Samarqand davlat arxitektura-qurilish

17.3. O'IT o'quv-tarbiyaviy jarayonga integrasiyalashishining modeli
O’quv-tarbiya jarayonining haqiqiy borishi mo’ljallanayotgandan farqliroq bo’lishi mumkin.
O’qitish (ta’lim) monitoringi kerak bo’lganda, uni ko’nikishga (adaptasiya) va kerakli oqimga
yo’naltirish maqsadida bu jarayonga qanday aralashish kerakligini ogohlantiradi (aytadi). O’quv-
tarbiya jarayonining borishini boshqarish, ularga taklif etilganni va O’AT o’quv kursiga
integrallashgandan o’qitilayotgan foydalanishini uzluksiz o’rganishdash iborat bo’lishi kerak va
ularning harakatini kerakli oqimga yo’naltirish kerak. Bu real vaqtda bo’lishi kerak, chunki kelib
chiqadigan muammolarni o’z vaqtida aniqlangan va hal etilgan bo’lishi kerak, bu O’ATni
qo’llashda o’sha qo’shimcha imkoniyatlarni ochishda o’qitilayotganlar uchun yo’qotishsiz
bo’lishi zarur. Gap, bu yerda, o’qitish strategiyasining borishida biror-bir radial o’zgarishlar
haqida emas, lekin aniqlangan kamchiliklar, qo’shimcha tahlillarni va O’AT integrasiya
prinsiplarini qo’shimcha ishlab chiqishini talab etadi, bu kelajakda o’quv-tarbiya jarayoniga
kerak. Ko’pincha muammolarning barchasi pedagog O’AT sohasida o’qitilayotganlarning
tayyorgarlik darajasini to’liq adekvat baholamaganidan kelib chiqadi va ularni to’liq zaruriy
tavsiyalar bilan ta’minlamasdan, juda ham qiyin texnologiyalarni taklif etadi. Natijada
o’qitilayotganlar taklif etilayotgan elektron resurslarni intuisiya bilan ishlatadi, bunda ularning
imkoniyatlarini qo’ldan boy beradi, yoki umuman yangi texnologiyalarga qiziqishi so’nadi.
Natijalarning tahlili. Oxirgi bosqichda real (haqiqiy) yutuqlarni o’rganish zarur va O’AT
qanchalik muvafaqqiyatli qo’llanilgani haqidagi savolga javob berish kerak. Natijalarni baholash
uchun ko’p yo’nalishli harakatlar bilan yondoshish mumkin. Bir xil holatlarda bu shakllangan
eksperimental usul, bunda natijalar haqida o’qitilayotganlarni baholash bo’yicha fikr bildirishadi,
masalan, boshqa nazorat guruhlarda baholar bilan solishtirilib ularni bilishadi. Boshqa holatlarda
esa shakllanmagan (neformalnыy)usul ishlatiladi, bunga amaliyotda ko’pchilik o’qituvchilar
yondoshadi. Bu ularning o’qitilayotganlar bilan muloqotidan seziladi, ularning faolligi va
ijodiyligi mustaqil ishda namoyon bo’ladi, ijobiy fikrlar, o’qitilayotganlarning yoki aksincha,
teskari aloqani yo’qotish, passivlik, dangasalik, o’quv-tarbiya jarayoni borishidan
o’quvchilarning qoniqmasligi va ularning natijasidan qoniqmasligi. Agarda loyiha formallashgan
baholashni nazarda tutmasa, bunday rasmiy bo’lmagan usullar juda ham qimmatli bo’lishi
mumkin, ayniqsa natijalar o’qitilayotganlar bilan muhokama qilingan holatlarda. Bu
o’qitilayotgan fanga ham, o’qitilishning shakl va usullariga ham birday nisbat bo’yicha refleksni
rivojlantirishda qo’shimcha stimul hisoblanadi. Bunday izlanishni olib borishda loyihaga
boshidayoq kiritish kerak, chunki buning uchun ko’pgina resurslar talab etiladi.

---

Natijalarning tahlili bosqichma-bosqichli modelni ham rad etadi, ham yakunlaydi, uning
boshlanishiga olib keladi. O’ATni qo’llashda muammolarga ega, qayta fikrlashga qaytishda
xuddi shu 1 qaytadi, takomillashtirish uchun potensial imkoniyatlarni topish kerak.
O’AT integrasiya modeli. O’quv-tarbiya jarayonida O’AT integrasiya konseptual strukturasi
bayon etilgan bo’lib, 12-rasmda keltirilgan model shaklida taqdim etilgan bo’lishi mumkin.
Sxemaning har bir elementlari pedagogning faoliyati aspektini quyidagicha tavsiflaydi
(xarakterizuyet): O’xshatish (inisirovaniye) - muammoni o’rganish va ularni hal etish
imkoniyatlari; vaziyatni oldindan baholash;
Tahlil va baho (analiz i osenka) - maqsadlarni bo’linishi; bor boshlang’ich ma’lumotlarning
tahlili; ta’lim tizimlarining ishlatish holatini baholash; joriy etish yo’nalishini aniqlash (konkret
fanlar, sikllar, modellar).
O’ATni tanlash (vыbor ITO) – ko’pchilik imkoniyati bor qarorlarni qidirish va tuzish;
o’qitish mavzulari bilan taqqoslash, qarorlarni baholash; O’ATni tanlash va ularni ishlatish
usullari.
Integrasiyani loyihalashtirish – o’quv ishlarini rejalashtirish; o’qitish nazoratini va
o’qitilayotganlarni rivojlanishini loyihalashtirish; resurslar bilan ta’minlash; O’ATni oldindan
testdan o’tkazish.
Loyihani amalga oshirish – kerakli materiallar va hujjatlarni tayyorlash; dastur
ta’minlanishini o’rnatish; o’qituvchilar va o’quv-yordamchi personallarni tayyorlash.
Monitoring va ko’nikish (adaptasiya) - uzluksiz integrativ baho; ta’lim tizimining boshqa
elementlari va O’ATni adaptasiyasi.
Amalga oshirishni baholash – yakuniy formal baho; yakuniy formal emas baho. O’quv-
tarbiya jarayonida O’AT integrasiya jarayoni borishini modellashtiruvchi tizim biz tomondan
tuzilgan. Bu tizimning ikkita boshqaruv elementlariga yanada chuqurroq to’xtalib o’tamiz va
boshqarishni berish xususiyatiga ham.
O’AT tizimli integrasiyasi jarayonini boshqarish - Tabiiyki, o’quv-tarbiya jarayonida O’AT
tizimli integrasiyasi to’liq boshqaruvli bo’lishi kerak. Vaholanki, gap bu yerda ma’muriy
richaglar haqida bormoqda, modelning o’zi haqida esa, boshqaruv elementlari bor; ular
integrasiyaning barcha bosqichlarida o’z ta’sirini ko’rsatmoqda. Sifat ta’minlanishi
nurlanishning aniq darajasiga yetishishigina emas faqat, balki barcha integrasiyasi bosqichlarida
(4) harakatni ham tushunamiz. O’qitilayotgan shaxsning rivojlanishi bilan, aniq maqsadli
yutuqlarga olib boradi. O’ATdan foydalanishda, o’qitishda pedagog mavzuni aniqlaydimi, u
ta’lim shaklini tanlaydimi yoki aniq dasturiy vositalarni tanlaydimi, har doim u qo’yilgan
maqsadlarga yanada yaqinlashganda hal etishga to’xtashikerak;
Integrasiya jarayonini boshqarish xuddi shundan iborat. Ta’limni ma’lumotlashtirish
uchun xarakterli vaziyatlardan ketishga harakat qilish kerak; pedagog o’quv-tarbiya jarayonida u
yoki bu dasturiy vositalarni qo’llashi mumkin, shundan so’ng esa o’qitilayotganlarga uni
ishlatilishi qanday ta’sir etishini o’rganadi. Pedagoglarga, shu jumladan bo’lajaklariga ham,
quyidagi prinsip asosida ishlashlari kerak: “Men o’z o’quvchilarimga aniq sifatlarni
rivojlantirishni xohlayman. Bunda menga tegishli ta’limiy, shu jumladan, ma’lumotli
texnologiyalar yordam beradi”.
O’ATning dasturiy vositalari umumiy imkoniyatlari ma’lum va pedagog konkret holatda
eng samaralisini tanlab olishi kerak. Chunki o’qiyotganlar o’qitish jarayonining faol subyektlari
hisoblanadi, O’ATni qo’llashda o’qitilayotganlarning motivasiyasi hamdir, elementlar
modellarni boshqarish toifasiga tabiiy o’tkazish mumkin. O’qitilayotganlarning motivasiyasi
potensial imkoniyatlari, integrasiya jarayonining barcha bosqichlarining borishiga ham ta’sir
qilishi mumkin. Agarda O’AT integrasiyasini loyihalashda o’qitilayotganlarga passiv o’rin
berilsa, unda tabiiyki, ta’limning borishiga ularning motivasiyasi faqat nisbiy (salbiy-
kosvennыm) ta’sir qiladi. Shu vaqtning o’zida vatanimizning va chet elning tajribilari shuni
ko’rsatmoqdaki, o’quv-tarbiya jarayonini loyihalashtirishda o’qitilayotganlarni faol jalb qilish,
ularning motivasiyasi rivojlanishiga yanada yordamlashgan bo’ladi. Xuddi shunday ta’lim

---

jarayonining samaradorligini oshirishga ham ko’maklashadi. (davomida 3.2-b, motivasiya roli
haqidagi masala yanada chuqurroq tahlil qilinadi).
Integrasiya modelida rekursiya. Integrasiyaning ko’rib chiqilgan jarayoni hyech ham
chiziqli (lineynыy) deb faraz qilinmagan. Harakatlarning bayon etilgan ketma-ketligi amalda
ishlatilayotgan sxemaga asosini beradi, bu oxirgi hisobda juda ham og’ir ko’rinishi mumkin.
Jarayonning ko’pgina bosqichlarida shunday vaziyat kelib chiqishi mumkinki, bu avvalgi
qarorlarni olib tashlashni yoki qayta ko’rib chiqishni talab etadi. Bunday rekursiya (lot. recursio
– qaytish) ba’zi muammo deb qabul qilish kerak emas, bu oddiy-tabiiy, yana pozitiv ham, ko’rib
chiqilayotgan xususiyat, strukturalar. Bizning modelimizning bunday xususiyati, o’quv-tarbiya
jarayonida O’AT integrasiyasistruktura jarayonining to’laligini ta’minlaydi va tashkil etish
jarayonining umumiy prinsiplari doirasida rekursiya boshqariladi, uni shartlarini buzmasdan, uni
chiziqsiz tabiatini namoyon etadi. Masalan, yuqori sinf o’quvchilari chet tillarini o’rganish
uchun, hamda ularning kommunikativligini rivojlantirish uchun O’AT qo’llash loyihalashtiriladi
(o’qitilayotganlar va trenirovka dasturlari, elektron lug’atlari bazasida). Tahlil va baholash
bosqichida ma’lumotlar texnologiyasi sohasida pedagoglar va o’quvchilar umumiy malakasini
baholab, yetarlidek biz O’ATni tanlash bosqichiga o’tamiz. Taxmin qilamizki, xuddi shu
bosqichda yuqorida qayd etilgan dasturlardan tashqari foydalanish haqida takliflar kelib tushdi
va yana kommunikativ texnologiyalar, elektron pochtalar, konferensiyalar va chet ellik
tengdoshlari bilan o’quvchilarni bevosita kontakti (aloqasi) uchun chatlar. Bu texnologiyalarni
ishlatish uchun Internet tarmog’iga ham yo’l (kirish) talab etiladi, o’quvchilarning va
pedagoglarning maxsus tayyorgarligi ham talab etiladi. Biz ushbu masalani hal etishga yordam
berishini aniqlash uchun avvalgi bosqichga qaytamiz. Bunda pedagoglar uchun kurslar va
o’quvchilar uchun fakultativlar tashkil etishlar haqida gap ketishi mumkin, elektron xat olishish
olib borish qoidalari bo’yicha uslubiy ko’rsatmalar tayyorlashi, Internet ga yetishish uchun va
boshqalar uchun tashkil etilishi kerak. O’AT ishlatilayotgan vositalarning sifati ularni
muvaffaqiyatli qo’llash uchun juda muhimdir, lekin o’quv-tarbiya jarayoniga O’AT integrasiyasi
oxirgi sifat natijasiga juda ham ta’sir etadi. Universal belgilangan ma’lumotlar texnologiyalarini
ishlatish masalalariga javob beruvchiga, (matnli redaktorlar, elektron jadvallar, Web-
texnologiyalar), juda ham yaxshi natijalarni ta’minlashi mumkin, maxsuslashtirilgan O’ATni
ishlatgan vaqtda ham, lekin yetarli emas:o’quv fanlarini o’rganish xususiyatlari ko’rsatilishi
bilan va kutilayotgan effektni yo’qqa chiqarganda,qo’yilgan maqsadlarda. O’quv-tarbiya
jarayonida O’AT integrasiya tizimi ushbu holatda yaxshi ta’minlanadiki, pedagog EO’Kni
bosqichma-bosqich joriy etishda yetarli emaslarini aniqlab va tuzatib joriy etiladi. Xuddi
shunday prinsipni elektron darsliklar bilan ishlashda qo’llash mumkin, darslikning alohida
elementlarini ta’lim jarayoni strukturasiga kiritish mumkin, agarda ular o’qitishning (ta’limning)
va rivojlanishning konkret maqsadlariga javob bersa.
O’ATni qo’llash o’rganilayotgan fanning mazmuniga tegishli o’zgartirishni talab etadi.
O’qitilayotganlar va o’qituvchilar faoliyatiga, ular o’rtasida o’ziga xos xususiyatlari
o’rnatilishida, katta mustaqillik va tashabbuskorlikni faraz qilganda, o’qitilayotganlar va
o’qituvchilar o’rtasida hamkorlik atmosferasini tuzganda. Ta’lim ma’lumotlari uni
formalizasiyaga olib kelmasligi kerak. O’ATni ishlatish hisobiga o’tgan vaqt, pedagogni ijodiy
o’sish vositasi bo’lib-o’qitilayotganlarga va o’qituvchilarga berilishi kerak.