Samarqand davlat arxitektura qurilish instituti

11.2. Elektron tijoratdagi muvaffaqiyat omillari Elektron tijoratda muvaffaqiyatga erishishning asosiy omillari jumlasiga quyidagilarni kiritishimiz mumkin: 1. Rivojlanish strategiyasini to’g’ri tanlash – misol sifatida shuni aytishimiz mumkinki, OZON (ozon.ru) kompaniyasining muvaffaqiyatga erishishidagi asosiy omil „lider ortidan yurish“ deb nomlangan rivojlanish strategiyasini tanlash bo’lgan. G’oya bunday bo’lgan „Rossiyaning Amazon tizimini tashkil etamiz va rivojlantiramiz“. Bu sohadagi shubhasiz yetakchi-lider bo’lgan Amazon kompaniyasining rivojlanish yo’lidan og’ishmay ketilgani uchun OZON Rossiya bozorida juda katta muvaffaqiyatlarga erishgan va hozirda uning oboroti bir necha yuz million dollarga yetgan.Amazon (amazon.com) kompaniyasi esa 1995 yilda Djeff Bezos tomonidan tashkil qilingan va o’z faoliyatining boshlarida internetda kitoblar savdosi bilan shug’ullangan. Bu kompaniya 2001 yildagina birinchi marta foyda olishga erishgan va hozirda uning oboroti bir nehca milliard dollarga yetadi. O’z faoliyatining boshida bu kompaniya olingan foydani o’z rivojlanishi uchun investitsiylarga yo’naltirgan. 2.Monetizatsiya sxemasi, ya’ni foyda olishning asosiy modellari biznesni ishga tushurishdan oldin aniqlanib olingan bo’lishi lozim.Masalan, ijtimoiy tarmoqlar reklamadan, savdo maydonlari joylashtirishdan, ichki virtual valyuta aylanmasidan, pulli registratsiyadan, onlayn o’yinlar sotishdan, sovg’a va smayliklardan daromad qilishadi. Turli xildagi informatsion resurslarning
Toshkent Moliya instituti
R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva
daromad keltiradigan manba’lari reklama, daydjestlar, trafiklar, alohida ma’lumotlarni sotishlar bo’lishi mumkin. Kompaniyalar tanlangan monetizatsiya sxemasiga muvofiq kontentning bir qismibi berkitib qo’yib, uni pullik qiladilar, qolgan qismini esa yaxshi trfaik olish va reklamada pul ishlash uchun tekin qilib qoldiradilar. Bloglarning mualliflari esa ko’pincha reklamada, hamkorlik dasturlarida, ilovalar sotishda, hamda kontentlar sotishda daromad qiladilar. Monetizatsiyaning har bir konkret sxemasi u yoki bu biznes-modelning asosida yotadi, jumladan, Freemium, Free-to-Play, Full-Crowdsourcing, Donation, Print-on-Demand va boshqalar. Monetizatsyia sxemasini tanlashda ularning her biri qanday natijalarga olib kelishi mumkinligini firklab ko’rish kerak bo’ladi. 3.Mahsulot yoki xizmat narxining maqsadga va aqlga muvofiq bo’lgan modelini tanlash. Mahsulotyokixizmatuchunbahoni aniqlash modeli qo’shimcha qiymat zanjiri va monetizatsya sxemasi bilan uzviy bog’liq bo’lishi kerak. Tabiiyki, xar bir mahsuot uchun o’z bahosini aniqlash modeli mos keladi. Shuning uchun ham tegishli bo’limlarda keltirilgan va elektron biznesda baholar strategiyalari hamda narx xosil qilish modellari bilan yaqindan tanishib chiqish foydadan xoli bo‘lmaydi. 4. Kuchli va salohiyotli komanda hamda sifatli insoniy kapital – bu omilni muvaffaqiyat nuqtai-nazaridan eng asosiy omillardan biri deb hisoblash ham mumkin. Bu guruhga mansub konkret omillar sifatida kompaniya faoliyatini o’z xayotining mazmuni deb biladigan g’oyaviy asoschilarni, kuchli menejmentni, ishga berilgan yollanma ishchi-xizmatchilarni kiritish mumkin. Google kompaniyasini ishga qabul qilish kontseptsiyasi ham ishtiyoqli, iqtidorli, ko’zi yonib turgan va ishiga berilgan fanatlarnigina kompaniyaga ishga olishdir. 5. Kuchli motivatsiya tizimi va KPI (Key Performance Indicators) – Ishchi-xizmatchilar qanchalik ishga berilgan va kompaniyaga sodiq bo’lishiga qaramay, ular uchun juda kuchli motivatsiya tizimi ishlab chiqilgan bo’lishi lozim. Ayniqsa, bu zakazlar yetkazib berish tezligini ta’minlab beradigan personalga tegishlidir.
Toshkent Moliya instituti
R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva
Motivatsiya tizimini KPI ga, ya’ni, kompaniyaning boshqaruv samaradorligi eng ko’p bog’liq bo’lgan xodimlarning ko’rsatgichlari bilan hamda ish haqlari kattaligi bilan bog’lab qo’yish zarur. 6. Elektron xizmatlarning yuqori sifati – umuman aytganda, elektron hizmatlarning sifati ancha murakkab sintetik ko’rsatgichdir. Uning qandayligi xizmat ko’rsatish sifati bilan, shaxsiy tarkibning sifatli xizmat ko’rsatishi bilan, ishonchlilik bilan, informatsion tizimning uzluksiz ishlay olishi bilan, marketingning sifati bilan hamda teskari aloqaning sifati bilan aniqlanadi. Yuqori sifat – bu haridorlarni jalb qiladigan va ularni mahsulot va xizmatlarning doimiy iste’molchisi bo’lishga undaydigan bir ko’rsatgichdir. Misol sifatida quyida qanday muammolar qanday natijalarga olib kelishi mumkinligi keltirilgan (DATAinsight, Insales, PayU, p.107): Mahsulotning narxi: Agarda zakaz berish jarayonida mahsulotning narxi biroz oshib ketsa, taxminan 70% haridorlar hariddan voz kechishlari mumkin; Salbiy taqrizlar: Haridorlarning taxminan 64,5% qismi kimlardir tomonidan berilga salbiy taqriz natijasida kompaniya hizmatidan voz kechishlari mumkin; Bu mahsulot bizda yo’q edi: Agarda saytda bor deb ko’rsatigan mahsulotlar internet magazinda yo’q bo‘lsa, u xolda 47,8% haridorlarda kompaniya haqida salbiy fikr xosil bo’lishi mumkin. 7.Tizim rivojlanishi uchun zarur bo’lgan o’tkazuvchanlik imkoniyatlarini ta’minlab berish – Elektron tijoratning biznes-modileni tanlashda bu bilan bog’liq bo’lgan ko’rsatgichlarga, shu jumladan, tizimga kiruvchilar soni, mahsulotni yetkasib berish vaqti, hizmat ko’rsatish vaqti, klikka javob berish tezligi kabi parametrlarlarga alohida ahamiyat berish kerak. Kompaniyaning o‘sishi bilan bir vaqtda logistikaga bo’lgan talablar kuchaya boshlaydi. Agar kompaniya o’tkazuvchanlikni juda katta qilib tanlagan bo’lsa, u xolda bu infratuzilmaning bahosini haddan tashqari oshirib yuboradi. Shuning uchun ushbu ko’rsatgichni mashtablashtirish yordamida ko’paytirishni rejalashtirgan ma’qulroq bo’ladi. 8. Kompaniya internet-vitrinasini tashkil qilishning eng yuqori va sifatli darajasiga erishish – ni amalga oshirishda sakkiz soniya qoidasidan foydalaniladi,
Toshkent Moliya instituti
R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva
ya’ni, agar elektron vitrinaning tashrifchisi sakkiz soniya davomida kerakli ma’lumotlarni topa olmasa, u darxol elektron resursni tark etadi va boshqa bu yerga qaytib kelmaydi. Agarda internet-magazin o’z shaxsiy ombori modelida ishlayotgan bo‘lsa, internet-vitrinani ombor bilan sinxronizatsiya qilish kerak, ammo agar vitrina va ombor bo’lingan bo’lsa, u xolda ma’lumotlarning sinxronizatsiyasini amalga oshirish lozim. 9. Tizim parametrlarining informatsion tizim konfiguratsiyasi va infratuzilmaarxitekturasi bilan korrelyatsiyasi- bog’liqligini quyidagi ma’lumoytlardan bilib olishimiz mumkin, ya’ni, internet-magazin ko’rsatgichlarini tanlashning muvaffaqoiytga erishishdagi muhimlilik darajasini quyidagi tartibda joylashtirishimiz mumkin:  Saytda mahsulotlar xaqidagi to‘liq ma’lumotlar borligi – 37,1%  Mahsulotning tavsifi qandayligi – 34%  Mahsulot yetkazib berish xaqidagi ma’lumotning borligi – 32,2%  Turli xildagi to’lov imkoniyatlarini mavjudligi – 28,4%  Mahsulotlar katalogining qulay usulda tashkil qilinganligi – 25,6%  Mahsulotlar haqidagi rasmlarning sifati va o’lchami – 20,7% 10. Daromadlarni reinvestitsiya qilish – Kompaniya o’z faoliyat doirasini kengaytira boshlasa va osish jarayoni kuzatilsa, u investitsiyalarga muxtoj bo’la boshlaydi. Elektron biznes uchun daromadlarni reinvestitsiya qilish infratuzilmaga bo’lgan investitsiyalardir, shu jumladan, informatsion texnologiyalar, elektron servislar va logistik tizimlar rivojlanishiga moliyaviy mablag’larni jalb qilishdir. Mutavassilarni fikrlaricha (GÖran Bergendahl. Invetment in Elektronic Commerce, Financial Perspectives and Profit Conditions, 2002, p.5) elektron tijoratga investitsiya qilishning uch bosqishi mavjud:  Web-servisga investitsiya (IT);  Marketingga investitsiya;  Yangi logistik tizimga investitsiya.
Toshkent Moliya instituti
R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva