Samarqand davlat universiteti ehtimollar nazariyasi tarixi
Yüklə 1,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
T.A.Sarimsoqov
1915 yil 10 sentyabrida Farg‘ona viloyatining Shahrixon qishlog‘ida tug‘ildi (hozirgi Andijon viloyatining Shahrixon shahri) 1931 yilda Qo‘qonda o‘rta maktabning sakkizinchi sinfini tugatib, O‘rta Osiyo davlat universitetining tayyorlov kursiga o‘qishga kirdi. So‘ngra fizika-matematika fakulteti talabasi bo‘ldi. 1936 yilda universitetni tugatgandan so‘ng T.A.Sarimsoqov aspiranturaga kirib, uni V.I.Romanovskiy rahbarligida o‘tkadi. 1938 yilda "Ikkinchi tartibli differensiadl tenglamalar ildizlarining taqsimoti va ba’zi algebraik tenglamalarni asimptotik yechish" nomli disssertatsiyasini himoya qildi va dotsent unvoni olib, umumiy matematika kafedrasini boshqardi. Ikkinchi jahon urushi paytida T.A.Sarimsoqov O‘rta Osiyo harbiy okrugining meteorologik xizmatiga yuborildi va u yerda o‘z vazifalarini bajardi, bir vaqtda ilmiy ish bilan ham shug‘ullandi. 1942 yilda "Sanoqli mumkin bo‘lgan holatlarga ega bir jinsli statistik jarayonlar nazariyasiga oid" mavzusidagi doktorlik dissertatsiyasini yoqladi. Keyin 1943 yilda professor unvoniga tasdiqlandi. 1943 yilda O‘rta Osiyo DUning rektori bo‘ldi, lekin bu lavozimda ozroq ishlab, o‘sha 1943 yilda O‘zbekiston FA tashkil etilgandan so‘ng uning haqiqiy a’zosi etib saylandi. 1943 yildan 1946 yilgacha FA vitse-prezidenti, 1946- 1952 yillarda- FA prezidenti bo‘lib ishladi. 1979 yilda u O‘zbekiston FA Matematik instituti funksional analiz bo‘limini boshqardi.1960 yildan 1971 yilgacha O‘zbekiston oliy va o‘rta maxsus ta’limi vaziri lavozimida ishladi. Ko‘p yillar (1943-1944,1952-1958 va 1971-1983 yillar) Toshkent universitetining rektori bo‘ldi, 1939-1941 yillarda umumiy matematika kafedrasining mudiri. fizmat dekani o‘rinbosari, 1944-1957 yillarda universitetning ehtimollar nazariyasi va matematik statistika kafedrasiga mudirlik qildi, 1964 yilda u funksional analiz kafedrasini tashkil etdi. O‘zbekiston matematika fani va oliy ta’limni riovjlantirishdagi katta xizmatlari, samarali pedagogik faoliyati va ilmiy kadrlar tayyorlashdagi katta xizmatlari uchun ko‘plab orden va medallar bilan taqdirlangan. U Davlat Mukofotiga (1948) va fan va texnika sohasidagi Abu Rayhon Beruniy nomidagi 41 Davlat mukofoti (1967,1994)ga sazovor bo‘lgan. Unga "O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan va texnika arbobi" (1960 ) va Mehnat qahramoni(1990) unvonlari berilgan. T.A.Sarimsoqov o‘z ilmiy faoliyatini klassik ortogonal polinomlar nollarining taqsimoti taaluqli matematik analiz muammolarini tadqiq etish bilan boshlagan. Bu masalalarni o‘rganishda u birinchi marta ehtimollar nazariyasi usullarini qo‘lladi, bu unga bir tomondan, yangi chuqur natijalar olishga, ikkinchi tomondan, yetarlicha ularni sodda olishga, ayrim hollarda esa oldingi ma’lum natijalarni yaxshilashga erishdi. Ehtimoliy metodni klassik polinomlar ildizlarining taqribiy topishning oldingi mavjul usullari bilan muvofiqlashtirib T.A.Sarimsoqov bu polinomlar ildizlarining asmiptotik qiymatlari uchun formulalarni va ularning eng katta ildizi uchun baholarni hamda qator boshqa muhim va foydali munosabatlarni chiqardi. T.A.Sarimsoqov tomonidan taklif etilgan metod na faqat klassik polinomlarni o‘rganishga, balki ikkinchi tartibli tebranuvchi yechimlari bo‘lgan funksiyalarni o‘rganishga foydali bo‘lib chiqdi. Keyinchalik,o‘z metodini rivojlantirib T.A.Sarimsoqov polinomlar ixtiyoriy ketma-ketligi ildizlari taqsimoti va boshqa xossalarini o‘rgandi. Bu yo‘nalish bo‘yicha olingan natijalar potensiallar nazariyasi bilan chuqur bog‘lanishga ega. T.A.Sarimsoqov ilmiy faoliyatiga akademik A.N.Kolmogorov katta ta’sir ko‘rsatdi. 1938 yilda u Moskva universiteti seminarida ma’ruza bilan chiqish qildi. V.I.Romanovskiy tomonidan yaratilgan chekli Markov zanjirlarini matritsali metod usul yordamida tadqiq etishni T.A.Sarimsoqov Markov sanoqli zanjirlari va holat uzluksiz to‘plamiga ega Markov zanjirlari hollariga o‘tkazishga erishdi hamda bu hollarga ehtimollar nazariyasining qator teoremalarini o‘tkazishga muvaffaq bo‘ldi. 40-50 yillarda T.A.Sarimsoqov Markov birjinsli va bir jinsli bo‘lmagan zanjirlari nazariyasi va uning sinoptik meterologiyaga tadbiqlarini rivojlantirishga erishdi. A.N Kolmogorov va V.I.Romanovskiy bo‘yicha Markov zanjirlari 42 nazariyasini bayon qilish metodlarini sinteziga taaluqli natijalar ham ilmiy ahamiyatga ega. Markov bir jinsli zanjirlari bo‘yicha tadqiqotlar yakunlari T.A.Sarimsoqovning "Markov jarayonlari nazariyasi asoslari" monografiyasida bayon etildi. Olimning bir qator ishlari chekli, lekin bir jinsli bo‘lmagan Markov zanjirlari hamda chekli intervaldagi holatlar to‘plamga ega bir jinsli Markov zanjirlari uchun o‘tish ehtimollarining ergodiklik, regulyarlik va limitik holatlarning boshqa masalariga bag‘ishlangan. Stoxastik matritsalarni sturuturali o‘rganish uchunga bir jinsli bo‘lmagan Markov zanjirlari ergodik xossalari haqidagi tasdiqlarni bayon etishga imkon berdi. T.A.Sarimsoqov tadqiqotlarida nazariy ishlanmalar konkret amaliy masalalar bilan muvofiq tarzda olib borilgan. U Markovning ehtimoliy sxemalarini O‘rta va Oldingi Osiyo ustidagi sinoptik jarayonlarni o‘rganishga tadbiqlari bilan shug‘ullandi.1948 yilda sinoptik meteoroligiya bo‘yicha ishlari majmuasi uchun u bilan hamkorlik qilgan olimlar bilan birgalikda Davlat mukofoti laureatiga sazovor bo‘ldi. 50-yillar oxiridan T.A.Sarimsoqov son o‘qi o‘rnida konusli topologik fazolardan fundamental matematik konstruksiyalardan foydalanish imkoniyatlari muammosini tadqiq etdi. Umumiy topologiya, funsional analiz va ehtimollar nazariyasi asosy g‘oyalarini umumlashtirib, son o‘qini umumiy yarim tartiblangan topologik - algebraik ob’ekt bilan almashtirish g‘oyasini rivojlantirildi. M.YA.Antonovskiy va V.G.Boltyanskiy bilan yangi matematik ob’ekt- topologik yarim maydonni kiritdi va uning xossalarini o‘rganib, uning umumiy topologiya, funksional analiz va ehtimollar nazariyasiga tadbiqlari dasturini rejalashtirdi. Topologik yarim maydonlar va uning tadbiqlari rivojining birinchi bosqich yakunlari. M.YA.Antonovskiy va V.G.Boltyanskiylar bilan hamkorlikda yozilgan ("Bul topologik algebralari") (Toshkent,1963) mongografiyasida hamda 1966 yilda batafsil "Uspexi matematicheskix nauk" jurnalidagi sharhda keltirilgan.1967 yilda monografiya mualliflari 43 O‘zbekistonning Beruniy nomidagi Davlat mukofotiga sazovor bo‘ldilar.U AQSH da ingliz tiliga tarjima etilgan. Keyinchalik kiritilgan topologik yarim maydon tushunchasi o‘lchovlar nazariyasi, ehtimollar nazariyasi va ergodiklik nazariyasi tadbiqlari uchun yetarli emas edi, shuning uchun bul topologik algebralar nazariyasini yaratish asosida kengaytirildi. T.A.Sarimsoqov bu ob’ektlardagi ergodik nazariyani rivojlantirdi, bu esa J. fon Neyman, F.Eberleyn va J.Birkgofnin klassik natijalarini umumlashtiradi hamda Markov zanjirlarida yangicha yondashishni ochishga imkon berdi. Topologik yarim maydonlar va bu algebrasi umumiy nazariyasi T.A.Sarimsoqovga ehtimollar nazariyasining ba’zi jihatlarini algebraik nuqtai nazardan bayon etish imkon berdi. 1969 yilda uning "Topologik yarim maydonlar va ehtimollar nazariyasi" monografiyasi chop etildi, unda bu g‘oya amalga oshirildi.Unda xususan Markov zanjirlari batafsil qaraladi. Bir jinsli Markov zanjirini yarim maydon, stoxastik operator va boshlang‘ich taqsimotdan iborat uchlik sifatida aniqlab zanjirning ergodik teoremasini va regulyarlik haqidagi teoremasini isbotladi. 1982 yilda T.A.Sarimsoqovning "Yarim maydonlar va ehtimolloar nazariyasi" monografiyasi nashr etildi. Ehtimollar nazariyasi asoslarini o‘rganishga algebraik yondashish g‘oyasi T.A.Sarimsoqov va uning shogirdlarining tartiblangan algebralar nazariyasi va ehtimollar nazariyasining kvant asoslarini algebraik bayoni nazariyasiga taaluqli ishlarida o‘z aksini topdi. Uning natijalari jamoa bilan hamkorlikdagi"Tartiblangan algebralar" (Toshkent,1983) monografiyada bayon etildi. T.A.Sarimsoqovning tadqiqotlarida katta o‘rinini nokommutativ ehtimollar nazariyasi egallaydi. Bu nazariyada operator algebralardagi holatlar xossalari hamda bunda vujudga keluvchi ehtimolliklar taqsimoti o‘rganilib, u kvantli statistik mexanikaning matematik apparati hisoblanadi. 44 1985 yilda uning "Ehtimollar nazariyasining kvant nazariyasiga kirish" monografiyasi chop etildi. Unda ikkita chekli o‘lchovli matritsalar va barcha chegaralangan chiziqli operatorlar fazolari misolida nokommutativ ehtimollar nazariyasi asosiy tushunchalari va metodlarini sistematik bayoni berilgan. T.A.Sarimsoqov va uning shogirdlari kvadratik operatorlar nazariyasi va uning biologiyaga tadbiqlari bilan shug‘ullandilar, ular tabiatshunos-likning turli sohalarida ko‘rgazmali tavsiflarga ega. Bu jarayonlar sinflaridagi Markov jarayonlariga o‘xshash analitik metodlar rivojlantirildi, bunday jarayonlarning bir sinfi uchun ergodiklik prinsipi isbotlandi va bunday jarayonlar bir sinfi uchun markaziy limit teorema isbotlandi. Keyinchalik T.A.Sarimsoqovning ishlarida kvadratik jarayon genotiplari taklif etildi va ikkita genotipli jarayonlar uchun markaziy limit teorema isbotlandi. T.A.Sarimsoqov tomonidan 170 dan ziyod ilmiy ishlar, 8 ta monografiya va ikkita darslik chop etilgan.U ko‘pgina qiziqarli ilmiy-ommabop maqolalar muallifi hisoblanadi. T.A.Sarimsoqov ilmiy kadrlar tayyorlashga katta e’tibor berdi. Uning tomonidan 40 ta fan nomzodi tayyorlandi. U fizika-matematika fanlari doktorlari Sirojiddinov S.X., S.V. Nagaev, M.Ya.Antonovskiy, D.J. Xadjiev, Sh.A.Ayupov, YA.X Qo‘chqorov, N.Ganixo‘jaev, V.I.Chilin, R.N. Ganixo‘jaev, M.Sh.Goldshteyn va boshqalarning shakllanishida g‘oyaviy ta’sir ko‘rsatdi. |