S. A. Karimov, sh. M. Maxmatmurodov, O. N. Karimova

Yuqorida ta’kidlaganimizdek, kasb-hunar leksikasi bir qancha xususiyatlari bilan terminologik leksikadan farqlanadi. Bu farqlar «O‘zbek tili leksikologiyasi» kitobida yorqin ko‘rsatib berilgan:

Asrlar davomida yaratiladigan kasb-hunarga oid so‘zlar ma’lum kasb-hunar kishilari orasidagina qo‘llaniladi va ular og‘zaki nutq jarayonida shakllangan bo‘ladi. Bu guruh so‘zlarning imkoniyati bir kasb-hunar va u bilan shug‘ullanadigan kishilar doirasida chegaralangan. Shu tufayli ularning dialektal variantlari mavjud bo‘lishi ham mumkin. Bunday xususiyatlari bilan ular atamalarga qarama-qarshi turadi. Chunki atamalar fan va texnika, sanoat va qishloq xo‘jaligi, ma’naviyat va madaniyat sohasiga doir rasmiy tushunchalarni ifodalaydi va ular tegishli mutasaddilar tomonidan nazorat qilib boriladi. Ilmiy tushuncha ifodasi sifatida asosan yozma shaklda vujudga keladi va umumjahon yoki umummilliy ahamiyatiga ega bo‘ladi [6, 32-33-b.].

Kasb-hunarga oid til biriklari me’yorlari haqida so‘z yuritish ham ahamiyatli. Mavjud lug‘atlarni ko‘zdan kechirish shundan dalolat beradiki, ulardan o‘zbeklarning ijtimoiy hayoti, kasbi va hunarmandchiligiga oid atamalarning ma’lum qismigina joy olgan. T. Tursunovaning «O‘zbek tili amaliy leksikasi» (T., 1978) asarida keltirilgan ayrim misollarga murojaat qilib ko‘raylik: gilam turlarini bildiradigan julxirs, zulbaraq, arabi, olacha, palos, xoli / g‘oli, sholcha, qoqma yoki bosma (1.chakmon. 2. ilma, chok turi), birishim, bo‘zastar, gulburi, dorpech, dug / duk, duxoba, do‘kon (1. dastgoh, stanok. 2. magazin), do‘ppi, yondori, jo‘ypush, zardevol / zardevor, zardo‘zi, zehdo‘zlik, yo‘rma, yo‘rmado‘zlik, kallapo‘sh, kalobtun, kashtado‘z, kibaz, (paxta), momiq, palak, peshonaband / peshonabog‘, popop, popopchilik, resman, tubatoy, urchuq, choyshab, shamshirak, o‘rmak, qatim, qo‘chqorshoxi / qo‘chqorak va boshqalar. Ulardan gilamning turlarini bildiradigan arabi, palos, sholcha so‘zlari hamda chakmon ma’nosidagi bosma, dorpech, dug / duk, duxoba, do‘kon, do‘ppi, yondori, joypuli, zardevol / zardevor, zardo‘zi, zehdo‘zlik, yo‘rma, yo‘rmado‘zlik, kallapo‘sh, kalobtun, momiq, palak, popop, popopchilik, peshonaband / peshonabog‘, urchuq, choyshab, o‘rmak, qatim singari birliklar lug‘atlarda keltirilgan (Bu haqda qarang: O‘zbek xalq shevalari lug‘ati – T., 1971; O‘zbek tilining imlo lug‘ati. T., 1976; O‘zbek tilining izohli

-115-
lug‘ati, 1 – II tomlar. M., 1981). Ammo gilamning turlarini bildiradigan julxirs, zulbaraq, xirs, xoli, qoqma; ilma, chok turi ma’nosidagi bosma va birishim (ipak), bo‘zastar (mato), gulburi (gul kesish), resman (sariq va oq, g‘altak ip), tubatoy (gulsiz oddiy do‘ppi), shamshirak (narvon pochasiga o‘xshash yog‘och), qo‘chqorshoxi / qo‘chqorak (to‘qmachilikda naqsh turi) so‘zlari esa yuqoriga tilga olingan lug‘atlarda o‘z ifodasini topmagan.

Shunday bo‘lsa-da, ular xalqimizning, hunarmandlarning og‘zaki nutqida saqlanib kelinmoqda. XXI asrga kelib fan va texnika taraqqiyoti o‘zbek milliy kosibchiligining ayrim tarmoqlari faoliyatini susaytirib qo‘ydi. Ular tayyorlab yetishtiradigan mahsulotlarning ko‘pchiligi kundalik ehtiyojlarini qondirishi nuqtai nazaridan ham, ma’naviy jihatdan ham eskirdi. Bu esa, o‘z navbatida, ana shu sohalarga tegishli bo‘lgan til birliklarining qo‘llanishi darajasini pasaytirdi.
«To‘g‘ri, kasb-hunar leksikasiga oid so‘zlarning semantik strukturasiga nazar tashlasak, ular orasida eskirgan so‘zlar qatori tarixiy so‘zlar ham juda ko‘p: chakmon, mursak, paranji, chachvon, qoziq, lungi, omoch, yorg‘ichoq, chig‘iriq, tanga, jevak, zarkokil, qo‘ltiq tumor, choch popuk kabilar shular jumlasidandir. Ammo bunday so‘zlar bilan birga kasb-hunar tarmoqlarida bosma, sanama, chizma, iroqi, chekma, tepa, kizak, o‘tqiziq, tepchuv (kashtachilikda); o‘rmak, o‘rmak qurish, do‘kon yugirish, gula chekish, qoqma, terma (gilamchilikda); tanda, dastgoh, o‘rish, arqoq, kudung, shohi, atlas (to‘qmachilikda); koshin, kosomon, sirkor, me’mor, to‘sin, shift, toqi, ta’mir, ganchin naqsh (me’morchilikda) singari hozirgi tilimizda o‘zgarishsiz qo‘llanayotgan, ma’nosi o‘zi mansub bo‘lgan sohalar bilan chegaralangan, konkret tushunchalarni anglatadigan barqaror so‘zlar va so‘z birikmalari ham bor»[4, 21 – b.].
Tilimizning hozirgi mavqyei nuqtai nazaridan nutqimizda unumli-unumsizligidan, me’yorlashgan-me’yorlashmaganligidan qat’iy nazar bu birliklar lug‘atlarda qayd etilishi va kelgusi avlodlar uchun saqlab qolinishi lozim.
Ma’lum bo‘ladiki, o‘zbek tilida turli fan sohalari va kasb-hunarga oid ko‘plab so‘zlar mavjud hamda ular yozma va og‘zaki ko‘rinishlarda me’yorlashgan. Buni, ayniqsa, tilshunoslik, adabiyotshunoslik, matematika, fizika, kimyo, biologiya,
-116-
tibbiyot, iqtisodiyot singari turli fan sohalariga oid atamalarda kuzatamiz. Ayni paytda o‘zbek tilida shunday vositalar ham borki, ularning qo‘llanish chegarasini bir soha yoki bir vazifaviy uslub doirasida belgilab bo‘lmaydi. Ular bir uslub doirasida yoki ma’lum sohada bir ma’nosi bilan me’yorlashgan bo‘lsa, ikkinchi bir ma’nosi bilan boshqa uslub yoki sohada me’yorlashgan. Masalan: ega, kesim, suv, aylana, zamon, asos, o‘q, tekislik, sirt singari birliklar umumiste’moldagi so‘zlar bo‘lish bilan birga, ega, sirt, o‘q, tekislik geometriyada, zamon falsafada, asos qurilish-me’morchilikda atama sifatida me’yorlashgan.
Bir so‘z ikki uslubda, fan sohasida atama sifatida me’yorlashgan bo‘lishi ham mumkin. Masalan, morfologiya: 1. tilshunoslikda – tilda so‘zlarning o‘zgarish shakllari tizimi, grammatikaning so‘z shakllarining yasalish usullari hamda so‘z yasash qoidalari haqidagi bo‘limi; 2. botanikada – tuproqning tuzilishi va shaklini o‘rganadigan fan sifatida; assimilyasiya: 1. biologiyada – organizm faoliyati jarayonida organik moddalarning o‘zlashishi, singishi va hazm bo‘lishi; 2. tilshunoslikda – so‘zlarning talaffuzida ularning tarkibidagi ikki tovushning bir-biriga ta’sir qilish natijasida bir-biriga muvofiqlashuvi, bir-biriga singib, o‘xshab ketishi; 3. tarix va etnografiyada – biror xalqning ikkinchi bir xalq urf-odatlarini, madaniyati va tilini o‘zlashtirishi natijasida unga aralashib qo‘shilib ketishi kabi.
Til taraqqiyotida buning aksi ham kuzatiladi. Ma’lum fan sohasi yoki kasb-hunarga tegishli bo‘lgan atamalarning ma’no doirasi kengayadi – determinlashish jarayoni ro‘y beradi, ya’ni ular tor atamalilik doirasidan chiqib, ommalashadi va barcha vazifaviy uslublarda qo‘llanila boshlaydi. Masalan: odamni operasiya qilmoq – valyuta operasiyasini amalga oshirmoq – harbiy operasiyani bajarmoq ; polk shtabi – paxta shtabi, g‘alla shtabi; falsafa ilmi – falsafa o‘qimoq kabi. Ular shu tariqa turg‘un birikmalar tarkibida ham qo‘llanila boshlaydi: gegemonlik qilmoq, avtomat bo‘lib ketmoq, monopoliya qilib olmoq. reytingi baland, gradusi baland, ishiga plyus bo‘lmoq, ishiga minus bo‘lmoq, qo‘shtirnoqqa olmoq, zangori kema kapitani va boshqalar.
Tilda ma’lum paytda paydo bo‘lib, asosan so‘zlashuv nutqida qo‘llanilib va me’yorlashib, lug‘atlarga kirib ulgurmasdanoq iste’moldan chiqib ketadigan birliklar ham uchraydi. Ayollar ko‘ylak qilib tikadigan turli xil materiallar va ayrim kiyim

-117-
nomlari haqida shunday deyishimiz mumkin: kelin kiysin, qaynonasi kuysin; marg‘ilon nusxa, xosiyatxon, bargi karam, namangan nusxa, namozshomgul, chamandagul, tohir-zuhra, gulbadan, mujda, tungi yog‘du, suv parisi, skarlet, nozanin, tropikanka, gorbachev, putin kabilar.

Mana shu tarzda o‘zbek tilida mavjud bo‘lgan barcha kasb-hunarga doir so‘zlarning til me’yorlari xususida tahlilni davom ettirish mumkin.