S. N. Yuldashev, X. M. Ibragimova, B. X. Fayziev mehnatni tashkil etish va

1.3-rasm. Korxonada mehnat taqsimotining turkumlanishi
Operatsiya - bu ishlab chiqarish jarayonining bir qismi bo’lib, bir ish o’rnida
texnologik jihozlarni qayta sozlamay, maxsus mehnat vositalari yordamida
ixtisoslashgan ishchilar tomonidan mehnat predmetlariga ta’sir o’tkazishdir. Mehnat
predmetlariga ta’sir ko’rsatilishiga va ishlab chiqarish operatsiyalarining bajarilish
maqsadiga ko’ra operatsiyalar quyidagi turlarga ajratiladi:
Vаzifаviy mеhnаt tаqsimоti
O’t o’chi
ruvchi
vа
q
оrо
vull
аr
Kichik 
xizm
аt
ko’r
sа
tuvchil
аr
Sh
оgirdl
аr
Xizm
аtchil
аr
Inj
еnе
r-t
еxnik
xо
diml
аr
Ishch
ilа
r
Prеdmеtlаr (dеtаllаr
bo’yichа mеhnаt
tаqsimоti
Tеxnоlоgik kаsbiy mеhnаt
tаqsimоti
Оpеrаtsiyali mеhnаt
tаqsimоti
Yig’uvchi v
а
bо
shq
аlа
r
Bichuvchi
Tikuvchi
Dа
zm
оll
оvchi
Pr
еsl
оvchi
Mаlаkаli mеhnаt
tаqsimоti
6-r
аzryadli tikuvchi
5-r
аzryadli tikuvchi
4-r
аzryadli tikuvchi
2-r
аzryadli tikuvchi
3-r
аzryadli tikuvchi
1-r
аzryadli tikuvchi

---

35
- texnologik operatsiyalar - uni bajarish asosida mehnat predmetlarining
xususiyatlari (shakli) o’zgaradi, bir turdan ikkinchisiga aylanadi;
- nazorat operatsiyalari - ularni bajarish davomida mehnat predmetlarining
shakli o’zgarmaydi, balki ularni texnik shartlar, standartlar talabiga mos kelishi
belgilanadi;
- transport operatsiyalari - mehnat predmetlarini xususiyatlarini o’zgartirmagan
holda, ularni ishlab chiqarish jarayoniga mos holda bir joydan ikkinchisiga
o’tkazishga aytiladi;
- xizmat ko’rsatish operatsiyalari - texnologik nazorat va transport
operatsiyalarini sifatli bajarish uchun kerakli sharoitlarni ta’minlashdan iborat
(jihozlarni sozlash, ish o’rinlarini tozaligini ta’minlash, mehnat predmetlarini ish
o’rniga uzatish va boshqalar).
Operatsiyali mehnat taqsimoti ishlab chiqarish jarayonini tor doirada
ixtisoslashuviga olib keladi, bu o’z navbatida har bir operatsiyani bajarayotgan
ishchilarni ixtisoslashgan darajasini yuqori bo’lishiga va mehnatni mexanizatsiyalash
imkoniyatlarini oshishiga va ishchilarni mehnat mahoratlarini tezroq
o’zlashtirishlariga yo’naltirilgandir.
Engil sanoat korxonalarida operatsiyali mehnat taqsimoti quyidagi asosiy
xususiyatlar bo’yicha amalga oshiriladi:
1) bajariladigan ishlar tarkibining bir xildaligi;
2) bajariladigan ishlarning hajmi.
Bajariladigan ishlar tarkibining bir xildaligi bo’yicha mehnat taqsimoti
quyidagi yo’nalishlarda amalga oshiriladi:
a) tayyorgarlik ko’rish ishlarini asosiy ishlardan ajratish;
b) yordamchi ishlarni asosiylaridan ajratish;
v) malakali ishni malakasiz ishlardan ajratish.
Bajariladigan ishlarning hajmi bo’yicha mehnat taqsimotini qo’llash - bu
ishchilarga ularning shaxsiy unumdorligiga mos ravishda ish hajmini belgilashdan
iboratdir. Mehnat taqsimotining ushbu xususiyati asosan uzluksiz potok ishlab
chiqarish jarayonida qo’llaniladi, ishchilarning shaxsiy unumdorliklari potokning

---

36
quvvati va maromiga moslashtiriladi va shunga ko’ra bitta ish o’rnida bir ishchi bir
necha texnologik operatsiyani bajarsa, boshqa ish o’rnilarida bitta texnologik
operatsiyani bir necha ishchi bajaradi. Masalan, potokning quvvati 500 dona
mahsulotga teng, bitta ishchi unumdorligi 100 dona bo’lsa, ushbu hajmdagi ish 5
kishi o’rtasida taqsimlanadi. Bajariladigan ishlarning hajmi bo’yicha mehnat
taqsimotida operatsiyalarning o’rindoshligi amalga oshiriladi, bir ish o’rnida bir
necha texnologik operatsiyalar bajariladi.
Operatsiyali mehnat taqsimotining samaradorligi quyidagilarda namoyon
bo’ladi:
a) ishchilarni nisbatan tor doiradagi ishlarni bajarishga ixtisoslashganligi
kadrlarni tayyorlash muddatlarini ancha qisqartiradi;
b) bir xil operatsiyalarni bajarishga ixtisoslashganlik ishning qat’iy
maromining ishlab chiqilishiga, ishchilarning maromining oshishiga, mehnat
harakatlarini bajarish tezligining amalga oshishiga ko’maklashadi. Bu o’z navbatida
mahsulot tayyorlashga ketgan umumiy vaqt xarajatlarining kamayishiga olib keladi;
v) ishlab chiqarishni mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish, yuqori
unumli ixtisoslashgan uskunalarni joriy etish uchun zamin yaratadi;
g) mehnat sarfi iqtisodini ta’minlaydigan ixtisoslashgan asboblarni,
moslamalarni qo’llashga imkon beradi;
d) mehnat vazifalarining ixtisoslashuvi ish o’rnida mehnatni tashkil qilishni
yaxshilaydi, bu ish vaqtidan va uskunalardan maqsadliroq foydalanish uchun sharoit
yaratadi.
Ammo shuni qayd qilish kerakki, operatsiyali ixtisoslashuvning chuqurlashuvi
faqat har bir operatsiya uchun yirik dasturiy topshiriqlarda maqsadga muvofiqdir,
ya’ni u faqat ommaviy va yirik seriyali ishlab chiqarishda samaralidir. Bu erda shuni
hisobga olish kerakki, bajariladigan ishlarning haddan tashqari bo’linib ketishi
mehnat jarayonida ijodiy imkoniyatlari birdaniga tushib ketadigan, o’ta
ixtisoslashgan ishchilarga alohida talab qo’yadi. Shu asosda mehnat monotonligi
kelib chiqadi. Tez charchashlar paydo bo’ladi.

---

37
Fiziolog va ruhshunos olimlarining tadqiqotlari ko’rsatadiki, ishlab chiqarish
operatsiyalarining davomiyligi 30 sekunddan kam bo’lsa, operatsiyali mehnat
taqsimoti ko’pincha ishchilarning charchashiga va mehnat unumdorligini pasayishiga
olib keladi. Mehnat taqsimotining optimal chegaralarini belgilanishi mehnatni ilmiy
tashkil etishning muhim masalalaridandir. Bu muammoni mehnat fiziologiyasi va
psixologiyasi o’rganmoqda. Olimlar tomonidan mehnat taqsimotining zararli
oqibatlarining oldini olish imkonini beradigan amaliy tavsiyalar ishlab chiqilgan.
Mehnat monotonligi, uning haddan tashqari taqsimlanishi nafaqat
organizmning fizik jihatdan tez charchashiga, balki nerv-ruhiy asabiylanishlariga olib
keladi. Bir xil ish harakatlarining tez-tez qaytarilishida inson miyasi mehnat
jarayonida qatnashishni to’xtatadi. Aqliy faoliyatning bo’lmasligi, ruhshunoslarning
ta’kidlashicha, haddan tashqari zo’riqtiradigan aqliy faoliyat ishchi ruhiyatiga qanday
ta’sir qilsa, u ham shunday ta’sir ko’rsatadi. Bir xil harakatlarning qaytarilishiga yo’l
qo’ysa bo’ladigan chegaralarini belgilash bilan bir qatorda fanning ilmiy
tadqiqotlarida va amaliyotda monotonlikning salbiy oqibatlari bilan kurashishning
boshqa vositalarini ham qidirmoqdalar.
Bir qator hollarda ish smenasi davomida konveyer harakati tezligini davriy
ravishda o’zgartirish yo’li bilan monotonlikni kamaytirish bo’yicha ijobiy natijalar
olinmoqda. Ishchini ko’nikib qolgan maromini o’zgartirish organizmga ma’lum bir
tetiklikni beradi, ishga odam miyasi ishlashi qo’shilib ketishiga majbur qiladi va shu
bilan monotonlikning salbiy ta’sirini susaytiradi.
Monotonlikka qarshi kurashning yana vositalaridan biri bo’lib ba’zi hollarda
ish turining o’zgarishi, undan tashqari ish kuni davomida operatsiyalarni
bajarilishining almashib turishi, sexlarda funksional musiqaning eshittirilishi va
boshqa choralar xizmat qilishi mumkin.
Mehnat taqsimotining oqilona shakllarini loyihalashtirishda uning fiziologik,
iqtisodiy va ijtimoiy chegaralarini hisobga olish kerak, chunki bu chegaralarni
buzilishi ishlab chiqarish samaradorligini pasayishi va mehnat talablarini
yomonlashuviga olib keladi. U yoki bu mehnat taqsimoti shakllarining samaradorlik
ko’rsatkichlaridan biri umumiy vaqt sarfidagi asosiy ishga ketgan xarajatlar salmog’i

---

38
bo’lishi mumkin. Shu bilan birga, mehnat predmetiga ta’sir etish vaqti uning
operatsiyalararo harakatiga ketgan vaqtidan ko’proq bo’lishi kerak. Agar bu nisbat
buzilsa, muqarrar ravishda mehnat predmetlarining oldingi operatsiyalardan etib
kelishini kutib qolish natijasida ijrochilarda ish vaqtini yo’qotilishi paydo bo’lib, u
o’z navbatida ishlab chiqarish davrini uzaytiradi.
Fiziologik nuqtai nazardan, mehnat taqsimoti ishlab chiqarish operatsiyasi,
avvalo mehnat monotonligini va shu asosda organizmning bevaqt charchashini
keltirib chiqarmasligi kerak. Mazmun jihatdan ishlab chiqarish operatsiyasi turli xil
insonning tana a’zolari va turli organlari tomonidan almashinib bajariladigan mehnat
usullaridan tarkib topishi kerak. Agar ishlab chiqarish operatsiyasi ichida mehnat
usullarini almashtirib turish mumkin bo’lmasa, u holda operatsiyalarning o’zini kun
davomida yoki kunora almashinib turishini ta’minlash kerak.
Mehnat taqsimotining ijtimoiy aspekti ishlab chiqarish operatsiyasining
shunday tuzilmasini taqozo etadiki, u ijrochiga aqliy va jismoniy mehnat vazifalarini
qo’shib bajarish imkonini bersin, uning mazmundorligi va yoqimliligini oshirsin.
Ilmiy texnika taraqqiyoti, ishlab chiqarishni mexanizatsiyalashtirish va
avtomatlashtirish ta’sirida ishchining mehnat predmetiga bevosita ta’sir qilishdan
ozod etilish jarayoni amalga oshiriladi. Texnologik operatsiyalarni vazifalari
ishchidan mashinaga o’tadi, smenli ish vaqti byudjetida ishchining mashina va
uskunalar ishini nazorat qilish vaqtining salmog’i o’sib boradi.
Bu muammoni echish yo’llaridan biri - kasblar, mutaxassisliklar va
vazifalarning o’rindoshligini ta’minlashdan iborat, chunki bular o’z navbatida
mehnatni iqtisod qilishdagi asosiy imkoniyat bo’lib, u mehnat unumdorligini
o’stirishda asosiy manbasi bo’lib hisoblanadi. Shuning uchun mehnatni ilmiy tashkil
qilish tizimida avvalo bunday o’rindoshliklarni imkoniyatlarini baholash va uning
keyingi rivojlanishining amaliy yo’llarini belgilash zarur. Undan tashqari,
o’rindoshlikni oqilona chegaralarini belgilash ham juda muhimdir.
Kasblar, mutaxassisliklarni qo’shib olib borishda ijrochi o’zining asosiy ishi
bilan birga boshqa ishchining (masalan, bichuvchi tikuvchining ishini bajaradi) ishini
bir qismini bajarishi mumkin.

---

39
Vazifalarning qo’shilishida ishchi o’zining avvalgi ishining mutaxassisligini
saqlagan holda, qisman boshqa ijrochining majburiyatlarini bajaradi. Vazifalarni
bunday qo’shilishi ishchilarning o’z vazifasini bajarishdan qisman ozod etilishi yoki
to’liq bajarilishi bilan birgalikda olib boriladi. O’rindosh ishlar ishlab chiqarishning
pirovard maqsadlari bilan birgalikda olib borilishi yoki o’zaro tashkiliy-texnik
bog’liqlikka ega bo’lishi kerak va bir-biridan uzoq bo’lmagan ish o’rinlarida
bajarilishi lozim.
Kasblar va mehnat vazifalarining o’rindoshligidan ishchilarni moddiy va
ma’naviy rag’batlantirishni tashkil etish muhim rol o’ynaydi. Agar ijrochi o’zining
majburiyatlaridan ko’zda tutilmagan ishni o’z tashabbusi bo’yicha yoki
ma’muriyatning talabi bilan bajarsa, unga ishchiga qonunda ko’rsatilgan miqdorda
qo’shimcha ish haqi, mukofotlar to’lanadi.
Kasblar va mehnat vazifalarining o’rindoshligi, bir tomondan ish vaqtidan
foydalanishni yaxshilash, ikkinchi tomondan - ishchilarning tor ixtisoslashganligini
bartaraf qilish, ular mehnatining monotonligini kamaytirish imkonini beradi. Bu, o’z
navbatida mehnatni tashkil etishni yaxshilaydi va uning samaradorligini oshiradi.
Mehnat kooperatsiyasi mahsulot ishlab chiqarish jarayonini qismlarga ajratib,
ularni bajarish bilan bog’liq bo’lgan xodimlarni birgalikda faoliyat yuritishini taqozo
qiladi. Ishlab chiqarishning yakuniy maqsadiga erishishi uchun alohida ijrochilarning
birgalikdagi faoliyati - mehnat kooperatsiyasi deyiladi.
Kooperatsiya korxonalarda jonli mehnatning unumdorligini oshirishda kuchli
vosita bo’lib hisoblanadi, ma’lumki, kishi faoliyatini ishlab chiqarish jarayonida
oddiygina birlashtirish hisobiga ularni ish qobiliyatini, ishlab chiqarishdagi faolligini
oshirish mumkin, kishilarda raqobatchilik ruhi paydo bo’ladi.
Mehnat kooperatsiyasi mehnat taqsimotining bevosita natijasidir. Mehnat
taqsimoti qanchalik chuqur bo’lsa, kooperatsiya shunchalik keng bo’ladi, ishlab
chiqarish jarayoni qanchalik maydalangan bo’lsa, u shunchalik ko’p kishilar
faoliyatini birlashtiradi, ularning birgalikdagi faoliyati yordamida, korxona oldiga
qo’ygan oliy maqsadga erishadi.

---

40
Korxonalarda mehnat kooperatsiyasining turli shakllarini qo’llash asosida
ishlab chiqarish jarayoni tartibga solinadi, xodimlar orasida oqilona ishlab chiqarish
aloqalari o’rnatiladi.
Engil canoat korxonalarida ishlab chiqarish korxonalarida ishlab chiqarishning
tashkiliy-texnikaviy darajasining rivojlanishi, ishlab chiqarish jarayonining tashkil
qilish shakli va mehnat taqsimotining turlariga ko’ra, mehnat kooperatsiyasining
sexlararo, sexlardagi uchastkalararo yoki sex ichidagi va ijrochilararo ishchilar
orasidagi kooperatsiyaning turlari mavjud.
Sexlararo kooperatsiya - bu korxonadagi bir necha sex jamoalarining bir xil
ishlab chiqarish jarayonida yoki har xil lekin bir-biri bilan bog’liq ishlab chiqarish
jarayonida birgalikda ishtirok etishi tushuniladi. Korxonalarning ishlab chiqarish
tizimlariga ko’ra asosiy ishlab chiqarish sexlari yordamchi, xizmat ko’rsatuvchi
sexlar bilan bevosita aloqada bo’ladi. Masalan, asosiy sexlarni elektr energiya, suv,
bug’ bilan ta’minlash yordamchi sexlarning vazifasi bo’lib, asosiy sexlar esa
gazlamalarni tekshirish, bichish sexlari kabi tayyorgarlik sexlari bilan o’zaro
bog’langan. Asosiy sexlar tayyor mahsulot ishlab chiqarishning aniq bir texnologik
jarayonini amalga oshiradilar.
Sex ichidagi kooperatsiyada bir necha uchastka jamoalarining bir xil yoki bir-
biri bilan bog’liq holda bo’lgan har xil ishlab chiqarish jarayonlarida hamkorlikda
faoliyat yuritishiga aytiladi. Sex ichidagi kooperatsiya ishlab chiqarish uchastkalarida
aloqalarning aniq shakllari, ularning ixtisoslashuv xarakteri va tashkiliy tamoyillariga
ko’ra belgilanadi. Masalan, tikuvchilik sexlari mayda detallarga ishlov berish,
detallarni yig’ish, tayyor mahsulotni pardozlash uchastkalaridan tashkil topgan
bo’lib, ular o’zaro bog’langan holda ishlab chiqarishda qatnashadilar.
Ishchilar orasidagi kooperatsiya - bitta texnologik jarayonni amalga oshirishda
ishchilarni hamkorlikda faoliyat yuritishiga aytiladi. Mahsulot tayyorlash texnologik
izchillikka amal qilgan holda tashkil qilingan ish o’rinlarida ishchilar tomonidan
amalga oshiriladi, bir ishchining bajargan ishini ikkinchisi davom ettiradi.
Kooperatsiyaning oqilona turini tanlashda brigadalarning ahamiyati katta
bo’lib, ular hamkorlikda ishlashning eng sodda ko’rinishidir. Brigadalar har xil

---

41
texnologik operatsiya va vazifalardan tashkil topgan aniq bir ishni bajarish uchun,
jamoaning yuqori unumdorlikka erishishida ishchilarning javobgarlik hissini
o’stirishda va ularni jamoa moddiy rag’batlantirishdan manfaatdor bo’lishlarini
ta’minlash maqsadida tashkil qilinadi.
Shuningdek, brigadalar murakkab agregatlarni, potok va avtomat qatorlarni
ekspluatatsiya qilish, ularga xizmat ko’rsatish, har xil mutaxassislikdagi ishchilarning
hamkorlikda ishlashini talab qiladigan texnologik jarayonlarda, mashinalarni
ta’mirlash, montaj va sozlash ishlarini amalga oshirishda qo’llaniladi.
Brigadalarga brigadirlar rahbarlik qiladi, ular ishlab chiqarishdan ajralgan
holda va ajralmagan holda faoliyat yuritadilar, brigadir javobgar shaxs bo’lib, uning
samarali faoliyat yuritishi brigada tarkibini oqilona tashkil qilinishi va maqsadning
aniq belgilanishi bilan bog’liq.
Brigadirlarning asosiy vazifasi, brigadaning oldiga qo’yilgan vazifani to’la-
to’kis bajarishi, ishchilarni ish bilan ta’minlash, ishchilar o’rtasidagi uzluksiz
mehnatni tashkil etishdan iboratdir. Brigada a’zolarining sonini to’g’ri tanlash
uskunalarning bekor turish vaqtini kamaytirishga katta yordam beradi.
Brigada a’zolari ko’p bo’lganda brigada mashinaning bekor turishini tezroq
bartaraf qiladi, lekin brigada ishchilari ko’paysa, ularning bekor turish vaqti ko’payib,
mehnat unumdorligi pasayadi. Ish vaqtining bunday bekor ketishi, birinchidan,
brigada a’zolarining ishni baravar boshlay olmasligiga bog’liq bo’lsa, ikkinchidan,
brigada a’zolari soni ko’payganda ishni bajarish vaqti kamaymasligi kerak.
Demak, brigada a’zolarining sonini tanlashda buning uskunalar va mehnat
unumdorligiga qanday ta’sir qilishini hisobga olib, iqtisodiy asoslash kerak. Brigada
bir necha turga bo’linadi:
1. Brigadalar tuzilishiga ko’ra ixtisoslashtirilgan va kompleks brigadalardan
iborat bo’ladi. Bir xil kasb yoki ixtisosdagi ishchilardan tuzilgan brigadalar
ixtisoslashtirilgan brigadalar deb yuritiladi. Ular bir xil texnologik operatsiyalarni
bajaradi. Har xil kasb ixtisosdagi hilma-xil funksiyalarni bajaruvchi ishchilardan
tashkil topgan brigadalar kompleks brigadalar deb yuritiladi. Kompleks brigadalarda
ishchilarning hammasi yoki bir qismi bir-birining ishini bajara olish prinsipi asos

---

42
qilib olinadi. Mehnat bu usulda tashkil qilinganda ish vaqti va jihozlari oqilona
foydalaniladi, brigadada ish haqi jamoaning shu natijalariga ko’ra to’lanadi.
2. Ishlab chiqarish brigadalari bajariladigan ishlar hisobi yuritiladigan davrga
ko’ra smenali va sutkali brigadalarga ajratiladi.
Bir smenali ishchilardan tashkil topgan brigada smenali brigada, ikki yoki uch
smena ishchilarini o’z ichiga olgan brigada sutkali brigada deb yuritiladi.
Sutkali brigadaning afzalligi shundaki, bunda jihozlarning bo’sh turib qolish
vaqti kamayadi va hisob kitob operatsiyalari qisqaradi.
Kooperatsiyani oqilona turini tanlashda brigadalarning ahamiyati katta bo’lib,
ular hamkorlikda ishlashning eng sodda ko’rinishidir. Brigadalar har xil texnologik
operatsiya va vazifalardan tashkil topgan aniq bir ishni bajarish uchun, yuqori
unumdorlikka erishishda ularni javobgarliklarini oshirish va jamoa moddiy
rag’batlantirishdan manfaatdor bo’lish maqsadida tashkil qilinadi. Kompleks
brigadalar - har xil kasb va mutaxassislik ishchilaridan tashkil topadi. Bu
brigadalarning paydo bo’lishi texnik progressning hosili, ishlab chiqarishga yangi
takomillashgan uskunalarni kiritilishi.
Kompleks brigadalarni 3 xil turi mavjud: to’la mehnat taqsimoti bilan, to’la
bo’lmagan va mehnat taqsimotisiz brigadalar.
Kompleks brigadalar to’la mehnat taqsimoti bilan - har xil mutaxassislik va har
xil malakali ishchilarni birlashtiradi. Ularning har biri o’zining malaka darajasiga
to’g’ri keladigan qandaydir mehnat funksiyasini bajaradi.
To’liq taqsimotisiz kompleks brigadalarga har xil mutaxassis ishchilar kiradi,
lekin bu erda mehnat funksiyalarining tor ixtisoslashuvi yo’q. Ishchilar o’z
vazifalaridan tashqari har xil boshqa operatsiyalarni ham bajaradilar.
Mehnat taqsimoti bo’lmagan kompleks brigadalar - bir kompleks ishlarni
bajaruvchi keng soha ishchilarni birlashtiradi. Kompleks brigadalar mehnatni tashkil
qilishni progressiv shakli bo’lib hisoblanadi.
Ular quyidagi masalalarni samarali hal qilishga ko’maklashadi:
- ma’lum ishlab chiqarish kompleksini hamma ishlarini bajarishda kerak
bo’lgan kelishuvni belgilash;

---

43
- brigada a’zolari orasida vazifalarni ratsional taqsimlash, operatsiyalararo
tanaffusni qisqartirish, ishchilarni o’zaro o’rin almashishini asosiy ish funksiyalarini
optimal moslashuvini ta’minlash.
Kompleks brigadalar keng ahamiyatga ega bo’lmoqda. Bir qator tarmoqlarda
ishchilar mehnatini tashkil qilishni asosiy shakli bo’lib qoldi.
Mehnat taqsimoti va kooperatsiyasi mehnatni ilmiy tashkil qilishning asosiy
yo’nalishi bo’lib, undan samarali foydalanish asosida yuqori unumdorlikka erishiladi.