Samarqand davlat universiteti geografiya va ekologiya fakulteti geografiya tabiiy recurslar kafedrasi

Nurota – Qizilqum biosfera rezervati. Tashkil etilayotgan Nurota – 
Qizilqum biosfera rezervati Markaziy Osiyo mamlakatlarida, ikkinchi 
(Qirg‗izistondan keyin) biosfera hududi bo‗lib, jahon jamoatchiligi tomonidan 
qo‗llab – quvatlanmoqda va hozirgi zamon xalqaro talab va mezonlariga javob 
beradi. Bu biosfera rezervati mamlakatimizning Jizzax, Samarqand va Navoiy 
viloyatlari tutashgan joyida joylashgan. Bu mintaqa Zarafshon va Sirdaryo 
daryolarining o‗rtasida O‗rta Osiyoning tog‗ tizmalaridan tekislik sahrolariga 
o‗tkuvchi (perexodnoy) zonada joylashib, sayyoramizning ulkan sahrolaridan 
biri bo‗lgan Qizilqum sahrosining janubiy qismini, Aydarko‗l va Tuzkon 
ko‗llarini va Pomir-Oloy tog‗ tizmasining shimoli-g‗arbiy tormog‗i – Nurota va 
Qo‗ytosh tizmalarini ishg‗ol qiladi. 
Bu hudud nafaqat tabiiy landshaftlari bilan, balki o‗zining flora va 
faunalari bilan ham noyobdir. Masalan, bu hudud yer shari bo‗yicha faqat shu 
yerda Xalqaro Qizil Kitobga kiritilgan, arharning endemik turchasi (podvidi) 
bo‗lgan Seversov qo‗ylari yashaydigan yagona joydir. Bu yerda 100 dan ortiq 
tarixiy va arxeologik yodgorliklar bor. Yana shuni aytish kerakki bu zonada 
ikkita alohida muhofaza qilinadigan tabiiy hududlar mavjud edi. Ushbu 
hududda 1975 yilda Nurota davlat qo‗riqxonasi tashkil etilgan bo‗lib, uning 
maydoni 40 ming gektarni tashkil qilgan edi. U noyob landshaftlarni 
(ekotizimlarni), Nurota tog‗ tizmasining o‗simlik va hayvonot dunyosini, eng 
birinchi navbatda esa Arhar qo‗yining endemik turini (Seversov qo‗yini) 
saqlash uchun yaratilgandi.
Ilgari vaqtda bu yerda Arnasoy qo‗riqxonasi mavjud bo‗lib, 1987 yilda u 
qaytadan tuzilib arnasoy ornitologik buyurtmasiga (zakaznigiga) aylantiriladi. 
Arnasoy ornitologik buyurtmasi tomonidan kam uchraydigan, uya quradigan va 
suvda suzuvchi qushlarni saqlash maqsadida ikkinchi muhofaza hududi 
yaratildi. Ammo ikkita muhofaza qilinadigan tabiiy hududning borligi biologik 
xilma-xillik muommasini yechaolmadi. Aksincha keyingi o‗n yilliklarda u 
keskinlashdi. Asosiy xavf inson xo‗jaligi faoliyati - mollarni uzoq vaqt tartibsiz 
boqish, o‗tin uchun daraxtlarni va butalarni kesish va boshqalar bo‗lib, ular 
atrof-muhitda salbiy oqibatlarga olib keladi, aholining yashash sharoitini 
yomonlashtiradi 
va 
oxir- 
oqibatda, 
ijtimoiy-iqtisodiy 
va 
ekologik 
muommalarning keskinlashuviga (ayniqsa tog‗li qismida) sabab bo‗ladi. 
Biosfera hududining yaratilishi biologik xilma-xillikni saqlashga va tabiiy 
resurslarni tiklash va barqaror rivojlanishga qaratilgan yerdan foydalanishning 
yangicha usullarini qo‗llash bilan mahalliy xalqning yashash sharoitini 
yaxshilashga imkon berishi kerak. 
Nurota-Qizilqum biologik rezervatini tashkil etish g‗oyasi, 1992 yilda 
Nurota tog‗ tizmasi hududiga bir guruh Germaniya tabiatni muhofaza qilish 
ittifoqining a‘zolari va ekolog olimlari ekspeditsiya a‘zolari tomonidan aytilgan 

---

116 
edi. Ekspeditsiya chog‗ida biolog, geograf olimlar shu hududda jahon 
talablariga javob beradigan biosfera rezervatini yaratish zarur, degan fikrga 
keldilar. Loyihaga 2000 yildan boshlab BMTning rivojlanish dasturi, Global 
ekologik jamg‗armasi doimiy ravishda yordam berishi ko‗zda tutilgan. 2001 
yildan Global ekologik jamg‗armasi, BMTning rivojlanish dasturi va 
O‗zbekiston Respublikasi hukumati O‗zbekistonda biologik xilma-xillikni 
saqlashning modeli sifatida Nurota-Qizilqum biologik rezervatini yaratish 
loihasini amalga oshirishga kirishdi. Nurota-Qizilqum biologik zaxirasi, bu biz 
uchun yangi tushunchadir. U rezervatning hamma hududida barqaror 
rivojlanishni va tabiiy komplekslarni, ekosistemalarni, madaniy meroslarni 
saqlashni ko‗zda tutdi. Uning hududida uchta zona – qo‗riqxona, bufer va 
barqaror rivojlanish zonasi bo‗ladi. Biosfera rezervati hududida 3 ta qo‗riqxona 
zonasi (tog‗, sahro va suv havzasi) va 5 ta muhofaza zonasi (2 tog‗, 2 sahro va 1 
ko‗l) ajratiladi. 
Biosfera rezervatining maydoni 1,08 mln.ga, shu jumladan 57100 ga 
qo‗riqxona zonasi va 166524 ga muhofaza zonasi tashkil etadi. Suv yuzasi, 
umumiy maydonning 18% ishg‗ol qiladi. Bu olamshumul ahamiyatga ega 
bo‗lgan biologik xilma-xillikni, ekotizimlarni, landshaftlarni, tarixiy va 
madaniy boyliklarni saqlashga imkon beradi. Bu eng avvalo tabiiy muhitga 
antropogen omilning negativ ta‘sirlarini kamaytirish, cho‗llanish (sahrolanish) 
jarayonlarini sekinlashtirish, buzilgan (yomonlashgan - degradatsiyalashgan) 
ekosistemalarni tiklash hisoblanadi. Nurota-Qizilqum biosfera hududi, tabiiy 
boyliklarni muhofaza qilish va foydalanishning yanada samarador usullarini 
amalga oshirish uchun mahalliy va Respublika rejalashtirish tashkilotlari uchun 
yo‗nalish bo‗lib xizmat qilishi mumkin. Va nihoyat milliy va regional ko‗lamda 
u biologik xilma-xillikni saqlashning barqaror rivojlanishining hozirgi zamon 
yo‗llarini namoyish qiladi.