S. Ashirboev, I. Azimov O’zbek tilining tarixiy grammatikasi
Yüklə 1,18 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
anda, ani, ul fursatda, ul jihatdin
) qo’llanadi (Abdurahmonov G’., 1974, 13). Bu fikrlar bog’lovchilar vositasida bog’langan qo’shma gaplarga ham taalluqli ekanini yuqorida ko’rib o’tgan edik. Bunday fikr- mulohazalarning tug’ilishi esa «Bog’langan qo’shma gaplar», «Bog’lovchisiz qo’shma gaplar», «Biriktiruv bog’lovchili qo’shma gaplar» kabi tushunchalarni, avval aytganimizdek, qayta ko’rib chiqish lozimligini yana bir bor tasdiqlaydi. CHunki bu atamalar bu xil gaplarning tabiatini to’la ochib berolmaydi. SHuning uchun ularni soddagina qilib, A.Nurmonov taklif qilganidek, «Tenglanishli qo’shma gap», «Tobelanishli qo’shma gap» deb atash maqsadga muvofiq (Nurmonov A., Mahmudov N., Ahmedov A., Solixo’jaeva S., 1992, 21). Quyida bog’lovchisiz qo’shma gaplarning ma’no munosabatiga ko’ra turlarini tavsif qilishga o’tamiz. Ayni bir payt munosabatini ifodalovchi bog’lovchisiz qo’shma gaplar . Bunday qo’shma gaplarda denotativ voqealar bir paytda yoki ketma-ket sodir bo’ladi. Misollarga murojaat qilaylik: Bu tөrt devan avazasыn rub’i mәskүngә yetkүrүb-men, «Xamsa» panjasыg’a panja urub-men (ML 120). Mazkur 84 misoldagi denotatlar birin-ketin sodir bo’lmoqda. Birinchi denotat ( bu tөrt devan avazasыnы rub’i mәskүngә yetkүrүb-men )ning tugashi bilan ikkinchi denotat ( «Xamsa» panjasыg’a panja urub-men ) sodir bo’lmoqda. Bu gaplar orasida mustahkam ichki bog’lanish mavjud. Ikkinchi denotatning yuzaga kelishi birinchi denotatning bajarilishi bilan bog’liq. Gaplarning pozitsion joylashishi ham qat’iy: birinchi denotatni ikkinchi o’ringa o’tkazib bo’lmaydi. Demak, semantik jihatdan ikkinchi denotat birinchi denotatni o’ziga tobelashtirib kelmoqda. Birinchi denotat ikkinchi denotatning bajarilish paytini bildirgan. YUqorida ta’kidlanganidek, predikatlar ohangdoshligi sodda gaplarning bog’lanishida muhim vosita bo’lmoqda. YAna bir misol: Bulbul bilә Gul va SHam’ bilә Parvana arasыda munazara bitibdur, anda kөb diqqat kөrgүzүbtүr (MN 18). Ushbu misolda denotatlar o’zaro payt munosabatidan tashqari, izohlash munosabati orqali ham bog’langan. Ikkinchi denotat birinchi denotatni izohlab ham kelmoqda, ya’ni misolda «Bulbul bilә Gul» va «SHam bilә Parvana» nomli sermazmun, mukammal asarlar yozdi degan tagbilim mavjud. Denotatlarning o’zaro semantik bog’lanishida ba’zi leksik elementlarning ( munozara – anda ) ham muhim ahamiyati bor. Birinchi denotat tarkibidagi munozara leksik elementi ikkinchi denotat tarkibidagi anda leksik elementi orqali ifodalangan. Ularning joylashish tartibi ham qat’iy, o’zaro o’rin almashtirib bo’lmaydi, chunki ikkinchi denotatning yuzaga kelishiga birinchi denotat sabab bo’lmoqda. Zidlanish munosabatini ifodalovchi bog’lovchisiz qo’shma gaplar . Denotatlar o’zaro payt munosabati bilan birga, zidlanish munosabati orqali ham bog’lanishi mumkin. Misol: Har kimgә kim, bir vafa kөrgүzdүm, yuz bevafalыg’ kөrmәgүnchә qutulmadыm (MQ 85). Misoldagi zidlanish ikki xil shakl – ham leksik, ham morfologik shakl orqali ifodalangan. Birinchi denotatdagi bir vafo leksik elementi ikkinchi denotatdagi yuz bevafolig’ leksik elementi bilan, predikatlar bo’lishli-bo’lishsizlik ( ko’rguzdum – qutulmadim ) munosabati bilan oppozitsiyaga kirishgan. Denotatlarning joylashishi ham qat’iy, ikkinchi denotatning bajarilishi birinchi denotatni taqozo etmoqda. YAna bir misol: Yüklə 1,18 Mb. Dostları ilə paylaş:
|