S. A. Karimov, sh. M. Maxmatmurodov, O. N. Karimova

- yangi qator (abzats) ni bekor qilish (O‘zbek tilidagi arabcha so‘zlarning og‘zaki til orqali o‘tganini ham inkor qilib
-101-
bo‘lmaydi. Arab og‘zaki so‘zlashuv tilining mahalliy turkiy shevalar bilan to‘qnashgani va bu kontakt tufayli xalq tiliga ba’zi arabcha so‘zlarning kirgan bo‘lishi shubhasizdir).
Matnni tahrir qiluvchi – muharrir matn bibliografiyasiga ham, keltirilgan ko‘chirmalarning yozilishiga ham e’tibor berishi lozim. Masalan, bibliografik ma’lumotlar quyidagi tartibda beriladi: muallif (familiyasi, ismi, otasining ismi), asarning nomi, nashr qilingan joyi, nashriyot, nashr yili, asarning umumiy sahifasi: O‘zbek tili leksikologiyasi. – T., «Fan», 1981. – 314- b.; Abdurahmonov G‘. So‘z mulkining sultoni // O‘zbek tili va adabiyoti, 2002, 1-son, 20-23-betlar.
Biror manbadan olinayotgan ko‘chirmalar hyech bir o‘zgarishsiz, qo‘shtirnoq ichida keltirilishi va manbasi aniq ko‘rsatilishi shart. Masalan: «Sharq tarixida juvonmardlik, tasavvuf, malomatiylik kabi bir necha qudratli ta’limotlar hukm surgani yaxshi ma’lum, albatta» (Haqqul I. Ishq va komillik jazbasi // O‘zbek tili va adabiyoti, 2002, 1-son, 3-bet).
Matnda, ayniqsa, rasmiy matnlarda kishilarning ismi-familiyasini, lavozimlarini, tashkilot-muassasalar nomlarini, geografik joy nomlarini yozishda har xillikka yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Masalan bir matnda bir ism-familiyani Karimov S., S.Karimov, Karimov S.A., S.A.Karimov, Suyun Karimov, Karimov Suyun tarzida turlicha berish maqsadga muvofiq emas. Shartli qisqartmalar ham o‘zbek tili lug‘atlarida keltirilgan tarzda amalga oshirilishi to‘g‘ri bo‘ladi. Masalan: ad. – adabiy, bog‘l. – bog‘lovchi so‘z, dial. – dialektal, ot – ot turkumiga doir, taql. – taqlidiy so‘z, esk. – eskirgan so‘z; kg. –kilogamm, g.- gramm, t.- tonna, sm. – santimetr, m.- metr, ga. –gektar, min. – minut, sek. – sekund kabi.
Qisqartma otlarni yozishda ham har xillikka yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Masalan, O‘zb.respublikasi, O‘z.respublikasi, O‘z.resp., O‘zb.Respublikasi, O‘z.Respublikasi, O‘z.resp-si tarzida emas, balki O‘zR yozilishi, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi esa O‘zR VM shaklida bir xil yozilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Xullas, bu kabi holatlarni yozish va tahrir qilishda ma’lum me’yorga keltirilgan, ko‘pchilikka ma’qul bo‘lib, tilda qonun-qoidalar bilan mustahkamlangan variantlardan foydalanish, aniqrog‘i O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995 yil 24 avgustda chiqqan «O‘zbek tilining asosiy imlo
-102-
qoidalarini tasdiqlash haqida»gi qaroriga tayanib ish ko‘rish lozim.
Badiiy matnlar tahririning o‘ziga xos nozik tomonlari mavjud bo‘lib, bunda asosan so‘z yoki boshqa birlikning estetik ta’sir kuchi inobatga olinadi, qaysi element ana shu vazifani yaxshiroq bajara olishi mumkinligi muhim hisoblanadi. Binobarin, til birliklarini tanlab ishlatishga bu xil matnlarda ehtiyoj kuchli bo‘ladi. G‘afur G‘ulomning «Samarqand uchun» she’ridagi mana bu parchaga e’tibor beraylik:
Niliy gumbazlari ko‘k ichida ko‘k,
…….. osmonda chiniy kabutar.
«Samarqand sayqali ro‘yi zamin ast»,
Sharqning ko‘rki bo‘lgan qadimiy shahar.
Parchadan olib tashlangan so‘z qanday so‘z? Osmon odatda ko‘k, zangori, moviy, havo rang bo‘lishi mumkin. Ularning qaysi biri shoir fikrini, tuyg‘usini aniq ifoda eta oladi? Moviy rang osmonda chiniy kabutar, Havo rang osmonda chiniy kabutar, Zangori osmonda chiniy kabutar kabi. Ammo ularning birontasi ham shoir kutgan ma’no va hissiyotni bera olmaganidan u lojuvard so‘zini qo‘llagan. «O‘zbek tilining izohli lug‘ati. 1 tom»ida bu so‘zning tiniq ko‘k, tiniq ko‘k tusli (433-bet) ma’nolari berilgan.
Ayrim matnlar uslubiy jihatdan g‘aliz bo‘lib, matnda, hatto bir gapning o‘zida o‘rniga tushmagan jumlalar, so‘z qaytariqlari ko‘p bo‘lishi mumkin. Mana shunday paytlarda, yuqorida keltirilgan misoldagidek, sinonimlar va leksik dubletlarning eng ma’qulini tanlash ustida ish olib boriladi. Bunda mustaqillik davridagi o‘zgarishlarni e’tiborga olgan holda so‘z qo‘llash lozim bo‘ladi.
Agar amalga oshiriladigan o‘zgartirishlar matn mazmuniga salbiy ta’sir qiladigan bo‘lsa, o‘zgartirishlarni ehtiyotkorlik bilan amalga oshirish kerak. Mazmunga ta’sir qiladigan bo‘lsa, hatto tinish belgilariga ham qo‘l urib bo‘lmaydi. Ba’zi asarlarning yozilganiga bir necha yuz yillar o‘tib ketgan bo‘lib, uning matni hozirgi o‘quvchilarga tushunarli bo‘lmasligi mumkin. Bunday paytlarda nafaqat ayrim so‘z yoki iboralar, balki muallifning qarashlarini ham anglash og‘ir kechadi. Bunday paytlarda matnshunos izoh berish huquqiga ega.
Ma’lum bo‘ladiki, matn ustida ishlash mas’uliyatli jarayon bo‘lib, u matnshunosdan ham, uni tahrir qiluvchidan
-103-
ham o‘ziga nisbatan jiddiy munosabatni talab qiladi. O‘quvchilarning matn tahriri bilan shug‘ullanishi esa ularga o‘rgangan til bilimlarini mustahkamlashga, undan foydalanishda shu paytga qadar yo‘l qo‘yib kelayotgan kamchiliklarini tuzatib olishiga, binobarin, o‘z nutqining uslubiy jihatdan takomillashib borishiga ko‘maklashadi.