gavdasini ko‘taradigan bo‘ladi.

Ichki organlarda ham o‘sadi.

o‘pka va yurak xarakatlarining aktivligi xisobiga vazn ortib faolligi ortadi. Leykotsit kam bo‘lganligi uchun yuqumli kasalliklarga tez beriluvchan bo‘ladi.

Nerv sistemasi ham tez taraqqiy etadi. Bu davrda bolalarda qo‘zG‘alish tormozlanishda ustunlik qiladi. Bolada shartsiz reflektor faoliyatiga endi bosh miya po‘sti nazorati ostida yo’zaga keladigan xilma-xil xarakatlar bo‘ladi. Masalan, issiq choynak. Bu 1 signal sistemasini faoliyati bo‘lib, endi 2 signal sistemasi yani nutq so‘z orqali xatti xarakatlarni boshqarishda katta rol o‘ynaydi. Bu davrda sezgi organlari yaxshi takomillashadi. (eshitish, tuyg‘u, og‘riqni sezish) bular psixik taraqqiyot uchun zamin yaratadi.

Idrok va tasavvurni o‘sishi. Bolada shartsiz orenterovka refleksi asosida xar narsaga qiziqish va dunyoni bilish ishtiyoqi uchun ularda idrok va tasavvur xisobiga bo‘ladi. Bu analizator (sezgi organlari) takomilashishi sababli go‘dak tevarak atrof haqidagi tarqoq tasavvurlar butun-butun obrazlardan idrokka aylanadi. YAna xarakat ko‘paygan sari uning bilish imkoniyati kengayadi. Faqat emaklab yurib qolmasdan zinalardan tushish to‘siqlarni aylanib o‘tish, stulga chiqish, o‘yinchoqlarni mustaqil o‘ynash va boshqalar. Tortmalarni sumkalarni titkilab, qiziqib, tekshirib yangiliklarni bilib oladi. Bu bola idroki rivojlanishini ko‘rsatadi.