Rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti

Borliqning atributlari. Muayyan jismning aynan shu jism ekanligini belgilovchi xususiyatlari uning atributlari bo`ladi. Borliqning ham bir kancha atributlari mavjuddir. «lar: harakat, fazo, vaqt, in’ikos, ong va boshqalar. Borliq o`zining xossalari, xususiyatlari orqali namoyon bo`ladi. Endi borliqning atributlari, ya’ni ajralmas tub xususiyatlari haqida to`xtab utaylik.
Harakat. Borliqning atributlari ichida uning asosiy mavjudlik usulini ifoda etuvchi xususiyati harakat xisoblanadi. Chunki borliq harakatsiz o`zining strukturaviy yaxlitligini saqlay olmaydi.
Buni moddiy borliq misolida qarab chiqaylik. Faraz qiling, qarshimizda biror jism turibdi. Agar harakat bo`lmaganida edi, yoro`g`lik nurlari shu jismga urilib bizga kaytmagan bo`lar edi, ya’ni biz uni kurmagan bo`lar edik. Shuningdek, bu jismning yaxlitligini saqlab to`rgan molequlalar, atomlar, elementar zarrachalar o`rtasidagi o`zaro ta’sirlar ham bo`lmasdi. Natijada bu jismning strukturaviy birligiga putur yetgan bo`lar edi. Тevarak-atrofimizdagi predmetlar va hodisalar harakat tufayli o`zining muayyan tartibini va birligini saqlab turadi, shu tufayli, usish, ulg`ayish, ravnak topish, rivojlanish mavjuddir.
Harakat, bir tomondan, moddiy jismlar o`rtasidagi va ularni tashkil etuvchi elementlar o`rtasidagi aloqadorliklarning natijasi, boshqa tomondan esa, ulardagi o`zgarishlar sifatida sodir bo`ladi. Shu nuqtai nazardan ham falsafaning harakat bu umuman har qanday o`zgarishdir, deyilgan ta’rifi juda o`rinlidir. Harakatning manbai haqida gap ketganda, ana shu o`zgarishlarning asosida yotuvchi o`zaro ta’sirlar va ular orasidagi munosabatlar nazarda tutiladi.
Demak, har qanday harakatning manbai shu sistemadagi ichki o`zaro ta’sirlar ekan, har qanday jismning mavjudligini, eng avvalo, uning ichki aloqadorliklari ta’minlaydi.
Harakatning turlari haqidagi muloxaza, asosan, o`zgarishlarning xususiyatiga asoslangan. O`zgarishlar oddiy fazoviy siljishdan tortib, murakkab ijtimoiy o`zgarishlargacha takomillashib borgan. Shu tufayli harakatga faqatgina fazoviy siljish, deb qaramaslik lozim. Bunday qarash olamdagi barcha jarayonlarga mexanik harakat nuqtai nazaridan yondashishni vujudga keltiradi. Aslida olamda o`zgarishning xilma-xil ko`rinishlari mavjud bo`lib, ular bir-biridan sifatiy farq qiladi.
Mexanik, ximiyaviy, biologik, fizik o`zgarishlar bilan ijtimoiy o`zgarishlarni aslo takkoslab bo`lmaydi. ТuKri, bu o`zgarishlar uchun umumiy bo`lgan fazoviy siljishlar harakat shakllarining hammasida ham, u yoki bu ko`rinishda namoyon bo`lishi mumkin. Lekin hamma o`zgarishni ham, faqatgina fazoviy siljishdan iborat, deb bo`lmaydi. Masalan, Yerning Јuyosh atrofidagi, Oyning Yer atrofidagi harakatini fazoviy siljishning yaqqol ko`rinishi deyishimiz mumkin. Lekin Yer Bag`rida ro`y berayotgan murakkab geologik jarayonlarni, Yer sirtidagi biosferaning yashash usulini birgina mexanik siljish bilan izohlab bo`lmaydi. Harakatning shakli kanchalik murakkab bo`lsa, u bilan bog`liq bo`lgan o`zgarishlar ham shu qadar murakkab bo`ladi. Materiyaning tashkiliy struktura darajasi kanchalik yuqori darajada bo`lsa, unda fazoviy siljish ham shu qadar kam seziladi.
O`zgarishlarning shunday bir shakli borki, uni falsafada rivojlanish deb ataladi. Rivojlanish bu — muayyan sistemaning muayyan vaqt va fazodagi yaxlit, kompleks, orqaga kaytmaydigan, ilgarilanma yo`nalishga ega bo`lgan, miqdoriy va sifatiy o`zgarishidir.
Shu jixatdan harakatning ikki xil turi bir-biridan farq qilinadi. Harakatning birinchi turi jismda uning sifati va turg`unligini saqlagan holda ro`y beradigan ichki o`zgarishlarni o`z ichiga oladi. Ya’ni har qanday jismda betuxtov ichki o`zgarishlar ro`y berib turadi, lekin bu o`zgarishlar shu jismning tashqi sifatiga jiddiy ta’sir ko`rsatmaydi.
Atrofimizni kurshab to`rgan har bir jism molequlalardan, molequlalar esa atomlar va elementar zarrachalardan tashkil topgan ekan, bu jismlarning molequlyar va atom to`zilish darajasida ham betuxtov o`zgarishlar ro`y berib turadi. Shuningdek, har bir jism o`zining atrofidagi boshqa jismlarning va ulardan tarqalayotgan nurlanishlarning ta’siriga ham uchrab turadi. Bunday tashqi ta’sirlarni o`zida in’ikos ettirish jarayonida ro`y beradigan o`zgarishlar ham bu jismning sifatiy o`zgarib ketishiga olib kelmasligi, uning turg`unligi va asosiy sifati saqlanib qolishi mumkinligi haqida xulosa chiqarish mumkin.
Biz yuqorida kayd etgan ichki va tashqi ta’sirlar oqibatida ro`y beruvchi o`zgarishlar asta-sekin to`planib, keyinchalik jismda keskin sifatiy o`zgarishning vujudga kelishiga ham sabab bo`lishi mumkin. Mana shunday o`zgarish, ya’ni jismning sifatini o`zgartiruvchi harakat ikkinchi turdagi harakatga kiradi va u rivojlanish deb ataladi.