S. S. Esonturdiyev, M. E. Qarshiboyeva gigiyena va sanitariya

Parta yoki stol tanlashda bolalarning tik holatdagi umumiy bo‘yi
o‘lchanadi.
Partalarda noto‘g‘ri o‘trish umurtqa pog‘onasining qiyshayishi-
ga olib keladi.Bunday holatlar skolioz deyiladi (6-rasm).
Parta va stollarning rangi ish joyining yorug‘ligiga ta’sir qiladi.
Qora rangli partalarga nisbatan och rangli partalar 20% tabiiy yorug‘-
likni oshiradi. Och yashil rangdagi partada o‘quvchining ko‘rish
qobiliyati 57%, to‘q yashil partada 55%, qorada 27% ni tashkil
etadi. Partalar lok bilan bo‘yalmasligi kerak. Sinf doskasi ko‘rish
faoliyatida katta rol oynaydi, uning balandligi 100 va 120, eni 150—
200 sm bo‘lish mumkin. 1—4- sinflarda doska poldan 75—80 sm,
5—11- sinflarda 80—90 sm baland bo‘ladi. Doskaning rangi jigarrang
yoki qora bo‘lishi kerak.
O‘quvchining kun tartibi
Kun tartibining noto‘g‘ri tashkil qilinishi, ayniqsa, qoniqib
uxlamaslik, bosh miya po‘tslog‘ining tiklanish jarayonlariga hamda
o‘quvchining ish qobiliyatiga ta’sir qiladi. Gigiyenik jihatdan asoslanib
tuzilgan kun tartibi o‘quvchining kun bo‘yi bajaradigan asosiy
faoliyati turlarini me’yorlashga, aqliy va jismoniy mehnatini, dam
olishni to‘g‘ri olib borishga imkon beradi. Kun tartibiga qat’iy amal
6- rasm. Skolioz:
1—o‘ng tomonli; 2—chap tomonli; 3—murakkab turi.
1
2
3

---

48
qilmaslik o‘sib kelayotgan organizmga juda yomon ta’sir ko‘rsatadi.
O‘quvchilarning ish qobiliyati pasayib, o‘zlashtirishi yomonlashadi,
vaqt o‘tishi bilan sog‘lig‘ida salbiy o‘zgarishlar paydo bo‘ladi.Kun
tartibi ayrim bandlarining muntazam takrorlanib turishi organizm
hayotiy faoliyatining ma’lum bir maromga tushib qolishini ta’minlaydi.
Bola ma’lum bir vaqtda uyg‘onishga o‘rganadi, ma’lum soatlarda
qorni ochganini, kuch-quvvatga to‘lib-toshganini, ma’lum bir vaqtda
charchaganini sezadi.
O‘quvchining kun tartibi organizmning jismoniy va ruhiy
imkoniyatlariga mos tarzda tuzilishi kerak. O‘quvchining kuni ertalabki
gigiyenik gimnastika mashg‘ulotlari bilan boshlanadi. O‘quvchi tush-
lik ovqatini yeb bo‘lib, dam olgandan keyin ko‘pi bilan soat 16 da
uy vazifalarini bajarishga kirishishi kerak. 14—17 yoshda o‘smir
organizmi zo‘r berib rivojlanib, balog‘atga yetib boradi, markaziy
nerv sistemasi faoliyatida, o‘smirning yurish-turishida o‘zgarishlar
sodir bo‘ladi.
14—17 yashar o‘quvchilarning o‘quv dasturi ancha og‘ir
bo‘ladi. Ish qobiliyatini kun bo‘yi yuksak darajada saqlab qolish
uchun o‘quvchilarga kunduzi 1,5—2 soat uxlab olib, keyin bir soat
ochiq havoda sayr qilish tavsiya etiladi. O‘quv mashg‘ulotlari maha-
lida har 45 daqiqadan keyin 10—15 daqiqa tanaffus qilish lozim.
Uyqu asab sistemasining toliqib qolishidan saqlaydi. Uxlaganda
organizmdagi hamma a’zo va to‘qimalar, jumladan, bosh miya
po‘stlog‘i orom oladi. Uyquga qoniqmaslik o‘quvchilarning ish
qobiliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Uxlashdan oldin xonani shamol-
latish, xona harorati 16—17°C bo‘lganda deraza yoki fortochkani
ochib qo‘yish kerak.
Aqliy mehnat bilan jismonjy mehnatning almashinib turishi ish
qobiliyatini oshiradi. Yurak-qon tomir sistemasi, nafas a’zolari
faoliyatini yaxshilaydi, moddalar almashinuvini kuchaytiradi.
O‘quvchining yoshiga qarab, tungi uyqu muddatining fiziologik
me’yorlari belgilangan (4-jadval).
4- jadval
Bolaning yoshiga nisbatan uyqusi
i
h
s
o
y
g
n
i
n
a
l
o
B
)
t
a
o
s
(
u
q
y
U
1
2
7
9
—
8
1
i
z
u
d
n
u
k
+
1
1
a
d
n
u
T
5
,
0
1
—
1
1

---

49
Davomi
1
2
0
1
2
1
—
1
1
4
1
—
3
1
5
1
6
1
0
1
—
5
,
0
1
9
—
0
1
9
—
5
,
9
5
,
8
—
9
8
—
5
,
8
Kuni uzaytirilgan sinflarda bolalar uchun mo‘ljallangan kun
tartibi o‘rta umumta’lim maktabidagidan birmuncha boshqacharoq
tuzilishi kerak.
O‘quv mashg‘ulotlari gigiyenasi
Bola organizmining morfologik xossalari, pedagogika jarayoni va
o‘quv mashg‘ulotlari tufayli uning organizmida kuzatiladigan o‘z-
garishlar xususiyatiga qarab, maktabda o‘qishning butun davrini bir
necha bosqichga bo‘lish mumkin. 1- b o s q i c h , bir qadar, ma’lum
vaqt qimirlamasdan o‘tirib, o‘qish va yozish malakalarini egallash
bilan belgilanadi. K e y i n g i b o s q i c h l a r i d a bolalar bosh miya
po‘stlog‘i hujayralari ishtiroki hamda shartli refleks reaksiyalari asosida
bilim oladilar.
Maktabda o‘qiy boshlagan 5—6 yashar bolalar dastlab maktab
sharoitiga o‘rganishga ancha qiynaladilar. Chunki ular o‘zlari uchun
notanish bo‘lgan yangi bolalar va kattalar jamoasiga, kun tarti-
biga, o‘qituvchining talablariga, darsda ko‘proq qimirlamasdan
o‘tirish zarurligiga asta-sekin o‘rganib, moslashib boradilar. Birinchi
sinf o‘quvchisi hali yozishga qiynaladi. Yozish vaqtida daftar bilan
ko‘z orasidagi masofa 35—40 sm bo‘lmog‘i lozim. Yozish uchun,
asosan, binafsha, qora, yashil siyoh yoki pastalar tavsiya qilinadi.
Biroz yozgandan so‘ng ko‘z, qo‘1, bel mushaklari, ayniqsa, kichik
yoshdagi o‘quvchilarda tez charchaydi. Shuning uchun 5—6 yashar
bola 5 daqiqagacha, 7—10 yoshda — 10 daqiqagacha, 10—12
yoshda — 15 daqiqagacha, 12—15 yoshda — 20 daqiqagacha, 15—
18 yoshda — 25—30 daqiqagacha yozishi kerak. Bu rasm va chizma
ishlari uchun taalluqli.
Ko‘zga yaqin tutib o‘qish tufayli ko‘zdagi akkomodatsiya mu-
shaklari hamda harakatlantiruvchi mushaklar zo‘riqadi. O‘qish pay-
tida ko‘z bilan kitob orasidagi masofa 30 sm dan kam bo‘lmasligi
kerak. Ko‘z charchab qolmasligi uchun har 20—30 daqiqa o‘qishdan

---

50
so‘ng 1—2 daqiqaga tanaffus qilib, uzoq-uzoqlarga, yashil daraxtlarga
qaralsa, ko‘z ichi bosimi pasayib, ko‘z dam oladi.
Birinchi sinf o‘quvchilarining darsga moslashishi uchun birinchi
yarim yillikda darslar muddatini kamaytirish maqsadga muvofiq. 5—
6 yashar bolalarning funksional imkoniyatlariga ko‘ra o‘quv yilining
ikkinchi yarmida darslar muddatini asta-sekin qo‘shib borish kerak.
Sentabr, oktabr oylarida 30 daqiqali 3 ta dars, noyabr, dekabrda
4 ta darsga, ikkinchi 2 yarim yillikda 35 daqiqali 4 ta darsga o‘tiladi.
Dars to‘g‘ri tashkil etilgan taqdirdagina bu muddat samarali natija
berishi mumkin. Psixologlarning ma’lumotlariga qaraganda, 6—10
yashar bola 20 daqiqa atrofida, 10—12 yashar bola 25 daqiqa atrofida
diqqatini bir joyga to‘plab o‘tirishi mumkin.
Maktab ta’limini gigiyenik jihatdan tashkil etishda darslarning
soni katta ahamiyatga ega. Amaldagi o‘quv rejasiga muvofiq 1—3
sinflarda kuniga 4 tadan, 4-sinfda 4—5 tadan, 5—9-sinflarda kuniga
5—6 tadan, 10—11- sinflarda 6 tadan dars o‘tish ko‘zda tutiladi.
Ta’limni to‘g‘ri tashkil etish uchun kun va hafta davomida darslarni
taqsimlash, boshqacha aytganda, dars jadvalini to‘g‘ri tuzish juda
muhim ahamiyatga ega.
O‘zlashtirishning oson va qiyinligiga qarab, hamma fanlar shartli
ravishda juda qiyin, o‘rtacha va oson fanlarga bo‘linadi. O‘qish ku-
nining birinchi soatida, o‘zlashtirilishi o‘rtacha qiyinlikdagi fanlar
qo‘yilishi tavsiya etiladi. 4-soatda esa o‘quvchilarda charchash belgilari
paydo bo‘la boshlaydi, shuning uchun dars jadvalining 4-soatiga
aqliy mehnat, chuqur fikrlash talab qilmaydigan fanlar (jismoniy
tarbiya, mehnat, rasm, ashula) qo‘yilishi ish qobiliyatining yana
oshishiga imkon beradi va nihoyat 5—6 soatlarga o‘rtacha qiyinlik-
dagi (tarix, tabiatshunoslik, geografiya, ona tili va adabiyot) fanlari
qo‘yilsa, ularni o‘zlashtirish yaxshi bo‘ladi.
O‘quvchilarning o‘zlashtirishi hafta davomida ham o‘zgarib turadi.
Imtihon davrida o‘quvchining kun tartibi. O‘quv yili davomida
o‘quvchi ma’lum kun tartibiga moslashadi, shuning uchun ham
imtihon davrida kun tartibi ilgarigidek qolaverishi lozim, ya’ni o‘quv-
chining dars tayyorlash (aqliy mehnat bajarish) ga sarflanadigan
vaqti ko‘paymasligi, jismonjy tarbiya bilan shug‘ullanishi, uxlashi
aslo kamaymasligi kerak. Bir imtihonga tayyorlanish uchun kamida
3—4 kun vaqt berilishi kerak.
Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar gigiyenasi. Sinfdan tash-
qari ishlarga jismoniy tarbiya va sport seksiyalarida, fan va havaskorlik
to‘garaklarida qatnashish kiradi. Har bir o‘quvchi faqat bitta to‘ga-

---

51
rakda qatnashishi mumkin. Agar o‘quvchi xohishi bilan ikkita to‘ga-
rakka qatnashmoqchi bolsa, bittasi, albatta, sport yoki havaskorlik
to‘garagi bo‘lishi kerak, aks holda u charchaydi va salomatligi
zaiflashadi. To‘garak mashg‘uloti uchun o‘quvchi haftada 2—4 soat
vaqt sarflashi mumkin. Bir mashg‘ulot vaqti 50—60 daqiqadan
oshmasligi kerak. Maktabdan tashqari ishlarga ijodkorlar uyi,
sayohat va turistik bazalar yoki texniklar, tabiatshunoslar markazlari
va bolalar teatrlariga qatnashish kabilar kiradi.
Nazorat savollari
1. Bolalar va o‘smirlar gigiyenasining maqsad va vazifalari nimalardan
iborat?
2. Bolalar va o‘smirlar organizmining anatomik va fiziologik ahamiyati
qanday?
3. Bolalar va o‘smirlar muassasalarining qurilishiga qanday sanitariya-
gigiyenik talablar qo‘yiladi?
4. Maktab jihozlariga qanday sanitariya-gigiyenik talablar qo‘yiladi?
5. O‘quchilarning kun tartibiga qanday sanitariya-gigiyenik talablar
qo‘yiladi?
6. O‘quv mashg‘ulotlariga qanday sanitariya-gigiyenik talablar
qo‘yiladi?

---

52
9- BOB
OVQATLANISH GIGIYENASI
Inson organizmining bekam-u ko‘st rivojlanib yashashini ta’min-
laydigan asosiy omillardan biri ovqatdir. Ovqat energiya manbayi
hisoblanadi. Yeyilgan bir gramm ovqatning organizmda ajratadigan
issiqligiga qarab ovqatning quvvati aniqlanadi. Moddalar almashinuvi
jarayonida organizm hayotini ta’minlovchi energiya hosil bo‘ladi,
yo‘qotilgan suyuqlik miqdorining o‘rni to‘ladi (suyuqlik almashi-
nuvi), mineral moddalarga bo‘lgan ehtiyoj qondiriladi (mineral
almashinuvi), sintetik jarayon uchun sarflangan organik moddalar
o‘rni ham to‘ladi (plastik almashinuv).
Sog‘liqni saqlashda ratsional ovqatlanishning
ahamiyati
Ratsional ovqatlanish aholi sog‘ligiga, jismonjy rivojlanishga,
kasalliklarga bardoshlilikka ta’sir qiladigan asosiy omillardan biri
hisoblanadi. Ovqat ratsionining yetarli emasligi mehnat qobiliyatiga
ta’sir qiladi, bu tez charchash, ish qobiliyatining pasayishida o‘z
ifodasini topadi. Bolalarning yetarlicha ovqatlanmasligi o‘sish va
jismoniy rivojlanishning kechikishiga olib keladi. Ratsional va yetarli
darajada ovqatlanish odamning turli kasalliklarga, tabiiy va orttiril-
gan immunitetni saqlab qolishiga imkon beradi. U organizmning
energiya, plastik va boshqa materiallarga bo‘lgan ehtiyojini qondirib,
zarur modda almashinuvi darajasini ta’minlashi kerak. Ratsional
ovqatlanishning asosiy elementi, bu ovqatlanishning muvozanat-
langanligi va to‘g‘ri ovqatlanish rejimi hisoblanadi. Muvozanatlangan
ovqatlanish asosiy oziq-ovqat moddalari — oqsillar, yog‘lar,
uglevodlar, vitaminlar va mineral moddalarning miqdor va sifat
jihatdan optimal nisbatda bo‘lishini ko‘zda tutadi. Bunda organizmda
sintez qilinmaydigan, alishtirib bo‘lmaydigan aminokislotalarning
muvozanatlanganligi alohida ahamiyatga ega. Hozirgi kunda ovqat-
ning kimyoviy tarkibi organizmning turli-tuman toksinli moddalar
ta’siriga chidamini oshirishi va ularning organizmdan chiqarilishiga
imkon berishi aniqlangan. Ovqatga qo‘yiladigan asosiy g i g i y e n i k
t a l a b l a r quyidagilardan iborat: ovqat odam mehnatining og‘ir-
yengilligi, yoshi, sog‘ligi, holatiga muvofiq tarzda organizmning
energiya sarflarini qoplashi; barcha fiziologik jarayonlarning normal

---

53
kechishi uchun zarur bo‘lgan barcha oziq moddalarni yetarli miqdorda
saqlashi; ishtahani ochadigan, xushta’m, yoqimli hidga ega bo‘lishi,
tashqi ko‘rinishi chiroyli, to‘yinish sezgisini qo‘zg‘atishi kerak;
tegishli temperaturada bo‘lishi; bezarar bo‘lishi, ya’ni zaharli mod-
dalar va patogen bakteriyalar saqlamasligi kerak; ovqatlanish turli
oziq-ovqat moddalar miqdori bo‘yicha muvozanatlangan bo‘lishi;
ovqatning umumiy energetik qimmati kun mobaynida uni bo‘lib-
bo‘lib qabul qilish bo‘yicha to‘g‘ri taqsimlanishi lozim. Umumiy
ovqatlanishning aholini ehtiyojlarini qondirishdagi rolini ko‘tarish,
ishchilar, xizmatchilar va o‘quv yurtlari o‘quvchilarining ish va
o‘qish joyida issiq ovqat bilan ta’minlashni yaxshilash, aholiga xiz-
mat ko‘rsatish madaniyatini yuksaltirish, parhez ovqat korxonalari
tarmog‘ini rivojlantirish ko‘zda tutilgan.
I g u r u h — asosan aqliy mehnat bilan shug‘ullanadigan xo-
dimlar, korxonalarning rahbarlari, ulm-fan xodimlari, mehnati asab
zo‘riqishini talab qiladigan turli kategoriyadagi xodimlar (boshqarish
pultlarida ishlaydigan xodimlar, dispetcherlar va boshqalar).
II g u r u h — yengil jismoniy mehnat bilan band bo‘lgan
xodimlar (mehnati bir qadar jismoniy kuch talab qiladigan muhan-
dis-texnik xodimlar, avtomatlashgan jarayonlarda ishlaydigan xodim-
lar, tibbiyot hamshiralari, sanitarkalar va b.).
III g u r u h — mehnatining og‘ir-yengilligi o‘rtacha xodimlar
(chilangarlar, sozlovchilar, dastgohlarda ishlovchilar, xirurglar va b.);
IV g u r u h — og‘ir jismonjy mehnat xodimlari (quruvchilar,
qishloq xo‘jaligi ishchilari va mexanizatorlar, metallurglar, durad-
gorlar va b.).
V g u r u h — ayniqsa og‘ir mehnat bilan band xodimlar (yer
ostida ishlaydigan kon ishchilari, daraxt kesuvchilar, g‘isht teruvchilar,
betonchilar, yer qazuvchilar va b.).
Ovqatlanishning fiziologik me’yorlari ayrim aholi guruhlarining
asosiy oziq-ovqat moddalariga va energiyaga bo‘lgan optimal ehtiyo-
jini aks ettiradigan o‘rtacha qiymatlar hisoblanadi. Yakka tartibdagi
ehtiyojlarni aniqlashda avvalo bo‘y, tana massasi, yosh, shuningdek,
mehnat va turmushning konkret xususiyatlari haqidagi ma’lumotlarni
hisobga olish kerak.
Ovqatlanish rejimi
Ovqatlanish rejimiga to‘g‘ri rioya qilinsa, ovqat yaxshi hazm
bo‘ladi. Ovqatni hamisha ma’lum soatlarda yeyish kerak, chunki
bunday hollarda vaqtga doir shartli refleks ishlanadi. Ovqat tanovul

---

54
qilish paytiga kelib sekretsiya kuchayadi va me’da ovqatni qabul
qilishga tayyor bo‘lganida oshqozonga tushadi. Aks holda hazm
apparatining bir maromda ishlashi buziladi, natijada vaqt o‘tgan
sayin uning a’zolari funksiyasi buzilishi va butun organizmning
faoliyatiga saibjy ta’sir ko‘rsatishi mumkin Ovqat ratsionini kun
mobaynida taqsimlashning ahamiyati katta, chunki bir yoki ikki
galda tanovul qilingan mo‘l miqdordagi ovqat bir necha marta yeyish
uchun taqsimlangan xuddi shu miqdordagi ovqatga qaraganda
birmuncha yamon hazm bo‘ladi. Sutkalik ratsion yoshga, odat bo‘lib
qolgan kundalik rejimga, mehnat faoliyatining xususiyatlari va
boshqalarga asoslanib taqsimlanadi. Yasli yoshidagi bolalar ovqatni
har 3—3,5 soatda, maktabgacha yoshdagi bolalar har 3,5—4 soatda
qabul qilishlari kerak. O‘smirlar odatdagi sharoitlarda 4 marta
ovqatlanishlari zarur. Katta yoshdagi odamlar uchun odatdagi hayot
sharoitlarida 3—4 marta ovqatlanish rejalashtiriladi. 4 mahal ovqat-
lanishda nonushtaga sutkalik ratsionning 25%, tushlikka — 35%,
tushlikdan keyingi ovqatga — 15% va kechki ovqatga — 25%i tavsiya
qilinadi.
Oqsillarning oziqlik va biologik qiymati
Ovqat asosiy oziq-ovqat moddalari (oqsillar, yog‘lar, uglevod-
lar), shuningdek, vitaminlar, mineral elementlar, suv va organizm
uchun zarur bo‘lgan boshqa moddalarning tabiiy manbayi hisob-
lanadi.
Oqsillar hayot uchun zarur modda hisoblanadi, ularsiz organizm
yashashi, o‘sishi va rivojlanishi mumkin emas. Hayot faoliyati jarayo-
nida hujayralar tarkibidagi oqsillar doimiy ravishda parchalanib,
yangilanib turadi. Oqsil muhim ahamiyatga ega bo‘lgan, jumladan,
immunitet asosini tashkil qilishida, spetsifik gammaglobulinning
tashkil bo‘lishida, tabiiy immunitet rivojlanishi, qon oqsili pro-
perdinning hosil bo‘lishida, mushaklarning qisqarishida ishtirok etuvchi
miozin va aktinan bo‘lishida, gemoglobin hosil bo‘lishida, ko‘z
to‘r qavatidagi ko‘rish purpuri faoliyatida qatnashuvchi radopsin
hosil bo‘lishida, to‘qima sistemasiga kiruvchi birikmalar sifatida
qatnashadi. Shuningdek, oqsillar, moddalar almashinuvi jarayonini
boshqaruvchi bo‘lib xizmat qiladi, qalqonsimon bez, giðofiz,
me’daotsi bezi gormonlari tarkibiga kiradi. Oqsil yetishmaganda,
vitaminlar yaxshi o‘zlashtirilmaydi. 1985- yilda Pavi va 1904- yilda
Lyute aminokislotalar yordamida oqsillardan qand hosil bo‘lishini
isbotladilar. Surunkasiga og‘ir jismoniy ish bajarilganida energiya faqat

---

55
uglevodlar va yog‘lar hisobiga sarflanmay, aminokislotalardan hosil
bo‘lgan glukoza hisobiga ham qoplanadi. Oqsil yetishmaganda orga-
nizmda jiddiy o‘zgarishlar ro‘y beradi, bolalar yaxshi o‘smaydi va
rivojlanmaydi, kattalar jigarida chuqur o‘zgarishlar (yog‘ infiltra-
tsiyasi) ro‘y beradi, jigar sirroziga xos o‘zgarishlar boshlanadi,
qalqonsimon bez, jinsiy bezlar, me’daosti bezi ishi buziladi, qon-
ning oqsil tarkibi o‘zgaradi, organizmning yuqumli kasalliklarga
chidami susayib ketadi, xotira pasayib, ish qobiliyati buziladi.
Organizmga ortiqcha miqdorda oqsil tushib turishi esa talaygina a’zolar
va sistemalar faoliyatiga ham yomon ta’sir ko‘rsatadi.
Ovqatdagi oqsillar tarkibining ahamiyati
Ovqat bilan tushgan oqsillar me’da-ichak yo‘li fermentlari ta’-
sirida aminokislotalarga parchalanadi, bular qon bilan hujayraga o‘tib,
oqsillar sinteziga sarflanadi. Odamning o‘ziga xos, ya’ni spetsifik
oqsillarning miqdoridan tashqari, tarkibidagi aminokislotalar nisbati-
ning ahamiyati ham katta. Organizmda aminokislotalar doim ma’lum
bir darajada saqlab turiladi. Biroq ba’zi hollarda (homiladorlik,
keksalikda, xavfli o‘smalar paydo bo‘lganda) to‘qimalardagi amino-
kislotalar nisbati o‘zgaradi. Shuning uchun ham, oqsillar organizmga
doim tushib turishi shart. Buning uchun odam xilma-xil oziq-ovqat
mahsulotlari iste’mol qilib turishi lozim. Oqsillar organizmda
aminokislotalarga parchalanadi. Organizmda sintezlanadigan va sin-
tezlanmaydigan aminokislotalar bo‘ladi. Organizm uchun zarur
aminokislotalarning ko‘pi organizmda sintezlanadi. Organizmning
sintezlanadigan aminokislotalarga ehtiyoji endogen sintez hisobiga
qoplanadi. Sintezlanmaydigan yoki yetarlicha sintezlanmaydigan
aminokislotalar organizmda sintezlanmaydi. Shuning uchun ularni
almashtirib bo‘lmaydigan yoki hayotiy muhim aminokislotalar, deb
ataladi.
Tekshirishlar natijasida 8 ta aminokislotani almashtirib
bo‘lmaydiganlar qatoriga kiritilgan. Bularga triðtofan, lizin, metionin,
fenilalanin, leysin, izoleysin, valin, treonin kiradi. Almashtirib bo‘la-
digan aminokislotalar o‘simlik mahsulotlarida, almashtirib bo‘lmay-
digan aminokislotalar esa hayvon mahsulotlarida bo‘ladi. Hayvonlar
mahsulotlaridagi oqsillar (go‘sht, baliq, tuxum, sut, sut mahsu-
lotlari) tarkibida almashtirib bo‘lmaydigan aminokislotalar hamma-
dan ko‘p bo‘ladi. Aminokislotalardan bir nechtasi yoki hatto bittasi
yetishmaganda oqsilning sintezlanish jarayoni buziladi, boshqa
aminokislotalar ham o‘zlashtirilmay qoladi va oqsil yetishmovchiligi
yuzaga keladi.

---

56
O‘simliklardan olinadigan ba’zi mahsulotlarda ham almashtirib
bo‘lmaydigan oqsillar bo‘ladi. Bunga mosh kiradi. Mosh tarkibida
kimyoviy nuqtayi nazardan go‘sht tarkibidagi kabi almashtirib
bo‘lmaydigan aminokislotalar bo‘ladi.
Yog‘larning oziqlik va biologik qiymati
Yog‘lar asosiy oziq moddalar hisoblanadi. Yog‘lar — organik
moddalar, glitserin bilan bir asosli yog‘ kislotalar (trighitse-
ridlar)ning to‘liq, murakkab efirlari, liðidlar sinfiga mansub. Yog‘-
larning fiziologik ahamiyati juda xilma-xil. Ular asosiy energiya
manbayi hisoblanadi. Yog‘lar vitamin A, E ni eritadi va ularning
singishini osonlashtiradi.
5-jadval
Kommunal xizmat rivojlangan shaharlarda mehnatga layoqatli katta
yoshli kishilarning oqsillar va uglevodlarga ehtiyoji
-
u
G
i
h
u
r
h
s
o
Y
r
a
l
k
a
k
r
E
r
a
ll
o
y
A
g
,
r
a
ll
i
s
q
O
-
‘
g
o
y
g
,
r
a
l
-
e
l
g
u
-
d
o
v
,
r
a
l
g
g
,
r
a
ll
i
s
q
O
-
‘
g
o
y
,
r
a
l
g
-
e
l
g
u
-
d
o
v
,
r
a
l
g
i
m
a
j
u
h
s
,
n
a
d
a
l
m
u
j
n
o
v
y
a
h
il
i
s
q
o
i
m
a
j
u
h
s
,
n
a
d
a
l
m
u
j
n
o
v
y
a
h
il
i
s
q
o
I
9
2
—
8
1
9
3
—
0
3
9
4
—
0
4
1
9
8
8
3
8
0
5
8
4
6
4
3
0
1
9
9
3
9
8
7
3
5
6
3
4
4
3
8
7
5
7
2
7
3
4
1
4
0
4
8
8
4
8
1
8
4
2
3
0
1
3
7
9
2
I
I
9
2
—
8
1
9
3
—
0
3
9
4
—
0
4
0
9
7
8
2
8
9
4
8
4
5
4
0
1
1
6
0
1
1
0
1
2
1
4
9
9
3
8
7
3
7
7
4
7
0
7
2
4
2
4
9
3
3
9
0
9
6
8
1
5
3
7
3
3
3
2
3
I
I
I
9
2
—
8
1
9
3
—
0
3
9
4
—
0
4
6
9
3
9
8
8
3
5
1
5
8
4
7
1
1
4
1
1
8
0
1
0
4
4
6
2
4
6
0
4
1
8
8
7
5
7
5
4
3
4
1
4
9
9
5
9
2
9
1
7
3
8
5
3
4
4
3
V
I
9
2
—
8
1
9
3
—
0
3
9
4
—
0
4
2
0
1
9
9
5
9
6
5
4
5
4
5
6
3
1
2
3
1
6
2
1
8
1
5
4
0
5
3
8
4
7
8
4
8
0
8
8
4
6
4
4
4
6
1
1
2
1
1
6
0
1
1
3
4
7
2
4
6
0
4
V
9
2
—
8
1
9
3
—
0
3
9
4
—
0
4
8
1
1
3
1
1
7
0
1
5
6
2
6
9
5
8
5
1
0
5
1
3
4
1
2
0
6
4
7
5
6
4
5
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
E s l a t m a : 1. Homilador ayollar (5—9 oylik davrida) uchun bir
kunda o‘rta hisobda 100 g oqsil, shundan 60 g hayvon mahsuloti.
2. Emizikli ayollar, o‘rtacha 112 g oqsil, shundan, 67 g hayvon
mahsuloti.

---

57
6-jadval
Sportchilar, talabalar, og‘ir jismonjy mehnat bilan
shug‘ullanuvchilar, homilador va emizikli ayollarning kaloriyaga
ehtiyoji (kkal)
i
s
a
y
i
r
o
g
e
t
a
K
r
a
l
k
a
k
r
E
r
a
ll
o
y
A
r
a
l
a
b
a
l
a
T
0
0
3
3
—
0
0
8
2
0
0
0
3
—
0
0
7
2
r
‘
o
z
a
d
i
r
v
a
d
a
q
a
b
o
s
u
M
i
h
c
v
u
li
q
q
h
s
a
m
b
i
r
e
b
r
a
li
h
c
t
o
p
s
0
0
0
5
—
0
0
5
4
0
0
0
4
—
0
0
5
3
t
a
n
h
e
m
y
i
n
o
m
s
ij
r
i‘
g
O
r
a
li
h
s
i
k
n
a
g
i
d
a
li
q
0
0
8
4
—
0
0
3
4
—
r
a
ll
o
y
a
r
o
d
a
li
m
o
H
0
0
2
3
r
a
ll
o
y
a
il
k
i
z
i
m
E
0
0
5
3
Yog‘ organizmda issiqlikni idora etishda qatnashadi, ichki a’zo-
larni lat yeyish va silkinishdan saqlab turadi. Yog‘lar hujayralar
protoplazmasi tarkibiga kirib (bu protoplazma yog‘i deyiladi), orga-
nizm to‘qimalari tuzilishida ishtirok etadi. Protoplazma yog‘lari
almashinuvi jarayonida hosil bo‘lgan moddalarning hujayralarga
o‘tishini ta’minlab beradi. Yog‘ boshqa oziq moddalar, jumladan,
oqsillar, uglevodlar, vitaminlar, mineral tuzlarning o‘zlashtirilishini
osonlashtiradi. Yog‘ning ta’mi, singuvchanligi va tarkibidagi A hamda
D vitaminlar miqdori uzoq vaqtgacha uning to‘la qimmatliligini
ko‘rsatadigan mezon bo‘lib hisoblanadi. Mana shu ko‘rsatkichlarga
qarab, yog‘lar to‘la qimmatli va to‘la qimmatli bo‘lmagan xillarga
bo‘linadi.
7-jadval
Bolalar va o‘smirlarning oqsillar, yog‘lar va uglevodlarga bir
kunlik (g hisobida) ehtiyoji va umumiy kaloriyasi (kkal hisobida)
a
v
r
a
l
a
l
o
B
i
h
s
o
y
r
a
l
r
i
m
s
‘
o
-
o
l
a
K
i
s
a
y
i
r
r
a
ll
i
s
q
O
r
a
l‘
g
o
Y
-
e
l
g
U
r
a
l
d
o
v
i
m
a
j
-
m
u
j
u
h
s
,
n
a
d
a
l
n
o
v
y
a
h
il
i
s
q
o
i
m
a
j
-
m
u
j
u
h
s
,
n
a
d
a
l
n
o
v
y
a
h
il
i
s
q
o
1
2
3
4
5
6
7
1
n
a
d
k
il
y
o
6
a
h
c
a
g
h
s
o
y
0
0
8
5
2
5
2
—
0
2
5
2
—
3
1
1

---

58
1
2
3
4
5
6
7
5
,
1
n
a
d
h
s
o
y
1
a
h
c
a
g
h
s
o
y
0
0
3
1
8
4
6
3
8
4
—
0
6
1
2
n
a
d
h
s
o
y
5
,
1
a
h
c
a
g
h
s
o
y
0
0
5
1
3
5
0
4
3
5
5
2
9
1
4
n
a
d
h
s
o
y
3
a
h
c
a
g
h
s
o
y
0
0
8
1
3
6
4
4
3
6
8
3
3
2
6
n
a
d
h
s
o
y
5
a
h
c
a
g
h
s
o
y
0
0
0
2
0
7
7
4
2
7
1
1
2
5
2
0
1
n
a
d
h
s
o
y
7
a
h
c
a
g
h
s
o
y
0
0
4
2
0
8
8
4
0
8
5
1
4
2
3
3
1
n
a
d
h
s
o
y
1
1
a
h
c
a
g
h
s
o
y
0
5
8
2
6
9
8
5
6
9
8
1
2
8
3
4
1
:
r
a
l
r
i
m
s
‘
O
a
h
c
a
g
h
s
o
y
7
1
n
a
d
0
5
1
3
6
0
1
4
6
6
0
1
0
2
7
6
3
E s l a t m a . Ona suti bilan oladigan oziq qiymati hisobga olinmagan.
Fosfatitlar (litsitin), to‘yingan va to‘yinmagan yog‘ kislotalar, serinlar,
tokoferollar va boshqalar singari biologik jihatdan qimmatli moddalar
yog‘lar bilan birga organizmga tushadi. Yog‘lar va ular bilan birga
uchraydigan moddalar tarkibida hayotiy zarur, o‘rnini hech narsa bosa
olmaydigan essensial moddalar, jumladan, aterosklerozga qarshi ta’sir
ko‘rsatadigan liðotrop birikmalar (to‘yinmagan yog‘ kislotalar), A, E
vitamin va boshqalar bo‘ladi.
Yog‘ning organizmda hazm bo‘lishi (o‘zgarishi va qayta
sintezlanishi) resintez yog‘ almashinuvi deb ataladi. Yog‘lar alma-
shinuvi asab tizimi, giðofiz, buyrakusti bezlari va jinsiy bezlar
garmonlarini boshqarib turadi. Ovqatda yog‘ miqdori kamayganda
markaziy nerv tizimida o‘zgarishlar ro‘y berishi, organizmning
immunoreaktivligining pasayishi, ko‘rish qobiliyatining susayishi,
buyrak faoliyatining o‘zgarishi va boshqadan sodir bo‘lishi mumkin.
To‘yinmagan yog‘ kislotalarning ovqatda yetishmasligi terida
o‘zgarishlar paydo bo‘lishiga (terining quruqshab, po‘st tashlashi,
ekzema, giðer-keratozga) olib keladi, ultrabinafsha nurlarga sezgirlik
kuchayadi, qon tomirlar o‘tkazuvchanligi oshadi (kapillarlar yorilib
turishiga moyil bo‘lib qoladi, gematuriya yuzaga keladi), me’da va
o‘n ikki barmoq ichak shilliq pardasi yallig‘lanishiga, artritlar
rivojlanishiga moyil bo‘lib qoladi. Taomda yog‘larning ortiqcha bo‘lishi
moddalar almashinuvining izdan chiqishiga, organizmda bir talay
zararli parchalanish mahsulotlari (keton tanalari) to‘planib qoli-
shiga sabab bo‘ladi, hazm bezlarining shira ajratish faoliyati susayadi,

---

59
ovqat hazmi buziladi. Bundan tashqari, teriosti yog‘ qatlamida
yog‘ to‘planadi, bu, o‘z navbatida, jismoniy va aqliy rivojlanishga
salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Yog‘lar murakkab organik birikmalarga kiradi.
Yog‘ strukturasining asosiy komponenti glitserin va yog‘ kislotalaridir.
Ovqatdagi yog‘lar me’yori. Katta odamlar uchun bir sutkalik
oziq-ovqat mahsulotida yog‘ning miqdori o‘rtacha 80—100 g, shun-
dan 25—30 g o‘simlik moyi, 3—6 g o‘ta to‘yinmagan yog‘ kislota-
lari, 1 g xolesterin va 5 g fosfoliðidlar bo‘lishi kerak. Yog‘ miqdori
meh-nat qobiliyatiga ega bo‘lgan 18 yoshdan 59 yoshgacha bo‘lgan
odamlarning jinsi va yoshiga qarab belgilanadi.
Uglevodlarning oziqlik va biologik qiymati
Uglevodlarning fiziologik ahamiyati va biologik qiymati, asosan,
ularning energetik xossalari bilan belgilanadi. Organizmda uglevodlar
quvvat sarfini qoplashga xizmat qiladi. Jigarda uglevod kam to‘planadi.
Organizm talablarining qondirilishi uchun uglevodlar ovqat tarki-
bida yetarli bo‘lishi kerak. Og‘ir jismonjy ish qilganda uglevodlar
quvvat sarfini qoplay olmaganida, yog‘ depolarida hamisha bo‘ladi-
gan yog‘lardan qand hosil bo‘lib, organizm ehtiyoji ta’minlanadi.
Biroq uglevodlar organizmga ortiqcha tushishi hisobiga unda yog‘
to‘planib borishi ham mumkin.
Uglevodlar ratsionning asosiy qismidir. Sutkalik ovqat ratsioni
quvvat qiymatining yarmi uglevodlar hisobiga ta’minlanadi. Orga-
nizmning uglevodlarga bo‘lgan talabi o‘simlik manbalari hisobiga
qondiriladi. O‘simlik, g‘alla mahsulotlari va boshqalar odam orga-
nizmidagi uglevodning kamida 75% ini tashkil etadi. Uglevodlarga
bo‘lgan talab qand hisobiga qoplanishi mumkin, qand sof ugle-
voddir. Tuzilishining murakkabligi, eruvchanligi, nechog‘liq tez sin-
gishi va glikogen hosil bo‘lishi uchun qancha sarflanishiga qarab,
uglevodlar oddiy uglevodlar (qand), murakkab uglevodlar (poli-
saxaridlar)ga bo‘linadi.
Oddiy uglevodlar, ya’ni monosaxarid—glukoza ko‘pgina sabzavot
va mevalarda bo‘ladi, shuningdek, organizmda disaxaridlar bilan
kraxmal parchalanishi natijasida hosil bo‘lib turadi. Glukoza gliko-
gen hosil bo‘lishi, miya, mushaklar, jumladan, yurak mushaklari-
ning oziqlanishi uchun, qondagi qand miqdorini zarur darajada
saqlab (quvvat sarfi oshib ketganda), juda tez va oson sarflanadi.
Uglevodlar og‘iz bo‘shlig‘ida parchalana boshlaydi, keyin me’da-
ichaklarda yana polisaxaridlargacha parchalanadi, uglevodlar
mushaklar bilan jigarda glikogen tarzida to‘planib, zarur bo‘lganda
organizm ehtiyoji uchun xizmat qiladi.

---

60
Murakkab uglevodlar yoki polisaxaridlar molekulasining murak-
kabligi va suvda yomon erishi bilan xarakterlanadi. Murakkab
uglevodlarga kraxmal, glikogen, pektinlar va kletchatka kiradi.
Kraxmal, asosan, g‘alla mahsulotlari, dukkaklilar, kartoshka tarkibida
ko‘p bo‘ladi. Kundalik iste’moldagi umumiy uglevodlar miqdorining
80% ga yaqini kraxmalga to‘g‘ri keladi. Disaxaridlar bilan polisaxa-
ridlar ichakda tegishli fermentlar ta’sirida monosaxaridlargacha
parchalanib, so‘riladi va jigarga o‘tadi, jigarda glukozadan glikogen
sintezlanadi. Qondagi qand miqdori 0,8—1,2 g atrofida bo‘ladi.
Qonda qandning uzoq vaqt yetishmasligi miya to‘qimasining qandga
yolchimay qolishiga olib keladi.
Natijada nevrotik sindrom boshlanishi mumkin. Qandga boy ov-
qat iste’mol qilinganidan keyin aks hodisa — alimentar giðerglikemiya
kuzatiladi. Odam organizmi to‘g‘ri rivojlanishi uchun hayotining
dastlabki kunlaridan boshlab ovqat tarkibida oqsillar, yog‘lar, ugle-
vodlar bilan bir qatorda, vitaminlar, makro va mikroelementlar
bo‘lishi shart.
Vitaminlar klassifikatsiyasi. Vitaminlar va ularning
biologik ahamiyati
Vitaminlar hamma yoshdagi odamlar uchun kerak bo‘lgan
birikmalar qatoriga kiradi. Vitaminlar asosiy organizm to‘qimalarida
kuzatiladigan reaksiyalarni tezlatadi, ya’ni katalizatorlik vazifasini
bajaradi.
Vitaminlarni lotin alifbosining bosh harflari, ya’ni A, B
1
, B
2
,
B
6
, C, D va H bilan ifodalash qabul qilingan.
Vitaminlar organizmda sintezlanmaydi, shuning uchun kundalik
iste’mol qilinadigan ovqat mahsulotlarida organizmning ehtiyojini
qondiradigan darajada vitaminlar bo‘lmog‘i kerak. Bolalarning o‘sish
va rivojlanishi davrida vitaminlarning ahamiyati katta. Organizmning
umumiy vitaminlarga bo‘lgan sutkalik ehtiyoji hammasi bo‘lib bir
necha mg ni tashkil etadi. Ammo vitaminlarga ehtiyoj shuncha kam
bo‘lishiga qaramay, organizmga vitaminlarning kam tushishi oqibatida
yuqorida keltirilgan biokimyoviy o‘zgarishlardan tashqari, modda
almashinuvining buzilishi, ya’ni giðovitaminoz va avitaminoz kasal-
liklari kelib chiqishi mumkin.
Giðovitaminoz — organizmda ba’zi bir vitaminlarning yetish-
masligi natijasida kelib chiqadigan kasallikdir. Vitaminlarning alma-
shinuv jarayonlariga qanday ta’sir qilishini bilmaslik ba’zan giðer-
vitaminoz deb ataluvchi kasallikning paydo bo‘lishiga olib keladi.

---

61
Xususiyati aniqlanmagan vitaminsimon birikmalar ham vi-
taminlar klassifikatsiyasiga kiritilgan bo‘lib, uning asosida vi-
taminlarning yog‘da yoki suvda erishi yotadi.
Yog‘da eriydigan vitaminlar — garmon vitaminlar, suvda eriy-
digan vitaminlar — enzim vitaminlar, deb ham ataladi. Suvda
eriydigan vitaminlar fermentlar tarkibiga kirib, fermentlar ishida
faol qatnashadi hamda kofermentlik rolini bajaradi.
Suvda eriydigan vitaminlar
B
1
v i t a m i n i — tiamin, anevrin organizmda energiya hosil
bo‘lishi jarayonida uglevodlar oxirgi mahsulotlari almashinuvini
idora etuvchi fermentlar hamda oqsil sintezi fermentlari tarkibiga
kiradi. Nervlarning oxirlaridan qo‘zg‘alishlar o‘tishiga yordam beradi.
Hazm a’zolari, yurak-qon tomir tizimi ishiga ta’sir ko‘rsatadi.
8- jadval
Vitaminlar tasnifi
n
a
g
i
d
y
i
r
e
a
d
v
u
S
r
a
l
n
i
m
a
ti
v
n
a
g
i
d
y
i
r
e
a
d
‘
g
o
Y
r
a
l
n
i
m
a
ti
v
n
o
m
i
s
n
i
m
a
ti
V
r
a
l
a
d
d
o
m
1
2
3
B
1
)
n
i
m
a
it
(
i
n
i
m
a
ti
v
,l
a
n
it
e
r
(
i
n
i
m
a
ti
v
A
,l
o
n
it
e
r
o
r
d
i
g
e
d
)
r
a
l
n
it
o
r
a
k
a
t
o
l
s
i
k
m
a
g
n
a
P
B
(
5
1
)
i
n
i
m
a
ti
v
B
2
)
n
i
v
a
lf
o
b
i
r
(
i
n
i
m
a
ti
v
n
it
o
k
i
n
(
i
n
i
m
a
ti
v
P
P
)
a
t
o
l
s
i
k
t
a
o
z
n
e
b
o
n
i
m
a
a
r
a
P
)
i
n
i
m
a
ti
v
H
(
a
t
o
l
s
i
k
B
3
t
a
n
e
t
o
t
n
a
p
(
i
n
i
m
a
ti
v
)
a
t
o
l
s
i
k
i
n
i
m
a
ti
v
D
)
r
a
ll
o
r
e
f
y
i
s
l
a
k
(
B
6
)
n
i
s
d
i
r
i
p
(
i
n
i
m
a
ti
v
i
n
i
m
a
ti
v
E
)
i
r
a
ll
o
r
e
f
o
k
o
t
(
B
(
ti
z
o
n
I
8
)
i
n
i
m
a
ti
v
B
2
1
i
n
i
m
a
ti
v
)
n
i
m
a
l
a
b
o
k
n
a
i
s
(
)
n
o
n
i
x
a
ll
if
(
i
n
i
m
a
ti
v
K
)
n
i
m
a
ti
v
T
(
n
it
i
n
r
a
K
i
s
a
t
o
l
s
i
k
t
a
l
o
F
B
(
9
)
i
n
i
m
a
ti
v
‘
g
o
y
n
a
g
a
m
n
i
y
‘
o
t
a
t‘
O
)
i
n
i
m
a
ti
v
F
(
a
t
o
l
s
i
k
)
i
n
i
m
a
ti
v
H
(
n
it
o
i
B
-
n
i
n
it
e
m
-
li
t
e
m
-
S
d
i
r
o
l
x
-
y
i
n
o
fl
u
s
)
i
n
i
m
a
ti
v
U
(
t
a
b
r
o
k
s
a
(
i
n
i
m
a
ti
v
C
)
a
t
o
l
s
i
k

---

62
1
2
3
,
n
it
u
r
(
i
n
i
m
a
t
i
v
P
)
r
a
l
d
i
o
n
o
v
a
lf
o
i
b
B v i t a m i n i g a boy mahsulotlarga pivo achitqisi va xamirtu-
rush, guruch kepagi, bug‘doy uni, no‘xat, loviya, yong‘oq, jigar,
buyrak, yurak, oriq go‘sht va boshqa ovqat mahsulotlari kiradi.
B
2
v i t a m i n i — riboflavin, moddalar almashinuvi jarayoni-
dagi: oqsil sintezi, organizmning o‘sishi jarayonlari, ba’zi amino-
kislotalar almashinuvida qatnashadi. B
2
vitaminiga boy mahsulotlarga
pishloq, tvorog, jigar, pivo achitqisi va xamirturush, buyrak, javdar
non, qora bug‘doy yormasi, yong‘oq, ismaloq va boshqa ovqat
mahsulotlari kiradi.
PP v i t a m i n i — nikotinat kislota, niatsin, nikotinamid,
oksidlanish-qaytarilish jarayonlarini boshqaruvchi fermentlar tarkibiga
kirib, uglevodlar almashinuvini tezlashtiradi, xolesterin almashinuvini
me’yorlashtiradi.
PP vitaminiga boy mahsulotlarga pivo achitqilari va xamirturush,
guruch kepagi, loviya, qora bug‘doy yormasi, bug‘doy non, jigar, javdar
non, mol va qo‘y go‘shti, baliq va boshqa ovqat mahsulotlari kiradi.
B
6
v i t a m i n i — piridoksin jigarda aminokislotalar almashinu-
vi, glikogenning fosforlanishida ishtirok etadi. B
6
vitaminiga boy
mahsulotlarga mol go‘shti, jigar, baliq, tuxum, pishloq, loviya,
kepakli un va boshqa ovqat mahsulotlari kiradi.
B
12
v i t a m i n i — sianokobalamin, kobalamin, anemiyaga qarshi
modda, eritrotsitlarning yetilib chiqishini kuchaytiradi.
B
12
vitaminiga boy mahsulotlarga jigar, buyrak, mol go‘shti,
tuxum sarig‘i, baliq va boshqa ovqat mahsulotlari kiradi.
C v i t a m i n i — askorbat kislota oksidlanish-qaytarilish ja-
rayonlarida, moddalar almashinuvi, fosforlanishda, nuktin kislota
sintezida ishtirok etadi.
C vitaminiga boy ovqat mahsulotlariga na’matak, maymunjon,
qoraqat, qora chetan, karam, kartoshka, sitruslar, ko‘k piyoz,
petrushka va boshqa ovqat mahsulotlari kiradi.
Yog‘da eriydigan vitaminlar
A v i t a m i n i — retinol, degidroretinol, karotinlar nafas olish
to‘qimalarida uglevodlar almashinuvida, glukoza sintezida, suyak
to‘qimasi shakllanishida, ovqat oqsilining singishi, yog‘lar alma-
shinuvi, nuklein kislotalar sintezida ta’siri sezilarli; teri, nafas va
siydik yo‘llari shilliq pardalaridagi almashinuv jarayonini boshqaradi.

---

63
A vitaminiga boy mahsulotlarga baliq moyi, treska jigari, tuxum
sarig‘i, qaymoq, ismaloq, karotin manbalari, sabzi, maymunjon,
pomidor, o‘rik, ko‘k sabzavot barglari va boshqa ovqat mahsulotlari
kiradi.
D v i t a m i n i — kalsiferollar, kalsiy va fosforning surilish
jarayonini yo‘lga qo‘yadi, oqsil sintezida organik fosforni anorganik
fosforga aylantiradi, o‘sishni kuchaytiradi.
D vitaminiga boy mahsulotlarga treska jigari, mol jigari, pishloq,
sariyog‘, seld, baliq moyi va boshqa ovqat mahsulotlari kiradi.
Umumiy ovqatlanish korxonalariga nisbatan qo‘yiladigan
sanitariya talablari
Umumiy ovqatlanish korxonalaridagi gigiyena qoidalari sanitariya
nazorati muassasalari tomonidan tekshirib turiladi. Kasallik kelib
chiqishining oldini olish maqsadida sanitariya nazorati olib boriladi.
Sanitariya nazoratini umumiy ovqatlanish korxonalari qurilishidan
boshlash kerak. Sanitariya nazorati noziri yangi qurilish yoki qayta
qurishga mo‘ljallangan binoning hamma loyihalari va unga berilgan
izohlar bilan tanishib chiqishi va ish yuzasidan mulohazalarni bildi-
rishi, qurilish yoki ta’mirlash ishlarining borishini (loyiha bo‘yicha)
nazorat qilishi lozim. Yangi yoki qayta qurilgan bino sanitariya shifokori
ruxsati bilan ishga tushiriladi.
Sanitariya nazorati xodimi javobgarlikni o‘z zimmasiga oladi.
Bundan tashqari, yangi ovqat mahsulotlaridan sandartlar ishlab
chiqish ham sanitariya nazorati zimmasiga yuklanadi.
Kundalik sanitariya nazorati
Sanitariya epidemiologiyasi nazorati xodimlari zimmasiga profi-
laktik nazoratdan tashqari, oziq-ovqat mahsulotlarini tashish, saqlash,
taom tayyorlash va xo‘randalarga yetkazishgacha bo‘lgan davrda sani-
tariya nazorati olib borish yuklanadi. Shuningdek, kundalik sanitariya
nazorati xodimi tayyorlangan ovqatning iste’molchilarning fiziologik
hamda gigiyenik ehtiyojlarini qondira bilish, ovqatdan zaharlanish,
yuqumli kasalliklar hamda gijjalar tarqalishining oldini olish vazifa-
larini bajaradi „Umumiy ovqatlanish korxonalarining loyihalari
me’yori“ asosan, San. Q va M bilan qonunlashtirilgan, bundan
tashqari, Sog‘liqni saqlash vazirligining bosh sanitariya-epidemio-
logiya nazorati markazi tomonidan „Umumiy ovqatlanish korxonalari
uchun sanitariya qoidalari“da ko‘rsatilgan va tasdiqlangan. Umumiy
ovqatlanish korxonalari tuzilishiga ko‘ra bir xil bo‘ladi. Bunda,
asosan, qancha xo‘randaga mo‘ljallangani hisobga olinadi. Oshxona,

---

64
asosan, xo‘randalar hamda ovqat tayyorlash (qozonxona) (kirish-
chiqish yo‘llari alohida) bo‘limlaridan iborat. Xo‘randalar uchun
ajratilgan bo‘limda dahliz, kiyim yechiladigan joy, hojatxona,
ovqatlanadigan zal (bufeti bilan) bo‘lishi kerak. Ishlab chiqarish
uchun airatilgan qismga: oshxona xizmatchilari uchun ish va dam
olish xonasi, alohida hojatxona, dushxona, omborxonalar (sovitila-
digan va sovitilmaydigan), ishlab chiqarish bo‘limlari (oshxona,
go‘sht, baliq, sovuq taomlar tayyorlash, sabzavotlarni ishlash,
qandolat mahsulotlarini tayyorlash sexlari), yemakxona va oshxona,
yuvish xonasi, yordamchi xonalar (ventilatsiya, qozonxona, o‘txona,
bo‘sh idishlar saqlanadigan omborlar va b.) kiradi. Masalliqlarni
hozirlab beradigan korxonalarda mahsulotlarning turiga qarab ishlov
beradigan binolar bo‘lmaydi. Yarimfabrikatlarni tekshirishga tayyor-
lash va to‘g‘rilash uchun bitta oldindan ishlov berish xonasi bo‘ladi.
Masalliqlar tayyorlab qo‘yiladigan korxonalarda xonalar birmuncha
ko‘proq bo‘ladi.
Umumiy ovqatlanish korxonalarining sathi yoppasiga, xo‘ran-
dalar bir yo‘la ovqatlanishiga qarab rejalanadi. Umumiy ovqatlanish
korxonalarining ishlab chiqarish binolari ufqning shimol tomoniga,
savdo binolari janub tomonga qarab turadigan qilib rejalangani
ma’qul. Tayyor taomlarning epidemiologik jihatdan ishonchli
bo‘lishida, ularning issiq bo‘lishi muhim ahamiyatga ega. Suyuq
taomlarning harorati 75°C, quyuq taomlarniki esa 65°C dan kam
bo‘lmasligi kerak. O‘choqxona va yordamchi binolar yorug‘, havo
almashinib turadigan bo‘lishi kerak. Xonalarning poli va devorlarining
bir qismiga oson yuvib-tozalanadigan keramik plitalar qoplanishi
kerak. Oshxona doimo ozoda bo‘lishi, eshik va dastgohlar nam latta
bilan har kuni artilishi, haftada bir marta 1% li tindirilgan xlorli
eritma—ohak bilan yuvib turish lozim. Oshxona anjomlarini ish tamom
bo‘lgach har kuni yaxshilab tozalash, kalsiylangan ishqorli issiq
suv bilan yuvish, toza suv bilan chayish va quritish kerak. Pashsha,
sichqon, kalamush hamda suvarakni qirish darkor. Har bir xonada
chiqindilar uchun qopqoqli idishlar bo‘lishi, ularni har kuni ikki
mahal to‘kib turish kerak. Idish-tovoq yuviladigan stol va vannalar
zanglamaydigan yaxilt po‘lat tunuka bilan qoplanishi, asbob-
anjomlarni vaqt-vaqtida 0,2 % li xloramin eritmasi bilan chayib
turish kerak. Tayyor ovqatni zanglamaydigan po‘lat idishda saqlash,
bo‘shaganidan keyin darhol yuvish lozim.
Yuvish uchta jarayonda bajariladi: 1) vannada idishlar xantalli
issiq suvda yuviladi; 2) issiq suv bilan chayiladi; 3) sim to‘rdan

---

65
to‘qilgan javonlarda quritiladi. Xo‘randalardan bo‘shagan idish-
tovoqlarni yuvish uchun uchta uyali vanna yoki uchta tog‘ora kerak
bo‘ladi. Dastlab, idishlar ovqat qoldiqlaridan tozalanadi, keyin
vannaning birinchi bo‘limida yog‘ini yuvish uchun 1% li xantal
eritmasida yoki 1—2% li ichimlik sodasi eritmasida (45°C) yuviladi.
Vannaning ikkinchi bo‘limida mikroblarni ketkizish maqsadida idish-
lar qaynoq suvda 1 % xlorli ohak eritmasi yoki 0,2 % xloramin
qo‘shib yuviladi. Uchinchi bo‘limda qaynoq (75°C) suvda chayiladi
va sim to‘r javonda quritiladi. Tez buziladigan mahsulotlarni (sut,
tvorog, qaymoq, go‘sht, baliq) saqlash uchun oshxonada sharoit
bo‘lmasa, kundalik miqdori har kuni olib kelinadi. Go‘dak bolalar
muassasalaridagi idish-tovoqlarni sterillash yoki qaynatish tavsiya
etiladi.
Muzxonalarga alohida ahamiyat berish (go‘sht uchun — 0°C,
baliq uchun — 2°C, sut, yog‘ mahsulotlari uchun — 2°C va
hokazo) lozim. Muzxonada mol va parranda go‘shtini 5 kun, dudlangan
go‘shtni 20 kun, qaynatilgan kolbasalar, sosiskani 72 soat, sutni
20 soat saqlash mumkin. Oshxonada ishlaydigan shaxslar shaxsiy gi-
giyena qoidalariga puxta rioya qilishlari, ishga joylashishda va keyin-
chalik har uch oyda bir marta terapevt-shifokor tekshiruvidan o‘tib
turishlari kerak. Oshxonaga ishga joylashayotgan shaxslar teri-tanosil
kasalliklari, bakteriologik mutaxassis tekshiruvi, fluorografik tek-
shiruvidan o‘tadilar. Ko‘rik natijasi sanitariya daftarchasiga yoziladi
va muassasa ma’muriyatiga topshiriladi.Oziq-ovqat tarmog‘ining barcha
xodimlari har ikki yilda maxsus yo‘nalish bo‘yicha sanitariya mini-
mumi topshirib turadilar. Tayyor ovqatni tarqatadigan shaxslarning
qo‘li nihoyatda toza bo‘lishi kerak. Tirnoqlari tez-tez olib turilishi
lozim. Tirnoq ostilarini tozalash (ishlab chiqarish manikuri), ish
boshlashdan oldin va ish paytida qo‘lni xlorli ohak eritmasi bilan
(ayniqsa, hojatxonadan chiqqach) yaxshilab yuvish kerak. Ish vaq-
tida qo‘lga uzuk taqish mumkin emas. Qo‘lda yiringli yarachalar bor-
yo‘qligiga alohida ahamiyat berish zarur. Oziq-ovqat mahsulotlari
bilan ishlovchi shaxslar shaxsiy gigiyenaga qat’iy amal qilishlari, ish
vaqtida korjoma (ro‘molcha, qalpoq, shim, xalat va poyabzal) kiyib
olishlari kerak. Korjoma alohida maxsus shkaflarda saqlanadi va max-
sus korxonalarda yuviladi. Korjomada hojatxonaga kirish man qili-
nadi. Masalliqlar (go‘sht, baliq) va pishgan ovqatlar uchun alo-
hida-alohida taxtalar va idishlar bo‘lishi kerak.
Masalliq tayyorlashdan oldin qo‘llarni, albatta, sovunlab yuvish
lozim. Xodimlar faqat maxsus ajratilgan xonada ovqatlanishlari ke-

---

66
rak. Oshxonada ishlovchilarning sanitariya malakasini oshirishga e’tibor
beriladi.
Ovqatdan zaharlanish. Ovqatdan zaharlanish deganda, mikro-
organizmlarning muayyan turlari tushgan ovqat toksikoinfeksiyasi,
bakterial toksikozlar, organik yoki noorganik tabiatli zaharli moddalar
tutgan ovqatni iste’mol qilish natijasida o‘tkir, ba’zan surunkali
kasallanish tushuniladi. Ovqatdan zaharlanishning uchta katta guruhi:
mikrobdan zaharlanish (toksikoinfeksiyalar va toksikozlar), mikrobga
aloqador bo‘lmagan zaharlanishlar (o‘simlik va hayvonlar mahsu-
lotlari, kimyoviy birikmalar) va sababi aniqlanmagan zaharlanishlar
(Gaff va Urov kasalliklari) farq qilinadi.
Mikroblar tushgan ovqatdan zaharlanish. To‘rtinchi iqlimiy
sharoitda qayd etilgan hamma ovqatdan zaharlanishning 95% ini
mikrobli ovqatlardan zaharlanish tashkil etadi. Bularning asosiy qismi
ovqat toksikoinfeksiyalaridir. Ovqat toksikoinfeksiyalari deb, tirik
mikroblar ko‘p miqdorda tushgan ovqatni iste’mol qilish natijasida
o‘tkir va o‘rtacha o‘tkir kechadigan, to‘satdan paydo bo‘lgan kasal-
liklarga aytiladi.
Ichak tayoqchasi va protey qo‘zg‘atadigan toksikoinfeksiyalar.
Ichak tayoqchasining ko‘p sonli serologik guruhlari orasida oziq-
ovqat mahsulotlariga tushib ovqat toksikoinfeksiyasini qo‘zg‘atadi-
gan enteropatogen turlarining ikkita toifasi aniqlangan. Ovqat
toksikoinfeksiyalarini ikkala kategoriyadagi ichak tayoqchalari va
enterotoksin ishlab chiqaradigan tayoqchalar qo‘zg‘atishi mum-
kin. Ichak tayoqchalarining tashqi muhitda, shuningdek, suvda va
oziq-ovqat mahsulotlarida topilishi sanitariya amaliyotida zararlanish
hisoblanadi. Ovqat toksikoinfeksiyalarini qo‘zg‘atuvchilari, shu-
ningdek, protey turidagi chirindi mikroblar (asosan, Bas. proteus
vulgaris) tashqi muhitda, ayniqsa, chiriyotgan oqsil qoldiqlarida
keng tarqalgan. U xomligicha issiqlik ishlovi berilgan go‘shtli va baliqli
taomlar, ichak-chavoqdan tayyorlangan kolbasa, kartoshka qaylasi
va boshqalarda ko‘payishi mumkin. Proteyning ko‘payishi uchun qu-
lay harorat 25—37°C hisoblanadi. Protey oziq-ovqat mahsulotlarida
talay miqdorda ko‘payganda ham ularning organoleptik xossalari
yomonlashmaydi, chunki protey oqsillari parchalanmaydi.
Klinikasi. Enteropatogen ichak tayoqchalari va protey mikrobi
qo‘zg‘atadigan kasallikning inkubatsion davri 4—24 soat bo‘lib, u
organizmga tushgan enteropatogen ichak tayoqchalari va proteyning
miqdoriga bog‘liq. Bu tayoqchalar ko‘p tushsa va organizm darmon-
sizlanib qolsa, inkubatsion davr 2—4 soatgacha qisqaradi, tayoq-

---

67
chalar kam miqdorda tushganda va organizm kuchli bo‘lganda 48
soatgacha uzayadi. Kasallik birdan boshlanadi, ko‘ngil ayniydi, bosh
aylanadi, tana harorati 37,5—39°C gacha ko‘tariladi, qorin dam-ba-
dam g‘ijimlab og‘riydi, kuchli ich ketadi, ba’zan teriga nim pushti
rang toshmalar toshadi. Ko‘pincha oyoq mushaklari tortishib og‘-
riydi. Kasallik 2—3 kunga, kamquvvatli bemorlarda esa 7 kungacha
cho‘ziladi. Sog‘ayish davri 2—4 kun davom etadi. Kasallik bolalarda
va keksa yoshdagi kishilarda og‘ir kechishi, ba’zan fojiali tugashi
mumkin. Mikrobning bu turi ko‘proq go‘shtli, qiymali taomlar:
kotlet, go‘shtli blinchik, flotcha makaron, salatlar—vinegretlarga
ko‘p tushadi.
Profilaktikasi. Zaharlanishning oldini olish maqsadida quyidagi
tadbirlarni bajarish darkor:
a) oziq-ovqat korxonalari xodimlari shaxsiy gigiyena qoidalariga
amal qilishlari shart;
b) oziq-ovqat mahsulotlari tayyorlanadigan uskunalar va
anjomlar bekam-u kost bo‘lishi, yuvilmasdan ishlatilmasligi lozim;
d) umumiy ovqatlanish va oziq-ovqat sanoati korxonalarida
hasharotlar va kemiruvchilarni yo‘qotish, shuningdek, buzilayotgan
mahsulot va nishxo‘rdning yig‘ilib qolishiga yo‘1 qo‘ymaslik zarur;
e) tez ayniydigan, ayniqsa, tayyor taomlarni tarqatish qoi-
dalariga qattiq amal qilish shart.
Enterokokklar qo‘zg‘atadigan toksikoinfeksiyalar. Ko‘p miqdorda
enterokokklar (Enterococcus, Str, Faccaus, Var, liguefaciens et
Zumagenes) (1 g mahsulotda o‘nlab milliard tirik mikroblar) tushib,
zararlangan oziq-ovqat mahsulotlari iste’mol qilingandan 15—24
soat o‘tgach, yuzaga chiqadigan toksikoinfeksiya tiðidagi kasallik
vujudga kelishi, hojatning og‘riqli bo‘lishi bilan boshlanadi. Organizm
harorati o‘zgarmaydi. 36—48 soatdan so‘ng sog‘ayish boshlanadi.
Profilaktikasi yuqorida keltirilgan boshqa toksikoinfeksiyaga o‘x-
shash. Mahsulotning zararlanishiga yo‘1 qo‘ymaslik uchun shaxsiy
gigiyena qoidalariga amal qilish, ovqatni me’yoriga yetkazib pi-
shirish va tez buziladigan tayyor mahsulotlarni saqlash muddatlariga
rioya qilish zarur.
Sporali anaeroblar (Clatsridium perfringens) qo‘zg‘atgan ovqat
toksikoinfeksiyalari. Hozirgi kunda 12 turdagi toksinli moddalar 
α,
β, γ
va boshqalarni ajratadigan A, B, C, E, G, D turlardagi C1.
pertringens turli ovqat toksikoinfeksiyalarining qo‘zg‘atuvchilari
hisoblanadi.
Cl. pertringens fakultativ anaerob, to‘liq hamda to‘liqmas

---

68
vakuum sharoitlarida ko‘payadi. 37°C ko‘payishi va zaharlar hosil
bo‘lishi uchun qulay harorat hisoblanadi.
Yuqish manbalari uy hayvonlari: yirik va mayda shoxli qoramol,
parrandalar hisoblanadi. Hayvonlarda bu kasalliklar enterotokse-
miyalar ko‘rinishida kechadi. Go‘sht, sut, kolbasa mahsulotlari
C1. pertringens bilan zararlanishi mumkin. Shuningdek, C1.pertringens
tuproq va suv orqali oziq-ovqat mahsulotlariga tushishi ham mumkin.
K l i n i k a s i . Kasallik ikki shaklda namoyon bo‘ladi: a) yashirin
davr — 6—22 soat davom etadi. Bunda kasallik to‘satdan boshlanadi:
bemorning ko‘ngli ayniydi, qusadi, ichaklari spazmga uchraydi,
ko‘p marta (sutkada 20 martagacha) ichi ketadi, axlatidan badbo‘y
hid keladi, ko‘p yel ajraladi, og‘ir kechganda oyoq-qo‘l mushaklari
tortishadi, ba’zan arterial bosim tushib ketadi (kollapsga qadar).
Kasallik me’yoriy haroratda kechadi, 1—2 kun davom etadi, xolos;
b) kasallik nekrotik entenit ko‘rinishida ham o‘tib, ichaklarning bir
qismida yiringlash boshlanadi, natijada bemorlar jarrohlik bo‘limiga
tushib qoladilar.
E p i de m i o l o g i y a s i . Toksemiya bilan kasallangan hayvonlar
(qo‘y, buzoq, echkilar) oziq-ovqat mahsulotlarini zararlantiradigan
manba hisoblanadi. Go‘sht va sut mahsulotlari aksari A tur bilan
zaharlangan bo‘ladi: go‘sht va tuproq namunalaridan C turdagi Cl.
perfringens ajratiladi. Charchagan hayvonlar, masalan, olis joylardan
— 260 km uzoqdan haydab kelingan hayvonlar go‘shtida C1.
perfringens 3—4 barobar ko‘p ajraladi.
P r o f i l a k t i k a s i . Cl. perfringens qo‘zg‘atgan toksikoinfek-
siyalarning oldini olish quyidagilardan iborat:
1. Go‘shtni qayta ishlaydigan korxonalarda sanitariya qoidalariga
rioya qilinishi ustidan nazorat o‘rnatish (mahsulotlarning zararlan-
maslik tadbirlari).
2. Go‘sht va boshqa mahsulotlarni past haroratda saqlash.
3. Yaxshilab pishirish, ya’ni kolbasa va boshqa go‘shtli
mahsulotlarni tayyorlash uchun ajratilgan mahsulot va ziravorlarni
sterillash.
Sporali aeroblar (bac. cereum.) qo‘zg‘atgan ovqat toksikoinfek-
siyalari. So‘nggi yillarda qator mamlakatlarda qo‘zg‘atuvchisi
B.cereum bo‘lgan ovqat toksikoinfeksiyalari avj olmoqda. Bu tashqi
muhitda keng tarqalgan spora hosil qiladigan aerob hisoblanadi.
B.cereum go‘sht qiymasida, ichak-chavoqdan tayyorlangan kolbasada,
sutda, baliqda, ayniqsa, tez ko‘payadi.

---

69
Toksikoinfeksiyalar 1 g mahsulotda 106—109 tagacha mikroblar
bo‘lgan oziq-ovqat mahsulotlarini iste’mol qilganda vujudga kelishi
mumkin.
K l i n i k a s i . Kasallikning yashirin davri (4—16 soat) o‘tgandan
keyin qorin sanchib og‘riydi, ko‘ngil ayniydi (sutkasiga 10—15 marta).
Bemor qusmasligi mumkin, harorati o‘zgarmaydi, kasallik qisqa
muddat (12—48 soat) davom etadigan va sog‘ayish bilan tugalla-
nadigan yengil toksikoz ko‘rinishida kechadi.
Zararlangan kolbasa yeyilgandan 2 soat o‘tgach, kasallik bosh-
langandan 14 soat keyin esa bemor qon aralash qusgan va o‘lgan.
Jasad yorib ko‘rilganda toksik enterit aniqlangan.
P r o f i l a k t i k a s i . B. cereum qo‘zg‘atgan ovqat toksikoinfeksiya-
larining oldini olish bo‘yicha ushbu tadbirlar amalga oshirilishi lozim.
1. Mahsulotni saqlashda sifati ustidan tegishli nazorat o‘rnatish.
1 g mahsulotda 100 dan ortiq B.cereum bo‘lgan qaynatilgan
kolbasalarni, albatta, takror qaynatib yoki qovurib iste’mol qilish.
2. Masalliqlar va tayyor taomlar ustidan sanitariya nazorati olib
borish kerak. Bakterial toksikozlar og‘ir kechadigan kasallik bo‘lib,
iste’mol qilingan ovqat mahsuloti tarkibidagi mikroblar yashash
davrida ajratgan maxsus zahari ta’sirida ro‘y beradi. Bunday zaharla-
nishga botulizm hamda stafilokokkli zaharlanishlar kiradi.
Stafilokokk intoksikatsiyalari. Stafilokokklar orqali ovqatdan
zaharlanish bakteriyalar toksinlaridan zaharlanishga xos kasallik
hisoblanadi. Stafilokokk intoksikatsiyalari orqali ovqatdan zaharla-
nish umumiy ovqatdan zaharlanishning taxminan 1/3 qismini tashkil
qiladi.
Stafilokokk intoksikatsiyalari bilan ovqatdan zaharlanish 1899-
yilda birinchi bo‘lib P.N.Leshchenkov tomonidan kashf etilgan.
Zaharlanish birinchi bor yong‘oqli-kremli tort yegan odamlarda
qayd qilingan va undan Stafilokokk bakteriyasi topilgan.
Stafilokokkli intoksikatsiyalar ajralgan enterotoksinning ovqat
hazm qilish a’zolarining shilliq qavatiga ta’siri bilan xarakterlanadi.
Bunda shilliq qavatda yallig‘lanish alomatlari kuzatiladi. Zaharlanish
davrida kuzatiladigan kollapsga o‘xshash o‘zgarishlar zaharning orga-
nizmga umumiy ta’sir ko‘rsatishi bilan birga, buyrakosti bezi ishi-
ning susayganini bildiradi.
Patogen stafilokokklar plazmani koagulatsiya qilib, gemolitik
xossalarga ega bo‘ladi, biroq ovqatdan zaharlanishni enterotoksin
ajratadigan stafilokokklar keltirib chiqaradi.
K l i n i k a s i . Kasallanish alomatlari yashirin davrdan keyin tar-

---

70
kibida stafilokokklarning enterotoksin shtammlari bo‘lgan ovqat
mahsulotlarini iste’mol qilgandan so‘ng 2—4 soat o‘tgach paydo
bo‘ladi. Stafilokokk intoksikatsiyasining yetakchi belgilari gastroentenit
hisoblanadi. Kasallik shiddat bilan boshlanadi, bemor to‘satdan
tez-tez qusa boshlaydi, qorinni qattiq achishtiradigan og‘riq (to‘sh
osti sohasida) bezovta qiladi, ich ketishi kuzatiladi, ayrim hollarda
ich ketmasligi mumkin. Bemorlar darmonsizlikdan, bosh og‘rig‘i,
bosh aylanishidan noliydilar. Tomir tez uradi, to‘liqligi sust bo‘ladi.
Tana harorati odatda o‘zgarmaydi, sovuq ter chiqadi. Kamdan kam
hollarda yurak faoliyati susayadi. Talvasa tutadi. Kasallik qisqa vaqt
kechadi, odatda, ikkinchi kuni sog‘ayish boshlanadi. O‘lim bilan
tugash hollari qayd qilinmagan.
E p i d e m i o l o g i y a s i . Stafilokokk intoksikatsiyalari aksari sut
va sut mahsulotlari iste’mol qilingandan keyin paydo bo‘ladi.
Mahsulotlarda enterotoksin 18—20°C da rivojlanadi. Bunda mahsu-
lotning organoleptik xossalari rangi, hidi, ta’mi o‘zgarmaydi.
Stafilokokk enterotoksini issiqlikka g‘oyat chidamli. U 30 daqiqa
davomida qaynatishga bardosh beradi. Shu sababli, stafilokokk tush-
gan bo‘lsa, qaynatilgan va patserizatsiya qilingan sut ichilgandan
keyin ham intoksikatsiya ro‘y berishi mumkin.
Oziq-ovqat korxonalari sanitariya holatining qoniqarsizligi ham
stafilokokkning tarqalishiga sabab bo‘ladi.
P r o f i l a k t i k a s i . 1. Oziq-ovqat mahsulotlari bilan ishlashga
aloqador shaxslarning sog‘ligi ustidan nazorat olib borish. Teri
qatlamlarida, qulog‘ida, ko‘zida, tomog‘ida yiringli kasalliklar va
yuqori nafas yo‘llarida yallig‘lanishi bor shaxslar oziq-ovqat
mahsulotlari bilan aloqador ishga qo‘yilmaydi.
2. Mastit bo‘lgan hayvonlar sutini ichish mumkin emas.
3. Oziq-ovqat korxonalari xodimlari shaxsiy gigiyena tartibiga
rioya qilishlari, burun-halqum kasalliklari va chirigan tishlarini o‘z
vaqtida davolatishlari kerak.
4. Sut, sut mahsulotlari, kremli qandolatlar, shuningdek, tez
buziladigan boshqa mahsulotlarni sovitiladigan xonalarda saqlash shart.
5. Stafilokokk enterotoksini issiqqa juda chidamli bo‘lgani tufayli,
mahsulotni 2—2,5 soat qaynatib zararsizlantirish kerak.
Botulizm
Botulizm lotincha botulus so‘zidan olingan bo‘lib, kolbasa
ma’nosini anglatadi. Chunki kasallik ko‘pincha kolbasa iste’mol qilish
natijasida paydo bo‘ladi. Botulizm kasalligini keltirib chiqaruvchi

---

71
bakteriya Cl.botulinum 1896-yilda Gollandiyada cho‘chqa go‘shtidan
tayyorlangan kolbasani iste’mol qilish natijasida keng tarqalgan vaqtda
Evan Ermengem tomonidan kashf etilgan.
Botulizm (Clatsridium botulinum) zahari bilan zaharlangan
ovqatni iste’mol qilish natijasida paydo bo‘lgan, og‘ir kechadigan
o‘tkir kasallik.
Cl.botulinum zahari qaynatilganda bir necha minut ichida
parchalanadi, 80°C gacha qizdirilganda 30 daqiqa, 58°C da 3 soat-
dan so‘ng parchalanadi.
Botulizm qo‘zg‘atuvchisi aniq anaerob. U havo kirmaydigan
joyda baliq, yog‘li cho‘chqa go‘shtida, yo‘g‘on kolbasa bo‘laklari
ichida yoki germetik berk konserva bankalarida hosil bo‘ladi.
K l i n i k a s i . Botulizm belgilari organizmga tushgan zahar
miqdoriga ko‘ra 2 soatdan 36 soatgacha davom etadigan yashirin
davrdan keyin yuzaga chiqadi. Kasallikning datslabki alomatlari: „ko‘z
simptomlari“ buyumlarning qo‘shaloq bo‘lib ko‘rinishi, ko‘rishning
xiralashuvida (tuman yoki to‘r tutganga o‘xshab) namoyon bo‘ladi.
Bemorlar ko‘pincha bosh og‘rishidan nolishadi, yurish muvozanati
buziladi, bularga tovushning butunlay chiqmay qolishi (afoniya)
qo‘shiladi. Kasallik zo‘rayganda alomatlar yanada kuchayadi, ko‘z
simptomlarida ko‘z mushaklari faoliyati buzilishi, qovoqlar va ko‘z
soqqasi harakati falajlanishi kuzatiladi. Qorachiqlar yorug‘likdan
uncha ta’sirlanmaydi, akkomodatsiya pasaygan, ko‘z soqqalarining
o‘ynab turishi (nitsagm), qorachiqlarning notengligi (anizokariya)
kuzatiladi. Yuz mushaklarini sezgirligi chegaralanib, hatto yo‘qoladi
(amimiya). Ba’zi chaynov mushaklarining taranglashib qolishi sababli
og‘izni ochish qiyinlashadi. Yumshoq tanglay falajlanadi, yutish
buziladi, hiqildoqqa ovqat tushib, qattiq yo‘tal tutadi. Nutq buziladi.
Tana harorati o‘zgarmaydi, lekin tomirlar urishi tezlashadi.
Nafas olishning buzilishi kasallik og‘irlashganini bildiradi. O‘z
vaqtida maxsus zardob yuborilmasa, 70% hollarda fojia yuz beradi.
Nafas markazining zaharlanishi oqibatida diafragma falajlanishi so-
dir bo‘ladi.
E p i d e m i o l o g i y a s i . Uy sharoitida termik ishlov berish
yetarlicha bo‘lmagan holda konservalarni germitizatsiya qilishning
keng qo‘llanishi aksari kasallikiar paydo bo‘lishiga olib kelmoqda.
Bu germetik bankalarga solib tayyorlangan qo‘ziqorinlarni iste’mol
qilganda, ayniqsa, ko‘p uchraydi. Zamburug‘larni Cl.botulinum
sporalanidan tozalash deyarli mumkin emas, shuning uchun ger-
metik yopilgan bankada sporalar ko‘pincha o‘sa boshlaydi va zaharni

---

72
ko‘p ajratadi. Botulizm zaharining hosil bo‘lishi uchun 20—25°C,
ya’ni uy harorati qulay harorat hisoblanadi. Ayniqsa, yirik, sirti
seryog‘ baliqni iste’mol qilishda botulizm bilan kasallanish hollari
uchrab turadi. Baliq to‘r, qarmoq, ilmoqlarda uzoq vaqt qolib
ketgan hollarda zaharlanadi.
P r o f i l a k t i k a s i . Dudlangan mahsulotlarni (baliqiar) tay-
yorlash uchun baliqni sovitish asosiy shart hisoblanadi. Konserva
sanoatida xomashyo sifatini va konservalarni sterilizatsiyalash rejimini
qattiq nazorat qilish botulizmdan profilaktika qilishning muhim
chorasi hisoblanadi. Xomashyo C1.botulinum sporalari bilan
zararlangan, yetarlicha sterilizatsiya qilinmagan konservalar intoksi-
katsiyaning yuz berishi ehtimoli jihatidan katta xavf tug‘diradi,
chunki sporalar qulay haroratda o‘sadi.
Alimentar toksik aleykiya (septik angina). Alimentar toksik
aleykiya yoki septik angina qishda qor tagida qolib ketgan g‘allani
iste’mol qilish natijasida paydo bo‘ladi. Erta bahorda qorlar eriganda
oftob ta’sirida dalalardagi g‘allada nam va issiq muhit hosil bo‘lib,
bu Fusarium sporotrichiella var, sporotrichioides turkumidagi
zamburug‘ning ko‘payishiga imkon beradi.
Zamburug‘larning hayot faoliyati natijasida g‘allalarda zaharli
moddalar yig‘iladi, bular issiqqa g‘oyat chidamli, 120°C haroratda
2 soat mobaynida ham parchalanmaydi. Zaharli moddalar odamlar,
hayvonlar va parrandalarga zaharli ta’sir ko‘rsatadi.
Kasallikning tarqalishi bahor faslining oxiri va yozning boshlarida
zaharlangan g‘alla mahsulotlarini iste’mol qilgandan 1—3 hafta
o‘tgandan keyin kuzatiladi. Ba’zi vaqtlarda, kasallik belgisi (noxush-
lik, og‘izning burishishi, yutishning qiyinligi, kam bo‘lsa-da, ko‘ngil
aynish, qusish, ich ketish alomatlari) kuzatiladi. Zamburug‘ tok-
sinlari bilan zararlangan g‘alla mahsulotlaridan tayyorlangan non
iste’mol qilingandan bir necha soat o‘tgandan keyin ham bu
alomatlar kuzatiladi. Aleykiya kasalligining boshlanishi qon paydo
qilish a’zolari faoliyatining buzilishi bilan ifodalanadi. Kasallikning
rivojlanishida qonda leykopeniya hamda qon tanachalarining hosil
bo‘lishida depressiya (trombopeniya, giðoxrom anemiya) alomatlari
kuzatiladi. Leykotsitlarning miqdori 1:10
9
/1 kamayishi (1 mm
3 
da
1000 va undan ham kam), eritrotsitlarning soni esa 1,8:10
12
/1
(1800.000) gacha kamayishi mumkin.
Kasallik atsa-sekin rivojlanadi. Avvaliga tomoqning yallig‘lanishi
va yengil gastrit paydo bo‘lib, umumiy holat biroz o‘zgaradi, so‘ngra
qonda leykotsitlar miqdori 3000—4000 gacha, hatto 800 va undan

---

73
ham kamayadi. Bu leykopeniya bosqichi deyiladi. Keyinchalik qon
tarkibida o‘zgarishlar kuchaya boradi: leykotsitlar miqdori 1 mm
3
da
400—200 gacha pasayadi. Gemoglobin miqdori ham keskin pasayadi.
Kasallik og‘irlashib, teriga gemorragik toshmalar toshadi.
Tomoqning difteritik yallig‘lanishi bilan birga, og‘ir angina belgilari
rivojlanadi. So‘ngra nekrotik va hatto gangrenoz angina paydo bo‘ladi.
Nekrotik jarayon bodomcha bezlarga, yoychalarga, tilchaga, burun-
halqum halqasiga va hatto lunj shilliq pardasiga tarqaladi. Natijada
komaning klinik manzarasi rivojlanishi mumkin. Bu anginali gemor-
ragik bosqich deyiladi. 1960-yilda Bolgariya, Ruminiya, Yugoslaviyada
olingan g‘alla zamburug‘i zaharlari oqibatida buyrak va siydik
yo‘llari kasalligi qayd etilgan. Siydik yo‘llari kasalligiga duchor
bo‘lganlarning 1/3 qismida poliðlar va karsinomalar topilgan. Bunday
kasalliklar zararlangan g‘alla mahsulotlaridan tayyorlangan taomni
iste’mol qilganlarda ko‘proq uchragan.
Shuning uchun ham endemik nefropatiya deb atalgan.
P r o f i l a k t i k a s i . Dalada, qor otsida qolib ketgan g‘allani
ovqatga ishlatmaslik kerak. G‘allani yig‘ish va almashtirish sanitariya
nazorati otsida amalga oshiriladi. G‘alla boshoqlari qolib ketgan dala-
larni erta haydash tavsiya etiladi.
Fuzarium zamburug‘i tushgan g‘allani umuman ovqatga (hay-
vonga ham) ishlatish mumkin emas, chunki hayvonlarda ham bu
kasallik kuzatiladi. Bu g‘alladan texnik qayta ishlash (xususan spirtga)
maqsadida foydalanish mumkin, xolos.
Hayvon mahsulotlaridan zaharlanish
Ayrim baliqlar va hayvonlarning a’zolari, masalan, qoziqbosh
balig‘i, usach, ignaqorin baliq uvuldirig‘i, qoramolning buyrakusti
va me’daosti bezlari zaharli hisoblanadi. Qoziqbosh balig‘i O‘rta
Osiyoning ba’zi havzalarida — Balxash ko‘li, Issiqko‘l, Amudaryo,
Sirdaryo va Orol dengizida tarqalgan. Ichki a’zolaridan tozalangan
baliq bezarar bo‘ladi. Usach Rossiyaning ko‘pgina daryolarida: Vol-
ga, Dnepr, Kuban; Kavkaz va O‘rta Osiyo daryolarida yashaydi.
Ignaqorin baliq Tinch okeanida, kochak — Armaniston daryolarida
tarqalgan.
Aytib o‘tilgan baliqlarning uvuldirig‘idan zaharlanish manza-
rasi o‘tkir gastroenterit belgilari bilan ajralib turadi, qorinda og‘riq
paydo bo‘ladi, bemor qusadi, axlatiga aksari qon aralashgan bo‘ladi.
Ma’lumki, ilonbaliqning teri bezlaridan zaharli shilimshiq ajraladi.
Shilimshiqdan tozalangan ilonbaliq zararsizdir. Qoramolning buyrak-

---

74
usti bezlaridan zaharlanishlarda gastroenterit belgilari: juda hol-
dan toyish, bradikardiya kuzatiladi, ko‘rish qobiliyati susayadi.
Petsitsidlardan zaharlanish
Petsitsidlar (zaharli kimyoviy birikmalar) qishloq xo‘jaligida
oziq-ovqat ekinlarini begona o‘tlardan, zararkunandalardan va kasal-
liklardan himoya qilish, shuningdek, o‘sishni tezlashtirish maqsadida
qo‘llaniladigan sintetik va kimyoviy birikmalardir.
Petsitsidlar to‘rt sinfga bo‘linadi:
I — o‘ta xavfli;
II — xavfli;
III — qisman xavfli;
IV — yengil xavfli.
Petsitsidlarni xavflilik sinfiga ko‘ra, qaysi idishga solingan
bo‘lsa, o‘ziga xos rang bilan belgilab qo‘yiladi.
I s i n f — qizil chiziq bilan;
II s i n f — sariq chiziq bilan;
III s i n f — ko‘k chiziq bilan;
IV s i n f — zangori chiziq bilan.
Qishloq xo‘jaligida qo‘llaniladigan petsitsidlar ichida xavfli uch
belgi xususiyatiga ega bo‘lganlari juda xatarli hisoblanadi, jumladan:
1. Tashqi muhit ta’sirida o‘zining zaharlilik xususiyatini yo‘qot-
masligi.
2. Kumulativ xususiyatga ega bo‘lishi.
3. Sut orqali o‘tishi. Xlororganik guruhga kiruvchi petsitsidlar
shunday xususiyatlarga ega.
Kam miqdorda bo‘lsa ham, uzoq vaqt davomida ovqat bilan
organizmga tushadigan petsitsidlar o‘ta xavfli hisoblanadi. Bunday
hollarda ba’zi bir a’zo va sistemalar faoliyatida bir qadar o‘zgarish-
larni kuzatish mumkin. Bu jihatdan, zaharlanishning yashirin
ko‘rinishi, ayniqsa, xatarli bo‘lib, hech qanday tashqi zaharlanish
belgilari sezilmagan holda a’zolarda chuqur biokimyoviy o‘zgarish-
lar kechadi.
Surunkali zaharlanishning oldini olish choralari quyidagilardan
iborat:
1. Ovqat mahsulotlari tarkibida tashqi muhitda zaharli xususiyatini
saqlovchi, sezilarli kumulativ xossaga ega bo‘lgan petsitsidlar butunlay
bo‘lmasligi kerak.

---

75
2. Ovqat mahsulotlariga o‘tgan petsitsidlar miqdori faqat ruxsat
etilgan me’yorda bo‘lishi (qaysiki, organizmga beziyon miqdorda)
mumkin.
3. Qishloq xo‘jalik mahsulotlariga faqat tashqi muhitda zaharli
xususiyatini tez yo‘qotadigan petsitsidlar qo‘llash tavsiya etiladi.
4. Petsitsidlarni qo‘llash qoidalariga qattiq rioya qilish. Ovqat
mahsulotlaridagi zaharli moddalarni yo‘qotish muddatini aniqlash
va hosilni yig‘ishda shunga amal qilish talab etiladi.
5. Ovqat mahsulotlari tarkibidagi qoldiq zaharli moddalar miq-
dorini aniqlab, zararli bo‘lgan mahsulotlarni ovqat uchun ishlat-
maslik va boshqalar.
Asboblardan, plyonkalardan o‘tadigan birikmalardan zaharlanish.
Oziq-ovqat sanoatida va ovqatga aloqador muassasalarda idishdan,
jihozlardan, o‘rash uchun ishlatiladigan plyonkalardan oziq-ovqatga
o‘tadigan zaharli moddalardan zaharlanishning oldini olish muhim
ahamiyatga ega.
Oshxona anjomlari (idish-tovoq, o‘rash materiallari) ovqat
mahsulotlariga ko‘proq og‘ir metallarning tuzlari (qo‘rg‘oshin, mar-
gimush, mis, rux) va har xil organik moddalar tushishi mumkin.
Ular oziq-ovqat mahsulotlariga texnologik uskunalar, idishlardan
tushishi, shuningdek, yanglishib ishlatib qo‘yilganda tushishi mum-
kin. Qo‘rg‘oshindan zaharlanish ancha ko‘p uchraydi.
Qo‘rg‘oshindan zaharlanish. Har xil qiyomlar, marinadlar,
tuzlangan mahsulotlar, mevalar va boshqalarni ichi qo‘rg‘oshinlangan
idishlarda uzoq muddat saqlash natijasida qo‘rg‘oshindan zaharla-
nish kelib chiqadi.
Qo‘rg‘oshin organizmga oz miqdorda tushsa ham, unda saqlanib
qolish xususiyatiga ega, u suyaklarda to‘planadi. To‘planish davri
deyarli beziyon o‘tadi. Biroq, ayrim hollarda (charchash, och qolish,
spirtli ichimliklarni ichish, kislotalar ichib qo‘yishda, yuqumli
kasalliklar bilan og‘rishda) qo‘rg‘oshin tuzlari erib, qonga o‘tadi
va zaharli ta’sir ko‘rsatadi.
Qo‘rg‘oshin organizmga 0,2—0,25 mg dan ortiq miqdorda tush-
ganda surunkali kasalliklar ro‘y berishi mumkin. Surunkali zaharla-
nish umuman behollik, ko‘ngil aynish va revmatizmdagi singari
og‘riqli kechib, teri ko‘kimtir kulrang tusda bo‘ladi. Tishlar orasi-
dagi qoldiq ovqat tarkibidagi oqsillarning chirishidan vodorod sulfid
hosil bo‘ladi va milklardagi qo‘rg‘oshin bilan birikib qo‘rg‘oshin
sulfidga aylanadi.
Qo‘rg‘oshindan zaharlanish kamqonlik, vaqt-vaqti bilan ich-
ning buzilib turishi va qorinda qattiq og‘riq paydo bo‘lishi (qo‘rg‘o-

---

76
shin sanchig‘i) bilan kechadi. Qo‘rg‘oshindan surunkali zaharlanish-
ning o‘ziga xos belgilari terining kulrang tusga kirishi — qo‘rg‘oshin
tusi paydo bo‘lishidir.
Qo‘rg‘oshindan zaharlanishda parezlar, falajlar va talvasa kabi
holatlar ro‘y beradi.
Qo‘rg‘oshindan zaharlanishning oldini olishda qalay sifati usti-
dan nazorat qilish katta ahamiyatga ega. Idishlarning ichki yuzasini
sirlash uchun qo‘llaniladigan qalayda qo‘rg‘oshin miqdori sanitariya
me’yorlari bo‘yicha bir foizdan oshmasligi kerak. Idishning tashqi
choklarini kavsharlash uchun qalaydagi qo‘rg‘oshin miqdori 10%
dan ziyod bo‘lmasligi shart.
Mishyakdan zaharlanish. Mishyakning 0,15 g mi o‘limga olib
keladigan doza hisoblanadi. Kamroq miqdori surunkali zaharlanishni
keltirib chiqaradi. Aksari odamlar tarkibida margimush saqlagan
zaharli kimyoviy birikmalar bilan ishloy berilgan qishloq xo‘jalik
mahsulotlarini iste’mol qilganda zaharlanadilar. Sabzavotlar, mevalar
va danaklar, mevalardagi zaharli kimyoviy moddalarning qoldiqlari
yetarlicha tozalanmaganda organizmga tushishi mumkin.
Zaharlanishning klinik belgilari ketma-ket qusish, to‘sh ostida
kuchli og‘riq paydo bo‘lishi va ko‘p marta suvdek ich ketishi bilan
belgilanadi. Mishyakdan zaharlanishda axlat guruch shillig‘iga o‘x-
shaydi. Ko‘p ich ketishi va qusish natijasida organizm suvsizlanadi,
bu chiqariladigan siydik miqdorining kamayishi, talvasaga tushish,
sianoz bilan yuzaga chiqadi.
Mishyakdan zaharlanish, ko‘pincha, o‘lim bilan tugaydi. Mishyak-
dan zaharlanishning oldini olish quyidagilardan iborat:
1. Tarkibida margimush tutgan birikmalar bilan dorilangan g‘al-
lani va zaharli kimyoviy moddalarni alohida saqlash hamda qattiq
nazorat qilish.
2. O‘simliklar, danakli meva daraxtlari va boshqalarga o‘z vaqtida
ishlov berilsa, meva pishishiga yaqin zaharli ximikat to‘liq par-
chalanadi.
Sabzavotlar, mevalar va danakli mevalarni ovqatga ishlatishdan
oldin yaxshilab yuvish kerak.
Mis va ruxdan zaharlanish. Asosan, zaharlanishlar mis yoki rux
bilan qoplangan metalli idishlarda saqlangan oziq-ovqat mahsulot-
larini yoki taomlarni (ayniqsa, nordon taomlar) iste’mol qilish
natijasida ro‘y beradi.
Qayd etilgan metallarning tuzlari me’da shilliq pardasiga qitiq-
lovchi va kuydiruvchi ta’sir ko‘rsatadi, shunga ko‘ra zaharlanish bir
marta reflektor qusish bilan yuzaga keladi. Ba’zan ich ketishi mumkin.

---

77
Mis va rux tuzlar organizmga ro‘y-rost umumiy ta’sir ko‘rsatmaydi.
Zaharli moddalar qusuq va axlat bilan chiqib ketadi va bemor
birinchi sutkadayoq sog‘aya boshlaydi.
Zaharlanishdan saqlanish uchun oziq-ovqat mahsulotlari va tay-
yor taomlar saqlanishini nazorat qilish kerak. Rux qoplangan idish-
lardan sochiluvchan oziq-ovqat mahsulotlari (un, yormalar, shakar,
tuz va b.) va ichimlik suvi saqlashdagina foydalaniladi.
Polimer materiallar (plastmassalar). Oziq-ovqat sanoatida
umumiy ovqatlanish va savdo korxonalarida idishlar, har xil buyum
va narsalar, mashinalarning qismlari, termostatlar, sovitgichlar va
boshqalarda polimerlardan keng foydalaniladi.
Plastmassaning ham foydali, ham zararli tomoni bor. Ta’sir
qiladigan birikma plastmassa emas, balki unga qo‘shiladigan qo‘shim-
chalar (stabilizatorlar, antioksidantlar, plastifikatorlar, bo‘yoqlar)
polimerizatsiyalanmagan monomerlar hisoblanadi.
Polimerlar organik birikmalarning ovqat mahsulotiga o‘tishidan
saqlash uchun bunday birikmalardan tayyorlangan idishlar hamda
o‘rash matolarini qo‘llashda gigiyenik tadbirlarga to‘la rioya qilish
lozim. Masalan, o‘simlik moyini suvga mo‘ljallangan plastmassa
idishda saqlash mumkin emas.
Ovqatdan zaharlanishdan saqlanish asoslari
Ovqatdan zaharlanishning asosiy tadbirlari quyidagilardan iborat:
1. Kasal chiqaruvchi manbani chetlatish.
2. Ovqat mahsulotlaridagi zaharlanish jarayonini to‘xtatish.
3. Ovqat mahsulotlarining mikroblar ishtirokida zararlanib qoli-
shiga yo‘1 qo‘ymaslik.
4. Zaharlanib qolgan ovqat mahsulotlarini epidemiologik jihat-
dan xavfli bo‘lgan mikroblardan xoli qilish.
Zaharlanishning oldini olish uchun oziq-ovqat mahsulotlarini
tayyorlash davrida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan xatarli omillarga
yo‘l qo‘ymaslik talab qilinadi.
Oziq-ovqat mahsulotlarining mikroblar bilan zaharlanib qoli-
shida eng xatarli manba — hayvon (sigir, qo‘y, echki, cho‘chqa,
uy parrandalari) mahsulotlari hisoblanadi. Bunday hollarda asosiy
mas’uliyat veterinariya va sanitariya xodimlariga yuklanadi. Mollarni
so‘yishdan oldin veterinariya va sanitariya nazoratidan o‘tkaziladi.
Kasal hayvonlar va parrandalar go‘shtini ishlatishdan oldin
nazorat qilish ham veterinariya-sanitariya xodimlari zimmasiga yukla-
nadi. Tayyorlangan masalliqning sifati yomon deb gumon qilinganda

---

78
uni kimyoviy analiz va bakteriologik tekshiruvdan o‘tkazish uchun
laboratoriyaga yuboriladi.
Masalliqlarni saqlashda, pishirishda sanitariya-gigiyena qoidala-
riga qat’iy amal qilish ovqatlanishni tashkil etishning asosiy shartlari-
dan hisoblanadi. Ovqatdan zaharlanishning oldini olishda tez buziladi-
gan masalliqlarni saqlash va ishlatish muddatlariga rioya qilish ham
muhim ahamiyatga ega.
Yuqumli kasal tarqatuvchi manba odam bo‘lgani uchun ular
orasida tibbiyot ko‘rigi o‘tkazish kerak. Ovqatdan zaharlanishning
sabablarini aniqlash va oldini olish uchun har bir zaharlanish
hodisasi albatta tekshirib chiqilishi va sanitariya-epidemiologiya xiz-
mati muassasalari tomonidan hisobga olinishi shart.
Tekshirish usullari 20.12.73- yildagi 1135—75- sonli tavsiyano-
mada bayon etilgan. Oziq-ovqatlardan zaharlanishlarning oldini olishda
Vazirlar Mahkamasining 1998- yil 4- sentabrda chiqarilgan „Bozor-
larda sifatsiz oziq-ovqat mahsulotlarini sotishni bartaraf etish chora-
tadbirlari to‘g‘risida“gi 378- sonli qaroriga amal qilish muhim
ahamiyatga ega.
O‘zbekiston Respublikasi Bosh davlat sanitariya shifokori
tomonidan 1996-yil 26-avgust kuni „Petsitsidlarning toksikligi va
xavfliligiga ko‘ra, gigiyenik klassifikatsiyasi bo‘yicha sanitariya me’yori
va gigiyenik normativlari“ tasdiqlandi. Mazkur hujjat inson hayotiga
xavf soluvchi yangi petsitsidlarni qo‘llashga ruxsat bermaslik, atrof-
muhitni, suv, havo, tuproqni muhofaza qilishga qaratilgan.
Nazorat savollari
1. Ovqatlanish gigiyenasining ahamiyati, ratsional ovqatlanish haqida
nimalarni bilasiz?
2. Asosiy oziq-ovqat moddalari: oqsillar, yog‘lar, uglevodlar va
mineral moddalarning organizm uchun ahamiyati qanday?
3. Ovqatdan zaharlanishning qanday turlari bor?
4. Zaharlanishlarni oldini olishning qanday yo‘llari bor?

---

79
10-BOB
MEHNAT GIGIYENASI
Mehnat gigiyenasi — umumiy gigiyena fanining bir bo‘lagi
bo‘lib, mehnat jarayoni va ishlab chiqarish muhiti sharoitlarining
organizmga ta’sirini o‘rganadi hamda mehnatkashlarning sog‘ligini
saqlash qobiliyatini va mehnat unumdorligini oshirishni ta’min-
laydigan gigiyenik va davolash-profilaktika tadbirlarini ishlab chiqadi.
Mehnat gigiyenasi quyidagi masalalarni o‘rganadi.
1. Ish jarayonida organizmda sodir bo‘ladigan fiziologik o‘zga-
rishlarni aniqlash. Ishchining korxonadagi mehnat qilish qobiliyatini
aniqlash, shu asosda oqilona mehnat va dam olish tartibini tuzish.
2. Korxonada fizik, kimyoviy, radiologik va boshqa omillarning
ishchilar organizmiga ta’sirini o‘rganish natijasiga qarab, ularning
gigiyenik me’yorlarini tavsiya qilish. Texnologik jarayonni o‘rganib,
ish joylarining jihozlanishi, ishlatiladigan mahsulot va chiqindilar-
ning organizmga ta’sirini o‘rganish.
3. Ishchilar o‘rtasida kasallanish hodisalari sabablari va ish
jarayonidagi omillarning organizmga ta’sirini aniqlab, tegishli pro-
filaktik tadbirlar tavsiya qilish. „Mehnat“ va „ish“ tushunchalarini
bir-biridan farq qilish lozim. Ish deganda, turli mushaklar faoliyati:
yugurish, cho‘milish va shunga o‘xshashlar tushuniladi, mehnat esa
ishchi kuchining aniq, foydali mehnatni bajarishga sarflanishidir.
Ishchi salomatligiga salbiy ta’sir qiladigan va ish qobiliyatini
pasaytiradigan har xil kasalliklar paydo qiladigan sharoitda ishlasa,
bu kasb zararli hisoblanadi.
Kasbiy zararlarni 3 guruhga bo‘lish mumkin.
1. Mehnatni noto‘g‘ri tashkil qilishga aloqador zararlar:
— asab sistemasining ortiqcha zo‘riqishi;
— tananing uzoq vaqtgacha bir vaziyatda bo‘lishi;
— harakat apparatlari va ayrim sezgi a’zolari (ko‘rish, eshitish)
ning ortiqcha zo‘riqishi;
— noto‘g‘ri mehnat tartibi.
2. Ishlab chiqarish jarayoniga aloqador zararlar:
— fizik omillar (noqulay mikroiqlim, atmosfera bosimining
o‘zgarishlari va b.);
— kimyoviy va fizik-kimyoviy omillar (gazlar, chang, bug‘lar);
— biologik omillar (mikroorganizmlar, gijjalarning tuxumlari va b.);
— radiologik omillar va hokazo.
3. Mehnat sharoitiga aloqador zararlar. Bunga havo almashinishi,

---

80
ventilatsiya, yoritilish, maydon sathi, kubatura va boshqalarning
yetarli bo‘lmasligi kiradi.
Ishchilar organizmiga kasb omillarining ta’siri natijasida kasbga
aloqador kasalliklar rivojlanishi mumkin. Bu kasalliklar organizmda
o‘ziga xos og‘ir o‘zgarishlar paydo qilib, ular mehnat qobiliyatini
yo‘qotish oqibatida o‘limga olib borishi mumkin. Benzol bilan surun-
kali zaharlanishda qon hosil qilish a’zolari zararlanishi, tebratuvchi
(vibro) asboblar bilan ishlaganda tebranish kasalligi, shaxtyorlarda
o‘pkada erkin kremniy (II) oksid changi to‘planishi natijasida sili-
koz paydo bo‘lishi shunday kasalliklarga misol bo‘ladi. Uzoq yillar
davomida tik turib ishlash oqibatida, chunonchi, to‘qimachilik dast-
gohi oldida, oyoq venasining kengayishi ham kasb kasalligiga kiradi.
Ba’zan, kasb omillari kasallik paydo qilmasa ham, organizmning
immun-biologik xususiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatib, tashqi muhit
ta’siriga chidamsiz qilib qo‘yadi. Masalan, revmatizm, poliartritlar
baliqchilarda va shaxtyorlarda ko‘p uchraydi va hokazo. Kasbga alo-
qador salbiy omillarni bilish kasb kasalliklarining oldini olish uchun
chora-tadbirlar qo‘llash imkonini beradi.
Bajariladigan ishni energiya sarfiga ko‘ra
guruhlarga ajratish
Mushak ishtirokida bajariladigan har qanday ish energiya sarfiga
ko‘ra: yengil, o‘rtacha og‘irlikdagi va og‘ir ishlarga bo‘linadi. Ish
jarayonida bir daqiqada 0,5 1 kislorod talab qilinadigan ish yengil
ish hisoblanadi. Bunday ishni bajarishda bir sutkada o‘rtacha 2300—
3000 kkal energiya sarflanadi. Bunga aqliy ish bilan shug‘ullanish,
uncha og‘ir bo‘lmagan jismoniy ish bajarishni talab qilmaydigan,
o‘tirib bajariladigan ishlar (tikuvchi-motoristkalar, mayda buyumlar
sifatini tekshiruvchilar, korxona xizmatchilari va hokazo) kiradi.
O‘rtacha og‘irlikdagi ishlarga ish jarayonida bir daqiqada 0,5 dan
1l gacha kislorod talab qiluvchi, energiya sarfi esa minutiga 2,5 dan
5 kkalni tashkil qiluvchi ishlar kiradi. Bunday ishlarni bajarishda bir
kunlik energiya sarfi 3100—3900 kkalni tashkil qiladi. Bunday ish-
larga turib bajariladigan ishlar (asbobsozlik va mexanika sexlarining
ishchilari, tikuvchilar, ið yigiruvchilar va hokazo); yurib turib ish
bajaradigan ishchilar (dastgohlarda ishlaydigan ishchilar, og‘ir yukni
ko‘tarishni talab qilmaydigan kasblar va hokazolar) kiradi.
Og‘ir ishlar guruhiga kiradigan ishlar minutiga 1 l dan ko‘p
kislorod talab qiladigan ishlar kiradi. Energiya sarfi esa minutiga 5
kkaldan ortadi. Bunday ishchilarga arrakashlar, yuk tashuvchilar,

---

81
temirchilar va hokazolar kiradi. Bular bir sutkada 4000—4500 kkal
va undan ko‘p energiya sarflaydilar.
Mehnat jarayonida ayrim a’zolar va sistemalarda
ro‘y beradigan o‘zgarishlar
Mehnat jarayonida organizmda muhim morfologik, fiziologik va
kimyoviy o‘zgarishlar paydo bo‘ladi. Jismoniy va aqliy mehnat farq
qilinadi. Aqliy mehnatda zo‘riqish, asosan, asab sistemasining oliy
bo‘limi — bosh miya katta yarim sharlari va po‘stlog‘iga tushadi.
Jismoniy mehnatda markaziy nerv sistemasidan tashqari, asab, mushak
apparati, yurak tomirlari, nafas va issiqlikni idora etadigan sistema-
lar katta ish bajaradi.
Ish kunlari hatto ish boshlashdan avval organizmda moddalar
almashinuvining oshishi, puls va nafas olishning tezlashuvidan
iborat shartli refleks ko‘rinishidagi funksional siljishlar kuzatiladi.
Bunda ishlab chiqarish sharoiti va vaqt shartli ta’sirlovchilar bo‘lib
hisoblanadi. Markaziy nerv sistemasidan mushaklarga yetib keladi-
gan nerv impulslari ta’sirida mushaklarda ularning qisqarishini kel-
tirib chiqaradigan o‘ziga xos jarayonlar ro‘y beradi. Ishlayotgan
mushaklarning kislorodga va oziq moddalarga ehtiyoji oshishi shunga
olib keladiki, jismoniy mehnatda organizmning ko‘pgina fiziologik
sistemalari faoliyati sezilarli o‘zgaradi. Yurak-qon tomir sistemasida
talaygina o‘zgarishlar ro‘y beradi; yurak qisqarishlari tezlashadi va
ishning ayrim turlarida puls bir daqiqada 90—150 marta va bundan
ko‘p uradi.
Yurakning sistolik hajmi ham oshadi. Natijada yurak hayday-
digan minutlik qon hajmi 3—5 dan 30—40 1 gacha yetadi. Eng
yuqori arterial bosim 5—30 mm simob ustunigacha ko‘tarilishi mum-
kin. Ish tugagandan so‘ng organizmda ro‘y bergan o‘zgarishlar darrov
yo‘qolmaydi. Ma’lum vaqtgacha nafas va puls tezlashgan holda qo-
ladi. Ish tugash davridan boshlab organizmning dastlabki holatga
qaytgunicha o‘tadigan vaqt t i k l a n i s h d a v r i deyiladi. Tiklanish
davrida ishlab turgan a’zolarda oksidlanib ulgurmagan moddalar
almashinuvi mahsulotlari yig‘ilib bo‘ladi. Ish jarayonida o‘zgarish
faqatgina nafas, yurak-qon tomir sistemasidagina emas, balki deyarli
barcha sistemalarda yuzaga keladi. Og‘ir, notinch davomli ishda yoki
ish noto‘g‘ri tashkil qilinganda odam juda toliqib qoladi.
Toliqish va uning oldini olish
Toliqish—organizmning alohida fiziologik holati bo‘lib, uzoq
vaqt yoki zo‘r berib ishlash natijasida yuzaga keladi va ish qobiliyati-
ning pasayishi bilan ifodalanadi. U qator fiziologik diqqat funksiya-

---

82
sining yomonlashuvi, mushaklar chidamliligining pasayishi, ish
bajarish bilan bog‘liq jarayonlar muvozanatining buzilishi va bio-
kimyoviy (qonda qand miqdorining kamayishi, sut kislota darajasi-
ning oshishi va hokazo) ko‘rsatkichlar bilan aniqlanadi.
Toliqish — qaytar hodisa. Tegishli hordiq chiqargandan so‘ng
toliqish yo‘qoladi va organizmning ish qobiliyati asli holiga keladi.
Toliqish natijasida paydo bo‘ladigan subyektiv charchoq sezgisi
dam olish zararligidan xabar beradi. Mehnat tartibiga rioya qilinmasa,
toliqish holdan toyishga olib keladi. Holdan toyish patologik holat
hisoblanadi. Og‘ir yoki uzoq davom etadigan ishda uzoq vaqt davo-
mida dam olinmaganda va ish qobiliyati tiklanmaganda shunday
hodisa yuz beradi.
Toliqish va holdan toyishga qarshi kurashish bo‘yicha tadbirlar
ishlab chiqish mehnat gigiyenasining muhim vazifasi hisoblanadi.
Toliqishga qarshi kurashish va mehnat jarayonini
to‘g‘ri tashkil qilish
Toliqishning rivojlanishida markaziy nerv sistemasining funksio-
nal holati yetakchi o‘rin tutishi isbotlangan. Aniq va puxta reja tuzib,
ishlab chiqarish jarayonini puxta, to‘g‘ri tashkil etish, ish joyining
saranjom-sarishta bo‘lishi, sanoat estetikasi vositalari va boshqa ijobiy
omillar ish qobiliyatining oshishiga olib keladi. Ishni to‘g‘ri tashkil
qilinmasligi, aniq maqsad, reja bo‘lmasligi, gigiyena sharoitlarining
yomonligi ruhiyatga salbiy ta’sir qiladi, ish unumi pasayadi va odam
tez toliqib qoladi. Odamning mehnat qobiliyati ko‘p jihatdan o‘z
kasbini qay darajada o‘zlashtirganiga, tajribasiga bog‘liq.
Organizmning energetik sarflari dinamik va statik ishdan tashkil
topadi. Mushaklarning statik ishi tez charchashga olib keladi, chunki
bunda qo‘zg‘alish bosh miya po‘stlog‘ining chegaralangan bitta sohasiga
yig‘iladi, mushaklarning dinamik ishida esa po‘stloqning turli soha-
lari navbatma-navbat qo‘zg‘aladi. Noqulay vaziyatda ishlashga bog‘-
liq bo‘lgan mushaklarning statik ishini iloji boricha kamaytirish g‘o-
yat muhim. Buning uchun odamning tana o‘lchovlariga, qo‘l ku-
chiga mos keladigan dastgohlar va moslamalarda ishlash kerak va
hokazo, shundagina ish unumli bo‘ladi va odam charchab qolmaydi
(10-rasm). Odam qulay o‘tirganda mushaklarning statik ish kuchi
hammadan ko‘p bo‘ladi. Shu tufayli ishni o‘tirib bajargan yaxshi.
Stulda oyoqlar uchun (pol yoki kursiga), sonlar va chanoq uchun
(o‘tiriladigan joy chuqurligi son uzunligining 2/3 qismiga teng bo‘-
lishi), bel uchun suyanchiq, tirsaklar uchun tayanch bo‘lishi kerak.

---

83
Tik turib ishlaganda mumkin qadar kamroq egilish lozim.
Ishlovchining bo‘yiga mos keladigan asboblar o‘lchovini tanlash bu
jihatdan ahamiyatlidir. 5 kg gacha kuch sarflanadigan ishni o‘tirib,
10 kg ligini o‘tirib va tik turib, 20 kg da esa tik turib bajargan qulay.
Ish joyida ishlatiladigan asboblarni o‘ylab joylashtirish va ishning
to‘g‘ri usullarini qo‘llash ortiqcha harakatlar qilishning oldini oladi.
Tushki tanaffus 1 soat bo‘lishi kerak. Juda toliqib qolmaslik
uchun ishdan tashqari vaqtda, ish kuni tugagandan so‘ng, har
haftada bir kun dam olish, yillik mehnat ta’tilida miriqib hordiq
chiqarish kerak.
Gavda vaziyatiga bog‘liq kasb kasalliklari
Kasallikning bu guruhiga noqulay yoki bir zayldagi vaziyatda
ishlash natijasida kelib chiqadigan kasb kasalliklari kiradi. Tik turib
ishlashda yassioyoqlik paydo bo‘lishi mumkin. Yassioyoqlik ko‘-
pincha yuk tashuvchilarda, to‘qimachilarda, novvoylarda rivojlanadi.
Uzoq yillar ishlagani sari kasallik zo‘rayib, oyoq panjasi shakli
o‘zgarib, og‘riq paydo bo‘lishi, qon aylanishi buzilishi va tez char-
chab qoladigan bo‘lib qolish mumkin.
Og‘ir yuk ko‘tarish va tashishda gavdani majburiy egishda (dast-
gohlarda ishlovchilar, harf teruvchilar, sartaroshlar va hokazo)
umurtqa pog‘onasiga tushadigan og‘irlik umurtqa pog‘onasini turli
xilda qiyshaytirib qo‘yishi mumkin (skolioz). O‘smirlik yoshida tik
turib uzoq ishlash natijasida ayollarda chanoq shakli o‘zgarishi,
oyoq venalari varikoz kengayib, tromboflebit, trofik buzilishlar
paydo bo‘lishi mumkin.
Tik turib zo‘riqib ishlaganda qorin ichi bosimi oshadi va churra
tushishi (chov, qorin churralari), ayollarda qinning tushishi va chiqib
qolishi, bachadon vaziyati o‘zgarishi mumkin.
Kichik chanoq a’zolarida qon dimlanishi oqibatida ayollarda hayz
ko‘rish davri buziladi. Bu xildagi buzilishlarning oldini olish uchun
ish jarayonini mexanizatsiyalash, ish bajarish vaziyatini esa vaqt-
vaqti bilan almashtirib turish zarur. Mushak zo‘riqishini kamaytiradi-
gan va umurtqaning qiyshayishiga yo‘l qo‘ymaydigan mebeldan
foydalanish maqsadga muvofiq. Maxsus tanlangan jismoniy mashq-
lar bilan shug‘ullanish, mikropauzalar qilib turish kerak.
Ba’zi ishlarni bajarganda ayrim mushak guruhlari va a’zolari
zo‘riqib ishlaydi, bu esa ba’zan kasbga doir nevrozlar rivojlanishiga
olib keladi. Karnaychi, surnaychilarda, shisha puflovchilarda nafas
a’zolari va tovush boylamlarining taranglashuvi kasbga aloqador

---

84
o‘pka emfizemasini keltirib chiqarishi mumkin. Pedagoglar va ashu-
lachilarda surunkali laringitlar paydo bo‘lishi mumkin. Juda mayda
qismlar (detallar) bilan ishlaydigan ishlarda (soatsozlar, zargarlar
va b.) ayniqsa, yorug‘lik yetarli bo‘lmaganda, ko‘zga zo‘r keladi.
Bunda uzoqdan ko‘rolmaydigan bo‘lib qolish mumkin. Buning oldini
olish uchun ish yuzasi yetarlicha yoritilishi, ko‘z bilan qismlar
ortasidagi masofa 35 sm bo‘lishi kerak.
Korxonalarda zaharli birikmalar, kasb tufayli
zaharlanish va uning oldini olish chora-tadbirlari
Sanoatda va qishloq xo‘jaligida kimyoviy birikmalar keng miqyosda
qo‘llaniladi. Kimyoviy birikmalar metallurgiya sanoatida, foydali
qazilmalarni qazib olish, metallarni qayta ishlash sanoatida, plast-
massa va sintetik qatrondan mahsulotlar olishda qo‘llaniladi va h.k.
Qishloq xo‘jaligida kimyoviy birikmalar o‘g‘it sifatida, qishloq xo‘jalik
zararkunandalari, kasallik qo‘zg‘atuvchilari, begona o‘tlarni qirish-
da, g‘o‘za bargini sun’iy to‘ktirish va quritish maqsadida ishlatiladi.
Ba’zi kimyoviy birikmalar ma’lum sharoitda o‘tkir va surunkali
zaharlanishlarni keltirib chiqarishi mumkin.
Qo‘rg‘oshindan zaharlanish. Qo‘rg‘oshin nafas orqali tushadi,
bunda u katta qon aylanish doirasiga tushib organlarga tarqaladi.
Ba’zan me’da orqali ham organizmga tushishi va ajratish organlari
(buyrak, ichak,) orqali chiqib ketishi mumkin. Astenovegetativ
sindrom, eritrotsitlardagi o‘zgarishlar zaharlanishning dastlabki belgi-
lari hisoblanadi. Qo‘rg‘oshindan zaharlanishda ilikning ta’sirlanishi
natijasida eritrotsitlarda bazofil donachalari hosil bo‘la boshlaydi. Bu
faqat shu kasallikka xos spetsifik belgi bo‘lib hisoblanadi. Tish milk-
larida qo‘rg‘oshindan zaharlanishga xos so‘lak bilan ajraladigan qo‘r-
g‘oshinning vodorod sulfid bilan birikmasi — sariqroq binafsharangli
gardish hosil bo‘ladi. Qo‘rg‘oshin bilan zaharlangan odamning rangi
sariq-ko‘kimtir tusda bo‘ladi. Qo‘rg‘oshindan zaharlanganda ish-
taha yo‘qoladi, me’dada qabziyat alomatlari paydo bo‘ladi. Ba’zan
qo‘rg‘oshin periferik asab sistemasiga ta’sir qiladi, shu tufayli parezlar
yuzaga keladi, hatto yozuvchi mushaklar falajlanadi, zaharlanish-
ning og‘ir turida ensefalopatiya alomatlari kuzatiladi.
Zaharlanishning oldini olish uchun bo‘yoq o‘rnida qo‘rg‘oshin
oq bo‘yog‘ini ishlatish, arra yasashda, qo‘rg‘oshindan taglik qilishda,
chinni hamda oyna sanoatida ishlatish man qilinadi. Qo‘rg‘oshinsiz
ishlashning iloji bo‘lmaganda, ishni mexanizatsiyalash, qo‘rg‘oshin
ajratadigan ish joylariga (dudkash) chang tortkichlar o‘rnatish, ish

---

85
joylarini chang tortuvchi asboblar bilan tozalash maqsadga muvofiq
hisoblanadi.
Margimush (mishyak) preparatlarining organizmga ta’siri. Mish-
yak preparati organizmga qaysi yo‘l bilan (nafas a’zolari, me’da va
teri orqali) tushishidan qat’i nazar, mayda qon tomirlariga juda
kuchli ta’sir qiladigan zahar bo‘lib, qon tomir devorlarini, vege-
tativ asab sistemasini zaharlaydi. U qon tomirlar devorining o‘tkazuv-
chanligini oshiradi, ayniqsa, ichak tomirlarini qattiq zaharlaydi.
Margimush to‘qimalar faoliyatini izdan chiqaradi. Markaziy nerv
sistemasi va periferik nervlarning ichki a’zolarini zaharlaydi. Margi-
mush bilan zaharlanishning uch turi ma’lum.
1. Ovqat hazm qilish a’zolari orqali tushgandan keyin 0,5—2
soat o‘tgach, zahar miqdoriga qarab, zaharlanish alomatlari yuzaga
chiqa boshlaydi. Og‘izda metall ta’mi seziladi, tomoq kuyganga o‘x-
shab achishadi, qayt xuruji va qorin bo‘shlig‘ida qattiq og‘riq
boshlanadi. Qusuq goho margimush tuzlari bilan bo‘yalgan ko‘k
rangli o‘t aralash tushadi. Bir necha soatdan keyin qusish to‘xtaydi,
ammo qorindagi og‘riq to‘xtamaydi. Umumiy zaharlanish alomatlari,
odatda 2—3 kundan tortib to 1—2 haftagacha davom etadi. Shundan
so‘ng bemor sekin-asta tuzala boshlaydi. Oradan 8—15 kun o‘tgach,
asab tolalari o‘tgan joylarda qattiq og‘riq paydo bo‘ladi, sezuvchanlik
yo‘qoladi. Bu hol, ayniqsa, oyoq-qo‘llarda kuchli bo‘ladi. Margimush
preparatlari bilan zaharlanganda bu alomatlar juda sekin yo‘qola
boshlaydi: ba’zi hollarda yuz nervi, uch shoxli nerv tolalari, til
osti va adashgan nerv tolalariga shikast yetadi. Bunday hollarda teri
atrofiyaga uchrab po‘st tashlaydi, bu jarayon ayniqsa tovonda, qo‘l
kaftida kuchli bo‘ladi. Soch to‘kiladi, milk yara bo‘lib, tirnoqlar o‘z
rangini yo‘qotadi.
2. Falajlaydigan tur. Margimush preparatlari organizmga ko‘p
miqdorda tushganda, odam behol bo‘lib qoladi, nafas olish va qon
tomirlar harakatini boshqaruvchi markazlar falajlanadi. Oradan bir
necha soat o‘tar-o‘tmas bemor o‘lib qoladi. Bunda me’da ichak
turidagi alomatlar bo‘lmasligi mumkin.
3. Margimush aerozoli nafas a’zolariga, ko‘zning shilliq qavatiga
tushganida shilliq qavatlar qizaradi, shishib ketadi, bemor qon
aralash balg‘am tashlaydi, tezda yordam ko‘rsatilmasa, burnidan
ko‘p qon oqadi. Margimushning zaharli miqdori 0,01—0,052 g,
o‘ldiradigan miqdori 0,06—0,2 g. Margimushdan surunkali zaharla-
nish mumkin, bunda ishtaha yo‘qoladi, ko‘ngil ayniydi, me’dada
og‘riq paydo bo‘ladi, vaqt-vaqti bilan ich ketadi. Jigar bora-bora

---

86
sirrozga uchraydi.
Simob preparatlaridan zaharlanish alomatlari. Simobdan za-
harlangan odamning ko‘ngli ayniydi, ishtahasi pasayadi, ovqatdan
keyin og‘iz bemaza bo‘ladi. Odamning tobora holi qurib, oyoq-qo‘l-
lari bo‘shashadi, tishi, tomog‘i, to‘sh osti va qorni og‘riydi. Ko‘pincha
stomatit, gingivit yuzaga kelib, lab-lunj shishib ketadi, tomoq
qizarib, sal bosganda qonaydi, milklarda goho simob bilan
zaharlanganga xos kulrang gardish paydo bo‘ladi. Kasallik avj olgan
sari ko‘ngil aynishi kuchayib, odam hadeb safro yoki qon aralash
qusaveradi, tilni karash bog‘laydi.
Is gazidan zaharlanish. Is gazi (CO) rangsiz, hidsiz, korxona
sharoitida eng ko‘p uchraydigan zaharli birikma. Qayerdaki yoqilg‘i
chala yonsa, o‘sha yerda is gazi hosil bo‘ladi. Tutun tarkibida 3 %
gacha, ishlangan gazda 13% gacha, portlovchi gazlar tarkibida 50
dan 60% gacha is gazi bo‘ladi. Is gazi faqat sanoat korxonalari
ishchilariga emas, balki qishloq xo‘jaligidagi traktor, kombayn
haydovchilari va boshqalarga ham ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Is gazi
organizmga nafas a’zolari orqali kiradi. Gemoglobinga yaqinligi
kislorodga nisbatan 300 hissa ko‘p, shuning uchun ham gemoglobin
bilan juda mahkam birikma — karboksigemoglobin hosil qiladi. Oqi-
batda gemoglobinning to‘qimalarga kislorod tashish xususiyati juda
pasayib, giðoksiyaga, og‘ir zaharlanganda anoksiyaga olib kelishi
mumkin. Zaharlanishning og‘ir turida odam xushidan ketadi, talvasa
tutadi, tilini tishlaydi, siyib yuboradi. Tomir yuza va tez uradi,
aritmiya, galutsinatsiya va boshqalar kuzatiladi. Is gazidan surunkali
kasallanish mumkinligi ham aniqlangan, bunda markaziy nerv siste-
masi faoliyatining buzilishi (bosh og‘rig‘i, aylanishi, uyqusizlik,
tajanglik va boshqa alomatlar) kuzatiladi.
P r o f i l a k t i k a s i . Is gazi hosil bo‘ladigan ish joylarini zich
berki-tish, ventilatsiya o‘rnatish tavsiya etiladi. Is gazi hosil bo‘la-
digan ish joylarida markaziy asab sistemasida o‘zgarishlar bor
kishilarning ishlashi mumkin emas.
Vodorod sulfiddan zaharlanish. Vodorod sulfid (H
2
S) rangsiz
gaz bo‘lib, hidi palag‘da tuxum hidini eslatadi, 60,2°C da qaynaydi,
zichligi havoga nisbatan 1,1912. Sanoatda vodorod sulfid metallarni
birikmalardan cho‘ktirishda, margimushdan kislotalarni tozalashda,
sun’iy shoyi fabrikalarida, kimyoviy va teri zavodlarida hamda kimyo-
viy laboratoriyalarda, neft qazib olishda va qayta ishlashda hosil
bo‘ladi. Kam miqdorda ta’sir etganda (konyunktivit), ko‘zdan yosh
oqishi, yorug‘likdan cho‘chish, yuqori nafas a’zolarining yallig‘-
lanishi, dispeptik va boshqa o‘zgarishlar kuzatiladi. Uzoq muddat

---

87
ta’sir qilganda markaziy asab sistemasi, jumladan: muvozanatni
saqlay olmaslik, tutqanoq, falajlik, keyinchalik bronxopnevmoniya
hamda psixoz kuzatiladi.
P r o f i l a k t i k a s i . Vodorod sulfid hosil bo‘ladigan ish joylarini
to‘liq zichlash, havoso‘rg‘ichlar (ventilatsiya) zarur.
Benzindan zaharlanish. Benzin yengil alangalanish xususiyatiga
ega bo‘lgan suyuqlik, uy haroratida bug‘lanadi, bug‘i havodan og‘ir.
Benzin bug‘ holida organizmga nafas a’zolari orqali tushadi, shi-
kastlanmagan teri orqali organizmga so‘riladi va tarkibini o‘zgartmagan
holda o‘pka va buyrak orqali tashqariga chiqib ketadi. Neftni qayta
ishlash, rezina sanoati, bosmaxonalarda, garajda ishlovchilarning
faoliyati bevosita benzin bilan bog‘liq. Benzin yog‘larda va liðoidlarda
yaxshi eriydi. Benzin ta’sirida o‘tkir va surunkali zaharlanish kuza-
tiladi.
P r o f i l a k t i k a s i . Benzin ajraladigan joylarda havoso‘rg‘ich
(ven-tilatsiya) o‘rnatish, benzin bilan ishlaganda gazniqobdan
foydala-nish tavsiya qilinadi.
Benzoldan zaharlanish. Benzol C
6
H
6
hushbo‘y suyuqlik. Qay-
nash temperaturasi 79,6 °C. Uy haroratida parchalanadi. Bug‘i havoga
nisbatan uch marta og‘ir. Sanoatda benzol yog‘lar, loklar, bo‘yoqlar,
kauchukni eritish uchun ishlatiladi. Bundan tashqari, nitrobenzol,
anilin, yog‘ni oqlashda, toshko‘mir, neft qazib olish jarayonida
hamda kimyo-farmatsevtika korxonalarida erituvchi sifatida ishlatiladi.
Benzol bug‘ shaklida nafas a’zolari orqali, suyuq holdagisi shi-
kastlanmagan teri yuzasidan yog‘larda eruvchi sifatida organizmga
tushadi va o‘pka, buyrak orqali chiqib ketadi.
Surunkali zaharlangan odamlarda chidamlilik pasayadi. Surunkali
zaharlanishda teriga tariqdek-tariqdek toshmalar toshadi.
Sanoatda zaharlanishning oldini
olish tadbirlari
Zaharlanishlarning oldini olish uchun zaharli moddalarni
qo‘llamaslik (gugurt ishlab chiqarish sanoatida zaharli sariq fosfor
o‘rniga zaharsiz qizil fosfor, qo‘rg‘oshin belilasi o‘rniga ruxli belila
ishlatish kerak va h.k) zarur. Ba’zi bir joylarda zaharli birikma o‘rniga
zaharliligi ancha past birikmalar (metil spirt o‘rniga boshqa spirtlar,
benzol o‘rniga benzin va h.k) ishlatish mumkin. Bundan tashqari,
xavfsizlik choralariga texnikani takomillashtirish yo‘li bilan erishish
mumkin. Zaharli birikmalar hosil bo‘ladigan joylarni zich berkitish,
havoso‘rg‘ichlar o‘rnatish, ishchilarni korjoma va respiratorlar bilan
ta’minlash, tushuntirishlar olib borish darkor. Agar zaharli moddani

---

88
ishlatish zarur bo‘lsa, miqdori YQKM (yo‘l qo‘yilgan konsentratsiya
miqdori) ruxsatidan yuqori bo‘lmasligi shart. Har bir zaharlanish
hodisasi og‘ir yoki yengil bo‘lishidan qat’i nazar, hisobga olinishi
va bunday voqea qaytarilmasligi uchun uning sababi ochiq-oydin
aniqlanishi, tegishli choralar ko‘rilishi lozim. Ishga kirishdan oldin
va ishga kirgach o‘z vaqtida tibbiy ko‘rikdan o‘tib turish muhim
ahamiyatga ega.
Chang va uning kishi organizmiga ta’siri
Har qanday chang ham kishi organizmiga zararli ta’sir qiladi.
Changning kishi organizmiga zararli ta’siri darajasi, uning tarkibi,
solishtirma og‘irligi, zarrachalarning katta-kichikligi, shakli, havo
hajmi birligidagi chang zarrachalarining miqdori va kishining changli
havodan nafas olish muddatiga qarab aniqlanadi. Foydali qazilmalarni
qazish paytida chiqadigan chang havo bilan kishi terisiga, ko‘z
shilliq pardasiga tushadi, nafas yo‘llariga kiradi, chang teriga tushgan-
da ter bezlari chiqish yo‘llarining berkilib qolishi oqibatida terining
yog‘ chiqarish faoliyati buziladi, organizmning isib ketishiga sabab
bo‘ladi, bu esa ob-havo noqulay bo‘lgan sharoitlarda juda ham
xavflidir. Yog‘ bezlari berkilib qolganda badanda toshma toshib,
keyin yiringli yarachalar paydo bo‘ladi.
Chang yuqori nafas yo‘llariga ta’sir qilib, burunning shilliq
pardasini yallig‘lantiradi, u shishib ketadi. Bunday hollarda shilliq
ko‘p ajraladi. Changning uzoq vaqt ta’sir etishi oqibatida shilliq
qavat atrofiyaga uchrab, juda yupqalashadi. Unda qobiq paydo bo‘ladi,
burun ichi qurib qoladi. Bunday holat uzoq cho‘zilganda chang
nafas yo‘llariga chuqurroq kiradi. Bronxlarning shilliq pardasi changga
ta’sirchan bo‘ladi va shu bois chang bronxiti paydo bo‘lishi mumkin.
Shovqinning organizmga ta’siri va uning oldini olish
chora-tadbirlari
Shovqin deb vaqt davomida takrorlanmaydigan, murakkab
munosabatlari bilan ajralib turadigan tovushga aytiladi.
Shovqin balandligi deb davriy jarayondan iborat shovqinga ayti-
ladi. Bu jarayon uyg‘un bo‘lsa, shovqin balandligi oddiy yoki sof
bo‘ladi. Sof shovqin balandligining asosiy fizik xarakteristikasi uning
tezligi hisoblanadi. Nouyg‘un tebranishlarga murakkab shovqin
balandligi deyiladi. Tebranishlarning elastik muhitdagi tezligi
odam qulog‘iga eshitiladigan chegarada, ya’ni 16 dan 20000 Gz
orasida bo‘ladi. Boylama to‘lqinlar tarzida tarqaladigan tebranishlar

---

89
tovush tebranishi deb ataladi. To‘lqin tezligi 16 Gz dan kichik
bo‘lmasa infratovush va 20000 Gz dan yuqori bo‘lsa, ultratovush
deb ataladi. Infratovush va ultratovush eshituv a’zolari orqali qabul
qilinmaydi.
Kuchli shovqin ta’sirida eshitish analizatorlarida o‘zgarishlar
paydo bo‘ladi. Uzoq muddatli akustik ta’sirda shovqinga nisbatan
sezgirlik oshadi. Oldin sekin-asta o‘z holiga keladigan (eshitish
charchashi), keyinchalik shovqin ta’sir ko‘rsatguncha bir me’yorda
sezuvchanlikni saqlashi kuzatiladi. Shovqin kishi organizmiga
umumbiologik qo‘zg‘atuvchi sifatida ta’sir ko‘rsatadi. Faqat eshitish
a’zolariga ta’sir qilib qolmay, bosh miya strukturasiga ham ta’sir
ko‘rsatadi, oqibatda har xil funksional o‘zgarishlar yuz beradi.
Jumladan, shovqin ta’sirida kapillarlarning qisqarishi natijasida
periferik qon aylanishi buzilishi, qon bosimi ko‘tarilishi mumkin.
Shovqinning salbiy ta’sirida odamning gaplari noaniq bo‘lib qoladi,
o‘zini yomon sezadi, toliqadi, ish unumi pasayadi, oqibatda shovqin
kasalligi kelib chiqadi. Bunda shovqin xarakteri, balandligi, tezligi va
ta’sir etish davomiyligi hamda organizmning shovqinga qarshi shaxsiy
sezuvchanligi muhim ahamiyatga ega. Ish joyida shovqin uzoq vaqt
davomida baland bo‘lsa, eshitish qobiliyati sekin-asta pasaya boradi,
bora-bora odam garang bo‘lib qolishi mumkin.
Eshitish qobiliyatini yo‘qotish muhim fiziologik kamchilik bo‘-
lib, ish qobiliyati tushib ketishining asosiy sababchisi hisoblanadi.
Kuchli shovqin ta’sirida asab sistemasidagi o‘zgarishlar, asosan,
eshitish a’zolariga taalluqli bo‘ladi. Ishchilar, asosan, bosh og‘rishi,
bosh aylanishi, xotiraning susayishi, ish qobiliyatining pasayishi,
uyqusizlik, ishtahasizlik, yurak sanchishi va boshqalardan shikoyat
qiladilar.
Shovqinga qarshi chora-tadbirlar
Sanoat korxonalarida va qishloq xo‘jaligida shovqinga qarshi ku-
rash texnikaviy hamda tibbiy-profilaktik tadbirlarni qo‘llash yo‘li
bilan olib boriladi. Texnik usul uch yo‘nalishda olib boriladi: shovqin
hosil bo‘lishini bartaraf etish yoki kamaytirish, shovqin kuchini
ishchigacha bo‘lgan masofada kamaytirish va ishchilarni shovqindan
himoya qilishdan iborat.
Tebranish, tebranish kasalligi va uning oldini olish
chora-tadbirlari, tebranish tabiati
Jismning biror o‘rta vaziyatda uzluksiz ravishda goh o‘ng, goh

---

90
chap tomonga og‘ishi bilan takrorlanadigan harakat tebranma hara-
kat yoki tebranish (vibratsiya) deb ataladi. Tebranma harakat atom-
lar va molekulalar uchun xos: muhit zarrachalarining tebranma
harakati tovushni keltirib chiqaradi, ko‘pgina elektr hodisalarini,
masalan: o‘zgaruvchan tok, elektr tebranishlari, elektromagnit to‘l-
qinlari va shu kabilar tebranma harakatga asoslangan.
Tebranish kasalligi. Uzoq muddat davomida, noqulay ob-havo
sharoitida tebranish ta’sirida ishlaganda organizmda o‘zgarishlar yuz
berib, tebranish kasalligini keltirib chiqarishi mumkin. Kasallik aso-
sida nerv-reflektor va neyrogumoral mexanizmdagi murakkab o‘zga-
rishlar yotadi, bu, o‘z navbatida, retseptorlarda va markaziy nerv
sistemasida jiddiy o‘zgarishlar keltirib chiqaradi. Oqibatda simpatik
gangliyalar, ayniqsa, qon tomir tonusini boshqaradigan sistema
ko‘proq zararlanadi. Lekin kuchli tebranish organizmning tayanch-
harakat a’zolariga (mushaklar, biriktiruvchi apparatlar, suyak, bo‘g‘in-
larga bevosita ta’sir etishi ham mumkin).
Tebranish kasalligi III bosqichda o‘tadi:
I b o s q i c h — boshlang‘ich davr. Bunda qon tomirlarining shi-
kastlanishi kasallikning asosiy belgisi hisoblanadi, jumladan, peri-
ferik qon tomirlar faoliyati hamda umumiy gemodinamika kapillar-
lar maromi buziladi. Bemor ko‘pincha sovqotadi yoki qo‘lini sovuq
suvda yuvganda to‘satdan barmoqlari oqarganini payqaydi.
II b o s q i c h — o‘zgarishlar deyarli yuzaga chiqqan davr. Bunda
qon tomirlar qisqarishi natijasida to‘qimalarning oziqlanishi buzilib,
barmoqlar shishadi, sovqotib uvishadi, sezuvchanlik yo‘qoladi.
III b o s q i c h — kasallikning rivojlangan davri. Bunda tebranish
kasalligining polinevropatik alomatlari yuzaga keladi. Qo‘l ezib,
mijg‘ib, uzoq muddat og‘riydi, asosan, kechasi uxlab yotganda
yoki dam olganda qo‘l uvishib qoladi. Sezgirlik kamayib, muzdek
bo‘lib qoladi. Kasallikning shu bosqichida ta’m bilish va og‘riqni
sezish susayadi.
Profilaktikasi. Tebranib ishlaydigan moslamalarni sanoat kor-
xonalarida hamda qishloq xo‘jaligida keng qo‘llanilishi profilaktik
tadbirlarni ham keng miqyosda joriy etishni taqozo etadi.
Profilaktika tadbirlariga quyidagilar kiradi:
— qo‘l uchun iliq suv muolajalari (vannachalar) yoki quruq
issiq havoda isitish;
— kaft va qo‘lning yelka qismini uqalash (o‘zi va bir-birini);
— ish orasida gimnastika bilan muntazam shug‘ullanish;
— ultrabinafsha nur bilan ta’sir qilish;
— vitaminlar, quvvat beruvchi dori-darmonlar, rahiy xotirjamlik

---

91
hamda kislorodli kokteyl tavsiya qilinadi.
Qishloq xo‘jaligida mehnat gigiyenasi
Qishloq xo‘jaligi xalq xo‘jaligining muhim tarmoqlaridan biri
bo‘lib, asosan, oziq-ovqat mahsulotlari yetishtiruvchi sohadir. Qishloq
xo‘jaligi ishlari, asosan, ikki tarmoqqa bo‘linadi.
1. O‘simlik mahsulotlari (g‘alla, paxta, sabzavot, meva, poliz
va hokazo) yetishtirish.
2. Chorvachilik mahsulotlari (qoramol, parrandachilik, baliqchilik
va h.k.) yetishtirish.
Paxtakorlarning mehnat gigiyenasi
Ma’lumki, dala mehnatkashlari bir umr ochiq havoda mehnat
qiladilar. Dala toza bo‘lgani bilan, mehnat gigiyenasi qoidalariga
amal qilinmasa, sog‘liqqa yomon ta’sir qilishi ham mumkin.
O‘zbekistonda havo harorati tez-tez keskin o‘zgarib turadi,
yozda kechasi salqin (tog‘li hududlarda) hatto sovuq, kunduzlari
issiq bo‘ladi, bahor va kuz fasllarida ham havo keskin o‘zgarib
turadi. Yil fasllari va iqlimiy o‘zgarishlarni hisobga olgan holda kiyinish,
ishni va dam olishni to‘g‘ri tashkil qilish, o‘z vaqtida to‘g‘ri
ovqatlanish sog‘liqni saqlashning asosiy talablaridan hisoblanadi.
Yer ekishga tayyor bo‘lgach, ekish uchun chigit paxta tozalash
zavodlari yoki tayyorlov punktlaridan olinadi. Urug‘lik chigitlar
turli kimyoviy moddalar, 1990- yildan boshlab tigam, formalin va
boshqalar bilan dorilanadi. Agar dorilangan chigitni zavod tayyorlov
punktlaridan olishda, tashishda va saqlashda ehtiyot bo‘linmasa,
chigitdagi kimyoviy moddalar bug‘lanib, kishilar sog‘ligiga zarar
yetkazishi mumkin. Shuning uchun ish vaqtida albatta, ehtiyot
choralari ko‘rish zarar.
Bular quyidagilardan iborat:
— urig‘lik chigitning qanday kimyoviy moddalar bilan dorilan-
ganini bilish, shunga qarab, ehtiyot choralari ko‘rish;
— chigitni olish va tashishda shifokor tekshiruvidan o‘tgan
sog‘lom kishilar ishlashi kerak;
— o‘smirlar, homilador va emizikli ayollarga dorilangan chigitlar
bilan ishlashga ruxsat etilmaydi. Sanitariya maorifi, shifokor va
agronom dehqonlarga, dala ishchilariga zaharlanishdan saqlanish
yo‘llari va zaharlanish alomatlari, davo-choralari ko‘rish haqida
tushuncha berishlari lozim;

---

92
— dorilangan chigitlarni qabul qilib olishga va tashishga tayin-
langan shaxslar uchun maxsus korjomalar (kombinezon, qo‘lqop,
respirator yoki og‘iz-burun boylanadigan doka va ehtiyot ko‘z-
oynagi) ajratilishi kerak;
— chigit solingan qalin qog‘oz qoplar yirtilib ketmasligi lozim.
Dorilangan chigitni tashish uchun maxsus transport vositalari
ajratilishi va unda odam, oziq-ovqat va yem-xashak tashilmasligi
qa’tiy nazorat qilinishi zarur, ish tamom bo‘lgandan keyin ustki
kiyimni yaxshilab tozalash, ich kiyimni esa har ikki-uch kunda
almashtirish kerak. Kombinezon, qo‘lqop korjoma va respiratorlarni
uyga olib ketishga ruxsat etilmaydi;
— chigitni tashib bo‘lgandan keyin transportning yog‘och
qismini xlorli ohak bo‘tqasi, temir qismini esa, kerosin bilan,
keyin suv bilan yuvish lozim;
— urug‘lik chigit turar joy va xo‘jalik binolaridan kamida 25
metr narida joylashgan maxsus binoda saqlanadi.
Dorilash davrida ishchilar xavfsizlik qoidalariga qat’iy rioya qi-
lishlari kerak. Chigit ekadigan shaxslar yuz-qo‘llarini sovunlab yuvish,
og‘izlarini qaynatilgan suv bilan chayib turishlari, ehtiyot ko‘zoy-
nagi taqishlari, sut, qatiq va boshqa sut mahsulotlari ichib turishlari
kerak. Chopiq qilish, zaharli moddalarni (sepish) purkash paytida,
g‘o‘zani o‘g‘itlashda ham, albatta, shaxsiy gigiyena qoidalariga rioya
qilishlari zarur. Chopiq vaqtida changli havodan tashqari quyosh
nuri ham salbiy ta’sir qilishi mumkin.
Mirobning mehnat gigiyenasi
O‘rta Osiyoning nisbiy iqlim sharoitida hosildorlikni oshiradigan
eng muhim omillardan biri ekinlarni to‘g‘ri sug‘orishdir. O‘rta Osiyo
sharoitida sug‘orish ishlari deyarli yil bo‘yi davom etadi, ya’ni
yilning hamma faslida kunning issiq-sovug‘i, quyosh yog‘dusi,
shamol, yog‘in-sochin, havodagi namlikning ortib yoki kamayib
ketishi, iqlim sharoitiga xos o‘zgarib turishi va boshqa omillar shular
jumlasidan. Masalan, miroblar kuz va qish fasllarida havo harorati
respublikamizning shimoliy hududlarida 10—15 °C sovuq, janubda
0—5 °C iliq, nisbiy namlik 70—80%, shamolning tezligi 10—12 m/
s bo‘lgan sharoitda ishlatiladi. Ular kun bo‘yi suv kechadilar.
Ko‘klamda (mart-aprel) havo uncha sovuq bo‘lmaydi, lekin suvning
harorati 7—10°C dan ortmaydi, havo harorati keskin o‘zgarishi,

---

93
ya’ni ertalab 12—10 °C, kunduzi 25—28 °C bo‘lishi mumkin,
ko‘pincha kuchli (sekundiga 15—20 metr) shamol esadi. Miroblar
yozda kun bo‘yi ishlaydilar. Masalan, iyun, avgust oylarida kun
ancha isib ketadi, ertalab hatto 26—28 °C ga yetadi, kech soat 19—
20 da ham 28—38 °C dan pasaymaydi. Quyosh issig‘i mirobga kuchli
ta’sir qilishi mumkin. Havo isiganda nisbiy namlik va shamol tezligi
pasayib ketadi. Suvning harorati esa iyunda 11—16 °C, iyulda 17—
19 °C bo‘ladi. Mirob ko‘pincha g‘o‘zani, ancha past haroratda kecha-
lari ham sug‘oradi, ko‘pincha tizzasigacha sovuq suv kechadi. Tanasi
issiqda, oyog‘i esa suvda bo‘ladi.
Suvchilar bo‘g‘imlarning og‘rishi, oyoq-qo‘llarning achishishi,
eti uvishib, sovuq qotayotgandek bo‘lishi (paresteziya)dan shikoyat
qiladilar, bu og‘riq, ayniqsa, kechasi zo‘rayadi.
Kapillaroskopiya tekshirishlarining ko‘rsatishicha, miroblarning
tomirlarida ko‘pincha torayish alomatlari bo‘ladi. Buning ustiga,
miroblar oyog‘ining barmoq tomirlari suv bilan aloqador bo‘lmagan
kishilarnikiga qaraganda birmuncha qisqa bo‘ladi. Shuningdek, mirob-
lar tomirlaridan qon sust o‘tadi, ayrim hollarda qon quyilishi ro‘y
beradi. Miroblarda bo‘ladigan bunday o‘zgarishlar ularning doimiy
suv kechib ishlashi natijasida kelib chiqadi. Miroblar mehnatini
xarakterlovchi hamma gigiyenik omillar yig‘indisi ularning shamollash
kasalliklariga (yuqori nafas yo‘llari yallig‘lanishi, bronxit, zotiljam
va boshqalar) yo‘liqishi uchun qulaylik tug‘iladi. Yurak-qon tomir
sistemasida o‘zgarishlar, yuqori nafas yo‘llarida surunkali kasalliklar
bo‘lgan, revmatizm va bo‘g‘imlarida dardi bo‘lgan, asab-mushak
kasalliklari bor kishilar miroblikka qo‘yilmaydi. Miroblar sovuq havo
va suv o‘tkazmaydigan, issiq tutadigan korjoma va poyabzal bilan
ta’minlanishlari kerak.
Yozlik kiyim (soyabon, qalpoq, havoni yaxshi o‘tkazadigan,
rangi och ið-gazlama kiyim) miroblarni oftob urishi va isib ketishidan
saqlaydigan bo‘lishi kerak. Sug‘orish ishlari tugagandan so‘ng miroblar
tibbiy ko‘rikdan o‘tkaziladi, zarur bo‘lsa, tegishli davo choralari
ko‘riladi, dam olishlariga sharoit yaratib beriladi.
Terimchilarning mehnat gigiyenasi
Paxta terimi qishloq xo‘jaligidagi eng og‘ir va mashaqqatli mehnat
hisoblanadi. Paxta qo‘l bilan yarim engashgan holda teriladi. Bunda
terimchining bel va orqa mushaklariga zo‘r keladi, ba’zi terimchilar
paxtani tiz cho‘kib yoki cho‘kkalab ham teradilar. Bunday holat

---

94
salomatlikka putur yetkazadi. Terimchi etagi paxta bilan to‘lgan sari
bel, qorin va oyoqlarga tushadigan og‘irlik orta boradi. Bir etak paxta
8—10 kg keladi, uni ko‘pincha, terimchi 100—150 metr masofaga
ko‘tarib boradi. Har bir terimchi kuniga 70 dan 150 kg gacha paxta
teradi.50 daqiqa ishlab 10 daqiqa dam olib turgan terimchilarning
ishi unumli bo‘ladi. 10 minut ichida orqa mushaklar dam olib, qon
aylanishi asliga keladi. Bunday ishlash mehnat unumini 9—10% ga
oshiradi. Gigiyena nuqtayi nazaridan yuqori nav paxta terilayotganda
etaklardan, navi pasayganda terimchining bo‘yiga loyiq keladigan
qopdan foydalanish maqsadga muvofiq. Qop yerga tegib turgani
uchun paxtaning og‘irligi terimchiga bilinmaydi. Qopga paxta ko‘p
sig‘ganidan uni hadeb bo‘shatishga ovora bo‘lmaydi. Paxta terayotganda
chanoqlar qo‘l terisini zararlashi mumkin. Shu yerdan chang bilan
mikrob kirishi, oqibatda qo‘l barmoqlari shishib, yallig‘lanishi
mumkin. Shu sababli ish tugagach, har kuni tirnalgan, shilingan
joylarga yod eritmasi yoki brilliant yashili surtish, keyin vazelin yoki
glitserin surtish tavsiya etiladi. G‘o‘za serchang bo‘lgani uchun terim
paytida yuz, qo‘l, ko‘z, burun changdan ta’sirlanadi, ko‘proq
og‘riydi, chunki peshanadan oqqan ter chang bilan ko‘zga kirib,
shilliq pardalarni ta’sirlaydi. Noyabr oylarida ertalab ko‘pincha
shudring, ba’zan qor ham yog‘adi. Shu sababli tashqi muhit
haroratini hisobga olgan holda kiyinish zarur. Ish davrida energetik
xarajatlarni qoplaydigan miqdorda taomlar bilan ovqatlanish,
chanqovni bosish uchun faqat qaynagan suv yoki yaxna ko‘k choy
ichish, shaxsiy gigiyena qoidalariga rioya qilish tavsiya etiladi.
Mashina terimida mehnat gigiyenasi
Ma’lumki, hozirgi kunda paxtaning ko‘p qismi paxta teradigan
mashinalar yordamida terib olinadi. Paxta teradigan mashina motori-
dan chiqayotgan to‘la yonib ulgurmagan yoqilg‘i va chang havoni
ifloslantiradi. Motor va mexanizmlarning shovqini, tebranishi, noqulay
ob-havo sharoiti mexanizatorga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Paxta terish
mashinasi ishlab turgan paytda 94—103 dB balandlikda shovqin
chiqaradi.
Bu ruxsat etilgan darajadan 8—25 dB ko‘pdir. Mexanizator-
ning ishi mashinaning tebranishiga qo‘shilib, doimo silkinish bilan
kechadi. Tebranish amplitudasi 78 mm, chayqalish tezligi sekundiga
0,06 dan 0,7 m gacha bo‘lishi mumkin. Tebranish amplitudasi oshib
ketganda uning tezligi kamayadi. O‘rindiqning silkinishi ko‘p jihat-

---

95
dan agregat ulangan qismlardagi boltlarni siqib tortilganligi va
amortizatorlarning holatiga bog‘liq bo‘ladi. Mexanizator mashina
oldingi g‘ildiragining g‘o‘za qator oralaridan to‘g‘ri yurishini va
terilgan paxtani katta va kichik bunkerlarga beto‘xtov tushib turishini
kuzatib turadi. Bunda ko‘z zo‘riqib charchaydi. Mexanizatorlarning
vaqtida ishlab, vaqtida dam olishi va ovqatlanishi uchun qulay sharoit
yaratib berish ularning sog‘-salomat bo‘lishida muhim ahamiyatga
ega. Ish jarayonida haydovchining qo‘li yoqilg‘i va moy, g‘o‘zalardagi
qoldiq kimyoviy moddalar bilan ham ifloslanadi. Agar shaxsiy
gigiyenaga rioya qilinmasa, qoldiq kimyoviy birikmalar ta’siri tufayli
o‘tkir va surunkali kasalliklarga chalinish mumkin. Bunday kasallik-
lar ro‘y berganda kishining boshi og‘riydi, odam tez charchaydi,
jahldor bo‘lib qoladi, ishtahasi yo‘qoladi, jig‘ildoni qaynaydi,
spirtli ichimliklar ichilganda bu alomatlar kuchayadi.
Bundan tashqari, yuqorida aytilgan kimyoviy moddalar ko‘-
pincha teriga, ayniqsa burun shilliq qavatiga kuchli ta’sir etadi, bu
kasalliklarning oldini olish uchun haydovchi-mexanizatorlar qo‘l-
larini tez-tez sovunlab yuvishlari, og‘iz-burunlarini chayib turishlari
va spirtli ichimliklar ichmasliklari kerak. Har bir paxta terish mashi-
nasida dori quticha (dori qopchiq) va toza suvli, og‘zi yopiladigan
suvdon bo‘lishi darkor.
Past navli paxta va ko‘sak ko‘sak chuvish mashinasida tozalan-
ganda ko‘p chang chiqadi. Shuning uchun ko‘sak chuvish mashina-
siga changni haydaydigan mexanizmlar o‘rnatish, ishchilarni respira-
torlar bilan ta’minlash lozim. Mexanizatorlar ish paytida qator
noxush omillarga duch keladilar, bu omillar organizmga salbiy
ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun ham, paxtakorlar o‘rtasida sog‘lom-
lashtirish chora-tadbirlarini olib borish muhim ahamiyatga ega.
Mexanizator mashinani boshqarish bilan birga, uning texnik
holatini ham nazorat qilib turishi kerak. Mexanizatorning faoliyati
ishlab chiqarish muhitidagi ko‘pgina omillar ta’sirida kechadi, ob-
havo sharoitlari, havo tarkibidagi chang va tutun, qo‘llanilgan har
xil kimyoviy moddalar aralashmasi, shovqin, tebranish, statik
zo‘riqish va boshqalar shunday omillarga kiradi. Har qanday vaziyatda
mehnat va dam olishni to‘g‘ri tashkil etish, gigiyenaga amal qilish
lozim bo‘ladi.
Chorvadorlarning mehnat gigiyenasi
Ma’lumki, O‘zbekistonda chorvachilik keng rivojlantirilmoqda.

---

96
Chorvachilik sertarmoq bo‘lishiga qaramasdan, chorvadorlar meh-
natida umumiy o‘xshashliklar bor. Chorvadorlar molxonada to‘plangan
har xil gazli havodan nafas oladilar, mushaklarga zo‘r keladigan
og‘ir jismoniy mehnat qiladilar. Bundan tashqari, ba’zi kasalliklar
(brutselloz, kuydirgi, sil va b.) hayvonlardan odamga yuqishi mumkin.
Molxona havosi, asosan, vodorod sulfid, karbonat kislota va ammiak
bilan ifloslanadi. Qish faslida molxona havosi tarkibida ammiak miq-
dori sanitariya me’yoridan oshib ketishi mumkin. Vodorod sulfid va
karbonat kislota miqdori deyarli oshmaydi. Molxona harorati qish
faslida 3—13 °C iliq, nisbiy namlik esa 18 dan 95 % atrofida bo‘ladi.
Sut fermalarida sutni qo‘lda sog‘ish og‘ir va mashaqqatli ish bo‘lib,
qo‘l va yelka mushaklariga zo‘r keladi. Bundan tashqari, uzoq mud-
dat noqulay—cho‘qqayib o‘tirish natijasida ish qobiliyati pasayishi
bilan birga, sog‘uvchida kasb kasalligi, jumladan: neyromiozit, peri-
ferik angionevrozlar, tendovaginitlar, poliartritlar yuzaga kelishi
mumkin. Sut sog‘uvchilarning barmoqlarida uchraydigan „sog‘uvchi
tugunchasi“ deb ataluvchi kasallik o‘ziga xos virusli kasallik bo‘lib,
sutni qo‘lda sog‘ish vaqtida kasal sigir yelini g‘uddalaridan o‘tadi.
Buning oldini olish uchun sutni PDA-1 yoki „Tandem“ qurilmalar
yordamida sog‘ish odat tusiga kirib bormoqda. Bunday qurilmalarni
qurishning imkoni bo‘lmagan kichik fermerlarda esa sigirni aylanib
turadigan o‘tirgichlarda o‘tirib sog‘ish tavsiya qilinadi. Bundan
tashqari, sog‘ishga o‘tirishdan oldin 2—3 daqiqa davomida sog‘uv-
chi o‘z qo‘llarini uqalashi, barmoq uchlaridan to tirsak bo‘g‘in-
larigacha silashi lozim. Bu ish unumini oshirishga hamda charchash-
ning oldini olishga yordam beradi. Sut sog‘ib bo‘lgandan so‘ng bu
muolaja yana takrorlanadi. Qo‘lni uqalagandan keyin 10—15 daqiqa
davomida harorati 36—38 °C bo‘lgan issiq suvga solib o‘tirish hamda
har kuni 20—30 daqiqa jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanish zarur.
Deyarli barcha fermerlarda og‘ir jismoniy ish bilan bir qatorda,
molboqarlar va sut sog‘uvchilarda zamburug‘li kasalliklar—akti-
nomikoz, staxibotriotoksikoz, sporotrixoz kasalliklari uchrab tura-
di. Kasal mollarni boqadigan, tagini tozalash bilan band bo‘lgan
shaxslarda oqsim, brutselloz, kuydirgi, tulyaremiya, qo‘y checha-
gi, cho‘chqa saramasi tarqalishi mumkin. Zamonaviy fermalarda ish-
lar mexanizatsiyalashtirilishi hamda avtomatlashtirilishi lozim. Ferma
qurish uchun ajratilgan maydon tepalikda (yomg‘ir va qor suvlari
to‘planmaydigan joyda), suv manbayiga yaqin, atrofi maysazor va
aholi yashaydigan joydan kamida 250 metr narida bo‘lgani ma’qul.
Molxona devorlari silliq qilib suvaladi, oqlanadi, yer asfaltlanadi,

---

97
quyuq loy bilan shag‘al aralashtirilib shibbalanadi yoki taxta qo-
qiladi.
Molxona ichida yorug‘lik koeffitsiyenti qo‘raning biqiniga o‘rna-
tilgan oyna hisobiga 1:10-1:12 bo‘lishi kerak. Sun’iy yorug‘lik shax-
mat tarzida o‘rnatilgan elektrolampa hisobiga bo‘lib, sigirlarni so-
g‘ish vaqtida 75 Ik, yem-xashak tarqatish vaqtida — 10 Ik bo‘lishi
kerak. Molxona havosi tabiiy ravishda shamollatiladi.
Zamonaviy fermalarda avtosug‘orgich hamda oxurlar o‘rnatiladi,
relslarga o‘rnatilgan vagonchalarda yem-xashak keltirib taqsimlanadi.
Molxona o‘rtasida ham relslarga o‘rnatilgan vagonchalar bo‘lib, bunga
chiqindilar solinadi va molxonadan chiqarilib tashlanadi. Katta
fermalarda maxsus sexlarda ozuqa retsept bo‘yicha sifatli qilib
tayyorlanadi. Fermerlarda ayollar uchun max-sus gigiyena xonasi,
dushxona hamda dam olish va ovqatlanish xonalari bo‘lishi kerak.
Nazorat savollari
1. Ìehnat gigiyenasi nimani o‘rganadi?
2. Toliqish nima va uning oldi qanday olinadi?
3. Zararlanish nima va uning oldi qanday olinadi?
4. Sanoat korxonalari, chorvodorlar, paxtakorlarning mehnat gigiyenasi
haqida bayon eting.
5. Tebranish kasalligi nima va uning oldini olish chora-tadbirlari
haqida nimalarni bilasiz?

---

98
ILOVALAR
1- ilova
Tuproq gigiyenasi
Ahamiyati
Chiqindi turlari
gigiyenik
epidemiologik
qattiq
suyuq
•
havo o‘tka-
zuvchanligi
•
namlik sig‘imi
•
gigroskopligi
•
kapillarligi
•
ich terlama
•
dizenteriya
•
tulyaremiya
•
sil
•
gelmint
tuxumlari
•
turar joylardagi
•
zavod va fabri-
kalardagi
•
ovqatlanish
shoxobchalaridagi
•
qozonxona-
lardagi
•
turar joylar oqova
suvlaridagi
•
turli muassasalar-
dan chiqqan oqova
suvlardagi
•
atmosferaning
iflos oqova suvlaridagi
Tuproqning o‘z-o‘zidan tozalanishi
Aholi punktlarini tozalash
mineral-
lanish
nitrifikatsiya
tashib
ketish
tuproq
metodi
oqizib
yuborish
2- ilova
Suv gigiyenasi
Ahamiyati
Suv manbalari
Suvni
„San. Q va M“
gigiyenik
fiziologik
ochiq
yerosti
atmosfera
epidemiologik
•
ich terlama
•
dizenteriya
•
vabo
•
polimiyelit
•
leptosperoz
•
tulyaremiya
•
gelmintozlar
Organoleptik:
•
rangi 20°
•
hidi 2°
•
ta’mi 2°
•
tiniqligi 30 sm
•
tiniqligi 7
mg/ekv/l
Kimyoviy, mg/l:
•
qo‘rg‘oshin—0,1
•
mishyak — 0,05
•
ftor — 1,5
•
mis — 3
•
temir — 0,3
•
rux—5, 
•
yod—5
•
xlorid—350
•
sulfatlar—500
Bakteriologik:
•
mikroblar so-
ni 100
•
koli-titr 333
•
koli-indeks 3

---

99
Turar joy gigiyenasi
Ahamiyati
gigiyenik
epidemiologik
Quruq
Yorug‘
Keng
Issiq
Qizamiq
Ko‘kyo‘tal
Difteriya
Sil
Raxit
SNiP bo‘yicha:
•
har bir odamga 12 m
2
•
xona balandligi 2,7 m
2
•
yoritish, cho‘g‘lanma
lampa 75 lk
•
luminessent 100 lk
Xonalar
Isitish:
•
markazlashgan
•
joyli
Mikroiqlim:
t-18 —20°C
namligi—40—60%
harakat tezligi —0,2 m/s
Ventilatsiya:
•
tabiiy-ventilatsion kanallar,
fortochkalar
•
sun’iy-mahalliy, markaziy
3- ilova
Shaxsiy gigiyena, kiyim-bosh va poyabzal gigiyenasi
Soch:
Tirnoq:
Teri:
•
oyiga 4—5
marta
sovunlab
cho‘milish
•
issiq
kunlari
dush qabul
qilish
7—10 kunda
1 marta yuvish
kerak
•
har kuni
cho‘tka bilan
yuvish
•
tirnoqlarni
kalta qilib olish
Og‘iz
bo‘shlig‘i:
•
ertalab va
kechqurun tish
yuvilishi lozim
Kiyim-bosh:
•
ichki kiyimlar haftasiga 1 marta
almashtirilishi, havo o‘tkazuvchi,
faslga mos bo‘lishi kerak
Poyabzal
•
yumshoq
•
yengil
•
pishiq
•
iqlimga va
faslga mos
•
kiyishga qulay
4- ilova

---

100
Bolalar va o‘smirlar gigiyenasi
Kundalik rejimi
Maktab tuzilishi
Sanitariya faoliyatiga
qo‘yiladigan gigiyenik
talablar
•
faoliyatning har
xil turlari, ularning
davomiyligi
•
to‘g‘ri navbatla-
shuvi
•
yetarli dam olib,
iloji boricha ochiq
havoda yurish
•
o‘z vaqtida ovqat-
lanish
•
tiniqib uxlash
•
asosiy xonalar — sinf-
xonalari, o‘quv kabinetla-
ri, fizkultura zali, ustaxo-
nalar
•
qo‘shimcha xonalar —
koridorlar, zallar
•
kiyim yechadigan joy,
kutubxona, bufet
•
yordamchi xonalar —
direktor va o‘quv xonalari,
o‘qituvchilar xonasi
•
tabiiy yorug‘lik
chap tomondan
tushishi kerak
•
sun’iy yorug‘lik
xonalarda—300—
150 lm
•
nisbiy namlik—
40—60%
•
havo harakati—0,2
m/sek
5- ilova
6- ilova
Ovqatlanish gigiyenasi
Asosiy oziq moddalar
oqsillar, uglevodlar,
yog‘lar, vitaminlar,
mineral tuzlar, suv
Mehnat qiluvchilar:
•
yengil, jismoniy: erkak—
2800, ayol—2400 kkal
•
mexanizatsiyalashgan:
erkak—3000, ayol—2550 kkal
•
yarim mexanizatsiyalash-
gan: erkak—3200, ayol—
2700 kkal
•
og‘ir jismoniy: erkak—
3700, ayol—3150 kkal
Ovqatlanish rejimi,
4 mahal (o‘rtacha):
•
nonushta—25%
•
tushlik—35%
•
tolma choy—15%
•
kechki ovqat—25%
Ovqatdan zaharlanish va uning oldini olish
Bakteriyali
zaharlanish:
•
salmonellalar;
•
stafilokokklar.
Mikotoksikozlar — zam-
burug‘lardan
zaharlanish
Bakteriyasiz ovqatlar-
dan zaharlanish:
•
qo‘ziqorindan
•
kartoshkadan
•
anorganik zaharli
moddalardan

---

101
7- ilova
Sanitariya-gigiyena laboratoriyasi ishini tashkil etish
Bo‘limlar
•
mehnat gi-
giyenasi;
•
kommunal
gigiyena
•
ovqatlanish
gigiyenasi
va boshqalar
Xonalar:
•
elektrlanishi, gaz-
lashtirilishi, vodopro-
vod, kanalizatsiya
bo‘lishi, isitilishi,
issiq suv bilan ta’-
minlanishi lozim
•
tabiiy yorug‘lik—
1:5, 1:7 dan kam
bo‘lmasligi
•
sun’iy yorug‘lik—
100—150 lk
Xavfsizlik texnikasi
qoidalariga amal qilish
Meterologiya va standartlash:
•
davlat standarti
•
sohalar standarti
•
respublika standarti
•
korxona standarti
Standart turlari:
•
texnika shartlari standarti
•
umumiy texnika talablari
•
parametr va o‘lchovlar
•
asosiy parametr va o‘l-
chovlar
•
konstruksiya va o‘lchovlar
t=18—20°C, namlik 40—
60%
havo tezligi—lm/sek
8- ilova
Mehnat gigiyenasi
Kasbiy zararlar:
•
mehnatni noto‘g‘ri
tashkillashtirish
•
ishlab chiqarishga
aloqador zararlar
•
mehnat sharoitiga
aloqador zararlar
Energiya sarfiga ko‘ra
ish:
•
yengil
•
o‘rtacha og‘irlikdagi
•
og‘ir
Ishchilar orasida
kuzatish olib borish
Toliqish va uning
oldini olish
choralari
Korxonalardagi za-
harli moddalardan
zaharlanish va uning
oldini olish choralari
Shovqinning orga-
nizmga ta’siri va
uning oldini olish
choralari
Tebranish kasalligi
va uning oldini olish
choralari

---

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. M. A. Azizov va b. Gigiyena. Toshkent, 2003.
2. Sh.T. Otaboyev, T.I. Iskandarov. Kommunal gigiyena. Toshkent, 1994.
3. D.A. Do‘schanov, Sh.T. Iskandarova, S.S. Solixo‘jayev. Umumiy gigiyena.
Toshkent, 2001.
4. E.E. Sarkisyans. Gigiyena bilan sog‘liqni saqlashni tashkil qilish asoslari.
Toshkent, 1988.
5. S.S. Esonturdiyev, M.E. Qarshiboyeva. Bolalar va o‘smirlar gigiyenasi.
Toshkent, 2002.
6. D.M. Bobov. Gigiyena bilan sanitariya tekshirishlar texnikasidan amaliy
mashg‘ulotlar. Moskva, 1981.
7. „O‘zbekiston tibbiyoti“ jurnali, 2004- yil, 1, 2, 6- sonlar. 2005- yil, 1, 5-
sonlar.
9. „Fan va turmush“ jurnali, 2004- yil, 2, 3-sonlar.
10. „Sihat-salomatlik“ jurnali, 2005- yil, 3- son.

---

MUNDARIJA
So‘zboshi ..................................................................................................... 3
1-bob. Gigiyena fani va uning vazifalari .................................................... 4
2-bob. Sanitariya-gigiyena laboratoriyasi ishini tashkil etish ....................... 9
3-bob. Atmosfera havosi gigiyenasi ......................................................... 17
4-bob. Tuproq gigiyenasi. ...................................................................... 22
5-bob. Suv gigiyenasi. Aholini ichimlik suvi bilan ta’minlash ....................... 27
6-bob. Turar joy gigiyenasi ................................................................... 31
7-bob. Shaxsiy gigiyena. Kiyim-bosh va poyabzal gigiyenasi ...................... 35
8-bob. Bolalar va o‘smirlar gigiyenasi ..................................................... 38
9-bob. Ovqatlanish gigiyenasi ................................................................ 52
10-bob. Mehnat gigiyenasi .................................................................... 79
Foydalanilgan adabiyotlar ......................................................................... 102

---

S.S. Esonturdiyev, M.E. Qarshiboyeva
GIGIYENA VA SANITARIYA
TEKSHIRISHLAR TEXNIKASI
Tibbiyot kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma
Toshkent—„ILM ZIYO“—2007
Muharrir D. Abbosova
Rassom R. Chigatayev
Musahhih M.Ibrohimova
2007-yil 20-avgustda chop etishga ruxsat etildi. Bichimi 60x90
1
/
16
. „Tayms“
harfida terilib, ofset usulida bosildi. Shartli bosma tabog‘i 6,5.
Nashr tabog‘i 5,5. 2250 nusxada bosildi. Buyurtma ¹
Bahosi shartnoma asosida.
„ILM ZIYO“ nashriyot uyi, 700129, Toshkent, Navoiy ko‘chasi, 30-uy.
Shartnoma ¹ 26—2007.
E 87
Esonturdiyev S.S
Gigiyena va sanitariya tekshirishlar texnikasi:
Tibbiyot kollejlari uchun o‘quv qo‘l./S.S.Esontur-
diyev, M.E. Qarshiboyeva; O‘zbekiston Respublikasi
oliy va o‘rta-maxsus ta’lim vazirligi, O‘rta maxsus,
kasb-hunar ta’limi markazi. — T., „Ilm Ziyo“,
2007.—104 b.
I. Qarshiboyeva M.E.
BBK 51.2ya722