S. Ashirboev, I. Azimov O’zbek tilining tarixiy grammatikasi
Yüklə 1,18 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
yarmini berishlik
leksik birikmasi bilan barini berishlik leksik birikmasi o’zaro qiyoslanmoqda. Endi quyidagi misolni ko’raylik: Fasыqdыn haya tilama, zalimdыn vafa tilama (MQ 80). Ushbu gaplar fasiq – zolim, haya – vafa leksemalari munosabati orqali bog’langan. SHu o’rinda bir narsani aytib o’tish joiz. Ma’lumki, fosiq (yolg’on so’zlar aytuvchi, fisq-fasod gaplar qo’zg’ovchi), zolim (o’zgalarga zulm o’tkazuvchi) shaxslar salbiy xarakterli toifaga kiritiladi. Bu leksemalar hayo, vafo leksemalari bilan semantik jihatdan bog’lana olmaydi. CHunki fosiq odamdan sharm-hayo, uyat, ibo, zolim insondan mehr-vafo kutib bo’lmaydi. Ularda bu kabi xususiyatlar bo’lmaydi. SHuning uchun ham mazkur gaplarning predikati inkor shaklda ifodalangan. Quyidagi misolda ham xuddi shunday holatni kuzatish mumkin: Tame’din kәrәm tilama, gadadin dirәm tilama (MQ 70). Ushbu misolda ham « Tome’ – 86 ta’ma qiluvchi - gado » leksemalari o’zaro qiyoslanmoqda. Tome’ – tamagirlar birovga ozgina yordami, foydasi tegsa, biror narsa talab qiladilar, har bir xatti- harakatini pul, mol-dunyo bilan o’lchaydilar. Bunday shaxslar savob, odamiylik nuqtai nazaridan yaxshilik, sahovat qilish kerak, degan xayolni qilmaydilar, shuning uchun ulardan saxovat kutib bo’lmaydi. Gado esa tilanchilik bilan, birovlarning sadaqasi evaziga hayot kechiradi. Sadaqa so’rovchidan biror narsa so’rab bo’lmaydi. Ta’magir shaxslar qanchalik boy-badavlat bo’lmasin, insonlarga yordam ko’rsatmas ekan, ular gadodan ham battaroqdir. Lekin tome’ va gado leksemalari unchalik bir-biriga yaqin tushunchalar emas. CHunki tome’ leksemasi salbiy toifadagi kishilarga nisbatan qo’llanadi, gado leksemasida esa salbiylik semasi yo’q. Demak, avvalgi misolda bir-biriga yaqin tushunchalar ( fosiq – zolim ) munosabatga kirishgan bo’lsa, mazkur misolda semantik jihatdan turlicha leksemalar ( tome’ - gado ) munosabati ifodalangan. Quyidagi misol shu jihatdan xarakterlidir: Mahallыda aytur sөzni asrama, aytmas sөz tegrәsigә yөlәmә (MQ 83). Mazkur misolda bir-biriga zid leksik birikmalar ( aytur so’z – aytmas so’z ) o’zaro qiyoslanmoqda. Demak, vaqti kelganda aytadigan so’zni aytish kerak, aytish kerak bo’lmagan so’zni umuman aytmaslik lozim. Izohlash munosabatini ifodalovchi bog’lovchisiz qo’shma gaplar. Bunday qo’shma gaplar haqida fikr yuritar ekan, G’.Abdurahmonov shunday yozadi: Bog’lovchisiz qo’shma gaplarning ayrim turlarida qo’shma gaplarning tarkibidagi bir qismdan anglashilgan voqea, hodisa ikkinchi gapdan anglashilgan voqea, hodisaga bog’liq bo’ladi, bir qism ikkinchisini yoki uning tarkibidagi ayrim bo’laklarni izohlab, to’ldirib keladi. Bunday bog’lovchisiz qo’shma gapning tarkibidagi qismlar bir-biriga mazmunan bog’liq bo’lib, oralaridagi mazmun munosabati yaqin bo’ladi. Bog’lovchisiz qo’shma gaplarni tashkil etgan qismlar orasidagi murakkab mazmun munosabati ayniqsa izohlash munosabatida yaqqol ko’rinadi (Abdurahmonov G’., 1996, 143). Bu fikrlar juda o’rinli, albatta. Lekin murakkab mazmun munosabati faqat bunday tip gaplarda emas, umuman, har qanday qo’shma gaplarda ifodalanishi yuqorida misollar asosida aytib o’tildi. Izohlash munosabatini ifodalovchi bog’lovchisiz qo’shma gaplarda quyidagi mazmun munosabatlari ifodalangan: 1. SHart-natija munosabati: Har kimgәki bir xizmat qыldың – on shiddatg’a muhayya turmaq kerәk (MQ 49). Ushbu misolda birinchi denotativ shart voqeani ifodalagan, ikkinchi denotatga semantik jihatdan tobe hisoblanadi. Bu gap –sa shakliy vositali shart ergash gapli qo’shma gapga sinonim bo’la oladi. Har kimgәki bir xizmat qыldың – on shiddatg’a muhayya turmaq kerәk – har kimgәki bir xizmat qыlsaң, on shiddatg’a muhayya turmaq kerәk. Xuddi shu holat ham sodda gaplarni bog’lovchi shakliy vositalar ikkilamchi ekanligini ko’rsatadi. Bunday gaplar haqida aytilgan quyidagi fikrlar ham mazkur mulohazamizni tasdiqlaydi: «Birinchi, ikkinchi, uchinchi, to’rtinchi va beshinchi qo’shma gap tarkibidagi sodda gaplar birikish munosabatini; oltinchi, ettinchi va sakkizinchi qo’shma gap tarkibidagi sodda gaplar zidlov munosabatini ifodalovchi voqea- hodisani bildirgan. SHuning uchun oldingi to’rtta qo’shma gap tarkibidagi sodda gaplar orasiga biriktiruv bog’lovchisini, keyingi uchta qo’shma gap orasiga 87 zidlov bog’lovchisini qo’yib ishlatish mumkin» (Asqarova M., Abdullaev Y., Omilxonova M., 1997, 151). Ergashgan qo’shma gaplar xususida ham shunday fikrlar aytiladi: «Keltirilgan misollarning birinchi, uchinchi va beshinchisida sabab mazmuni ifodalangani uchun chunki, shuning uchun bog’ovchilarini qo’llab, sabab ergash gapli qo’shma gap hosil qilish mumkin. Ikkinchi va ettinchi gapda esa o’xshatish mazmuni ifodalanganidan go’yo yordamchisini qo’llab, o’xshatish ergash gapli qo’shma gapni hosil qilish mumkin» (Asqarova M., Abdullaev Y., Omilxonova M., 1997, 172). Demak, bog’lovchi vositalarini ishlatib ham, olib tashlab ham bog’lovchisiz qo’shma gaplarni qo’llash mumkin ekan, ularning gapdagi tutgan o’rni unchalik muhim emas. 2. Sabab-natija munosabati: Tiliң bilә kөңүlni bir tut, kөңli vә tili bir kishi aytqan sөzgә but (MQ 163). Ushbu misolda birinchi denotat sabab voqeani ikkinchi denotat natija voqeani ifodalamoqda. Gaplarning o’zaro mazmuniy bog’lanishini til, kөңүl, bir leksik elementlari ta’minlamoqda. Mazkur sodda gaplar orasiga ham chunki shakliy vositasini qo’yish mumkin. 3. O’xshatish munosabati: Nafsni taqva riyazatы bilә zeridast qыldыlar – shaytannы zalыllыq bilә yergә past qыldыlar (MQ 81). Misolda «Nafsni taqvo riyozati bila zeridast qilishlik» «SHaytonni zalilliq bila erga past qilish» ga o’xshatilmoqda. Denotatlar tarkibidagi leksik elementlar oppozitsiyasi ( nafsni – shaytonni , taqvo riyozat bila – zalilliq bila, zeridast qildilar – erga past qildilar ) zich mazmuniy bog’lanishni ta’minlagan. |