Samarqand davlat universiteti gulsum tagiyeva, hayriniso husanova oila va gender
Yüklə 1,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Manogom oila-nikoh juftining mavjudligi. Poligam oila-bu
erkak kishi bir nechta ayolga ega bo‗lishi mumkin. Qarindoshlik aloqalari tartibiga qarab oila oddiy, nuklear yoki murakkab kengaytirilgan oilaviy turlari mavjud. Nuklear oilada er-xotin va ularning nikohsiz (nikoh yoshida emas) oilaviy juftini tushunamiz. Agar bolalardan birontasi nikoh qilingan bo‗lsa, ular kengaytirilgan yoki murakkab, ikki yoki undan ko‗p avlodlarni o‗z ichiga olgan oila kelib chiqadi. Oila ijtimoiy institutlar sifatida jamiyat paydo bo‗lishi, shakllanishi davrida paydo bo‗ladi. Oilaning shakllanishi va faoliyati jarayoni qadriyat me‘yori o‗lchagichi bilan bog‘liq. Masalan: bir odamning yoqtirish, uni turmush o‗rtog‘i sifatida tanlash. Er-xotin, qarindosh- urug‘, ota-ona va bolalar o‗rtasidagi seksual me‘yor, intizom axloq tartiblaridan foydalanish va ularni bajarmaslik sanksiyalari. Bu qadriyatlar me‘yorlar va sanksiyalar mazkur jamiyatda o‗zgaruvchan er- xotin o‗rtasidagi munosabatlar ko‗z oldiga keladi. Bu munosabatlar ularning jinsiy hayotini tartibga soladi va oilaviy ota-onalik, qarindosh- urug‘chilik majburiyatini va huquqlarini o‗rgatadi. Taraqqiyotning dastlabki bosqichida erkak va ayol o‗rtasidagi munosabat, katta va kichik o‗rtasidagi, avlod va ajdod an‘analari asosida sinkret me‘yor va intizom namunalariga asoslangan bo‗lib, diniy va axloqiy nuqtayi nazaridan qaralgan. Davlat paydo bo‗lishi bilan oilaviy hayotni boshqarish huquqiy tus oldi. Nikohni huquqiy shakllantirish nafaqat oila, balki davlatning o‗ziga ham ma‘lum bir mas‘uliyatni yukladi. Ijtimoiy nazorat va sanksiyalarni jamiyat fikrigina emas, balki davlat organlari ham amalga oshiradilar. Oilaning birinchi vazifasi A.G.Xarchyovning fikricha aholini tabiiy to‗ldirish bolaga bo‗lgan talabni qoniqtirish, bu shaxsiy reja shu bilan bir qatorda oila bir qator quyidagi vazifalarni bajaradi: - tarbiyaviy vazifa- yosh avlodni ijtimoiylashtirish, jamiyatning madaniyatini rivojlantirish; - xo‗jalik maishiy vazifa- jamiyat a‘zolarining jismoniy sog‘ligini saqlash, bolalar va qariyalarga mehribonlik; 31 - iqtisodiy vazifa- bir oila a‘zolariga ikkinchi oila a‘zolari uchun moddiy mablag‘ olish, voyaga yetmagan va mehnatga layoqatsiz oila a‘zolarini iqtisodiy qo‗llash; - birlamchi ijtimoiy nazorat muhiti- hayot faoliyatini turli muhitda oila a‘zolarining xulq-atvorini axloqiy tartibga solish, shuningdek, er- xotin, ota-ona va bola, o‗rta va katta avlod o‗rtasida mas‘uliyat va majburiyatlarning tartibga solish; - ma‘naviy muloqot- oila a‘zolari shaxsiyatlarining rivojlanishi, o‗zaro ma‘naviy kamol topishi; - ijtimoiy mavqye- oila a‘zolarini ma‘lum bir ijtimoiy mavqyeni taqdim qilish, ijtimoiy tarkibni qayta ishlash; - hordiq chiqarish-samarali dam olishni tashkillashtirish, dunyoqarashlar, ehtiyojlarni o‗zaro rivojlanishi; - hissiyot-ruhiy himoya, his-tuyg‘uni qo‗llab-quvvatlash, shaxslarni emotsional barqarorligi va ruhiy terapiya. Oilani ijtimoiy institut sifatida tushunish uchun oiladagi vazifalarni tahlili katta ahamiyatga ega. Oilaviy vazifa (rol) jamiyatdagi insonning ijtimoiy rollarini ko‗rinishlaridan biri. Oilaviy rol shaxsning faoliyati va o‗z o‗rni bilan belgilanadi. Eng avvalo, er-xotinlik roli (er-xotinning vazifasi) ota-onalik vazifasi, bolalar (o‗il, qiz, aka, singil) vazifasi va hokazo. Oilaviy rolning ijrosi qator shartlarini, eng avvalo rol timsolining bajarilishidan iborat. Shaxs o‗ziga berilgan rolni, ya‘ni oilada er yoki xotin bo‗lish, oilaning kattasi yoki kichigi bo‗lish vazifasini yaqqol ko‗z oldiga keltirmoi zarur. U yoki bu vazifa unga qanday me‘yor qoidalarini yuklashini bilishi kerak. O‗z intizomi obrazini shakllantirish uchun shaxs oilaviy rol tarkibida o‗zining va boshqalarning o‗rnini aniq belgilashi shart. Masalan: u oila boshlig‘i rolini bajara oladimi, qisman yoki butunlay oilaning moddiy tutqichi bo‗la oladimi? Oilani muvaffaqiyatini shakllantirish uchun oilaviy rol talab qiluvchi vaziyatlarda o‗zini tuta bilishi ham e‘tiborga ega. Masalan: u yoki bu boy odam oilaning boshqa a‘zolarini moddiy ta‘minlab kelgan. Ammo, keyinchalik u odam moddiy qiyinchilikka uchrab qoldi deylik, 32 moliyaviy ahvol o‗zgardi va vaziyatning o‗zgarishi shu zahoti uning rolini o‗zgartirishni taqazo etadi. Oiladagi rol munosabatlari rol kelishuvchiligi yoki rol ziddiyati bilan ham ifodalanishi mumkin. Sotsiologlarning fikricha, rol ziddiyati ko‗pincha quyidagilardan kelib chiqadi. 1. Rol obrazining ziddiyati. Bunda rollar noto‗g‘ri shakllantirilgan, noto‗g‘ri bo‗lingan bo‗lishi mumkin. 2. Rollar orasida ziddiyat, undagi qarama-qarshilik to‗ri rollardan kelib chiqqan, rol yakunlaridan kelib chiqadi. Bunday ziddiyatlar ko‗p avlodli oilalarda ko‗proq uchraydi. Ikkinchi avlod vakillari bir vaqtning o‗zida ham bola, ham ota-ona rolini bajarishlari kerak. 3. Rol ichidagi ziddiyat, bunda qarama-qarshitalablar qo‗yiladi. Zamonaviy oilada, bu muammoning sababi ko‗pincha ayol kishidir. Oilada ayol kishi beka bo‗lishi. Bolalarni tarbiyalash, oila a‘zolariga qarshi roli ajratilgan. Zamonaviy oilalarda erkak bilan birgalikda oilani moddiy mabla bilan ta‘minlash roli ham ajratilgan. Agar ayol ijtimoiy tomonidan erga nisbatan yuqori mavqyega ega bo‗lsa va o‗z mavqyeini oilaviy munosabatlarda ham qo‗llasa, ziddiyat yana ham jiddiylashadi. Bu vaziyatda er-xotinning sabablari ichida alohida o‗rin tutadi. Masalan: qiz bola turmushga chiqqach oiladagi bekalik yoki onalik rolini bajarishni xohlamaydi, avvalgiday turmush tarzini davom ettirishga harakat qiladi. Zamonaviy jamiyatda oilaning zaiflanish jarayoni uning ijtimoiy instituti sifatida ijtimoiy faoliyatning o‗zgarishi rolsiz munosabatlarini kuzatmoqda. Shaxslarning ijtimoiylashishida oila o‗zining yetakchilik vazifasini yo‗qotmoqda. An‘anaviy ayolga berilgan bekalik, onalik roli erkakka berilgan mulkka yagona xo‗jayinlik roli, oilaning iqtisodiy mustaqilligini saqlash roli bir-biri bilan almashib borayotganligini ko‗pchilik xristian va budda madaniyatiga ega oilalarda ko‗rish mumkin. Mamlakatlarda oilada ayollar iqtisodiy ta‘minlanishni barcha erkak zimmasiga yuklatilgan vazifalarni o‗zlarining zimmalariga yuklashlari oilaviy qarorlarni, masalalarni hal qilishlari kuzatilmoqda. Bu hol oila faoliyatini o‗zgartirib yuboradi va jamiyat qator potiziv va 33 negitav oqibatlarni olib keladi. Bir tomonda ayol o‗zligini oiladada teng huquqqa ega ekanligini hal qildi. Ikkinchi tomondan, ziddiyatli vaziyatni kuchaytirdi. Tug‘ilish jarayonining kamayishi va o‗limning ko‗payishiga olib kelgan demografik intizomiga ta‘sir qildi. Nikoh mustahkamligi, er-xotin o‗rtasidagi munosabatlar uyg‘unligiga erishish muammolari sotsiologiya fani tadqiqot ob‘yektlaridan biridir. Ushbu muammoni ilmiy o‗rganishda turlicha yondashuvlarning tahlili oila, jumladan, yosh oilalar hayotiy faoliyatining turfa jabhalarini tadqiq etishda tadqiqotchilar fikrlari xilma-xilligidan dalolat beradi. Ijtimoiy faylasuflar, sotsiologlar, demograf, tarixchi, etnograf va boshqa jamiyatshunos olimlar oilada sodir bo‗luvchi jarayonlarni tushunish va tavsiflashda jiddiy harakatlarni amalga oshirgan. Sotsiologik fikrning klassik vakillari M.Veber, E.Dyurkgeym, O.Kont, M.Mid, T.Parsons, P.Sorokin va boshqalar oila-jamiyat munosabatlaridagi o‗zaro ta‘sir va o‗zaro manfaatli bog‘liqlik muammolarini chuqur tahlil etganlar, oila shakllarini turkumlaganlar. Shu bois, hozirda oila va oilaviy munosabatlarning ilmiy tafsilotlari qator yo‗nalishlarni qamrab oladi. Xususan, o‗tgan davrlar mutafakkirlari va faylasuflari ishlari birinchi yo‗nalishga mansub bo‗lib, ular oilani sotsio-madaniy hodisa va jamiyatni ijtimoiylashuviga xizmat qiluvchi asosiy omil sifatida ko‗rsatganlar. Ushbu yo‗nalish Platon, Aristotel, F.Bekon, T.Gobbs, I.Kant va boshqalarning ijtimoiy fikrlarida o‗z aksini topgan. Bu yondashuv zamonaviy sotsiologik tadqiqotlarda ham o‗z aksini topgan (L.I.Savinov, A.G.Vishnevskiy, A.G.Xarchev va boshqalar). Ikkinchi yo‗nalishga oilani sotsial institut sifatidagi mohiyatini ta‘riflovchi g‘oyalarni kiritish mumkin. Ushbu konsepsiyalar M.Veber, E.Dyurkgeym, J.Medok, U.Ogbornlarning tadqiqotlarida ishlab chiqilgan. Mazkur ishlarda oilaning sotsio-madaniy funksiyalari, uning shaklan o‗zgarib borishi, o‗zgacha sotsial ahamiyat kasb etishining tarixiy ildizlari tahlillangan. Oila funksiyalari doirasining torayib borishi sabablari izohlangan. XIX asrning o‗rtalariga qadar oila jamiyatning mikromodeli sifatida o‗rganilgan. Bu davrda ijtimoiy munosabatlar bevosita oilaviy 34 munosabatlarga qiyoslangan. Faylasuflar va tarixchilar jamiyatni kengaytirilgan oila qabilida sharhlagan. XIX asr oxirlariga kelib oila kichik guruh sifatida uchinchi yo‗nalishga mansub tadiqotchi-olimlar amaliy va empirik tadqiqotlari obyekti sanalgan. Ushbu an‘ananing asoschisi R.Xill, Ch.Kuli, F.Le-Ple va boshqa olimlar bo‗lib, ular oilaning qarindosh-urug‘chilik munosabatlari doirasidan «er-xotinlik» oilasi darajasigacha torayib borishi qonuniyatlarini o‗rganganlar. Oila «sotsial guruhlar»ga mansublik nuqtai nazaridan «alohida xususiyatli birlamchi guruh» sifatida ta‘riflanib «nuklear oila» g‘oyasining shakllanishiga asos bo‗ldi. Ushbu nazariy yondashuvni davom etgan U. Djeyms, F.Znaneskiy, U.Tomas, Z.Freydlar oilani birlamchi kichik sotsial guruh sifatida ta‘riflaganlar. Ular tomonidan shaxs va oila o‗rtasidagi o‗zaro aloqa birlamchi, shaxslararo munosabatlar darajasida ko‗rib chiqilgan. P.Sorokin mohiyatan oilaning institusional xususiyatlarining klassik tahlilini amalga oshirgan. U tomonidan taklif etilgan metodologiyaga ko‗ra oila unikal sotsial guruh, jamiyat tuzilmasining birlamchi nuqtasidir. Ushbu yondashuvga muvofiq oilaning maxsus institusional funksiyalari bo‗lib, jamiyatning boshqa institutlari muqobil funksiyalari uning o‗rnini to‗ldirmaydi. Tuzilmali-funksional tahlilning nisbatan keyingi paradigmalari doirasida oilaning tuzilma sifatidagi funksional va mavqyeli-rolli xususiyatlari tadqiq etilgan. Oilaviy ijtimoiylashuv jarayoni bosqichlari, uning sotsial nazorat funksiyalari va shu kabi o‗ziga xos jihatlari borasida fundamental nazariy yondashuvlar ishlab chiqilgan. Oilaning o‗ziga xosligi xususida E.Giddensning 10 ilmiy hissasini alohida ko‗rsatish joiz. Uning tadqiqotlarida oila instituti turli shakllarining tarixiy dinamikasi, avlodlararo qadriyatli, sotsio-madaniy vorislikni ta‘minlanishidagi roli, nikoh istiqbollari va rivojlanish tendensiyalari, oilaviy-nikoh munosabatlarining an‘anaviy va muqobil shakllarining nisbatining nazariy-metodologik asoslari yaratilgan. 10 Гидденс Э. Социология. – М., 1999. 35 U.Bek 11 tadqiqotlarida oilaning an‘anaviylikdan chekinish va zamonaviy jamiyatdan postmodern jamiyatga qadar bo‗lgan dinamikasi ko‗rsatilgan. Oila instituti sotsial funksiyalari transformasiyasi bilan bog‘liq hodisalar Rossiya tadqiqotchilari ilmiy fikrlarida o‗z aksini topdi. Rossiyada oila va nikoh muammolarini keng qamrovli tadqiq etishda A.I.Antonov, I.V.Bestujev-Lada, S.I.Golod, A.G.Xarchev, V.A.Yadov va boshqalarning xizmatlari katta 12 . T.M.Afanasyev, V.M.Medkov, A.B.Sinelnikov kabi olimlar tadqiqotlarida esa zamonaviy Rossiya oilalaridagi yangi tendensiyalar tavsiflangan 13 . Yosh oilalar muammolarini o‗rganishda M.S.Maskovskiy va T.A.Gurkolarning hamkorlikdagi tadqiqotlari ahamiyatli. Ular tomonidan «yosh oila» tushunchasiga berilgan ta‘rif hozirda ko‗plab tadqiqotlarda tayanch nuqta sifatida xizmat qilmoqda. Ushbu olimlar ilmiy ishlarida yosh oilalar barqarorligiga tahdid soluvchi omillar tahlil etilgan 14 . Ye.V. Antonyuk tadqiqotlari esa yosh oilalardagi rolli tuzilma hosil bo‗lishi omillariga bag‘ishlangan bo‗lib, ushbu ishlarda yosh er-xotinning bola tug‘ilishidan oldin va farzand tug‘ilgach o‗z nikohidan qoniqish hissi darajasi aniqlangan. I.F.Dementyeva tomonidan yosh oilalarning shakllanishi muammolari o‗rganilar ekan, uning muvaffaqiyatli kechishiga ta‘sir etuvchi omil sifatida er-xotinning nikohgacha bo‗lgan xulq-atvori ta‘riflangan 15 . Yosh oilaviy juftlik xususiyatlarining ota-ona oilasi xususiyatlaridan farqli jihatlari va umumiylik tomonlari T.A.Gurkoning taqiqotlarida o‗z 11 Бек У. Общество риска: на пути к новому модерну. – М., 2001. 12 См: Антонов А.И. Кризис семьи и родительства // Проблемы родительства и планирования семьи. – М.,1992; Антонов А.И. Микросоциология семьи: методология исследования структур и процессов. / А.И. Антонов -М.: ИД "Nota BENE", 1998; Бестужев-Лада И.В. Альтернативная цивилизация. – М., 1998; Голод С.И. Семья и брак: историко-социологический анализ. – СПб. 1998; Харчев А.Г., Мацковский М.С. Современная семья и ее проблемы / А.Г. Харчев, М.С. Мацковский. – М.: Статистика, 1995. – 223 с.; Ядов В.А. Стратегия социологического исследования. Описание, объяснение, понимание социальной реальности / В.А. Ядов. М.: Добросвет, 1999.- 596 с. 13 См: Афанасьев В., Гилинский Я. Девиантное поведение и социальный контроль в условиях кризиса российского общества. – СПб, 1995.; Антонов А.И., Медков В.М. Социология семьи. – М., 1996; Синельников А.Б. Кто заинтересован в повышении рождаемости – государство или семья? // Семья в России. 1995. № 3; 4. и др. 14 Мацковский М.С., Гурко Т.А. Молодая семья в большом городе. – М.: Знание, 1986. 15 Дементьева И.Ф. Первые годы брака: Проблемы становления молодой семьи. М., 1991. 36 aksini topgan 16 . Yoshlarning nikoh, oila, er-xotinlikning dastlabki yillarida boshidan kechiradigan muammolar esa Yu.R.Vishnevskiy, I.F.Dementyeva, Ye.I.Pavlova, A.D.Plotnikov va boshqalarning ishlarida o‗rganilgan 17 . Mazkur ilmiy ishlar natijasida yoshlarda nikohga tayyorgarlik darajasining yetarli emasligi birgalikdagi hayotning dastlabki yillaridayoq nikohning buzilishiga olib kelishi aniqlangan. O‗zbekistonda amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlar ichida o‗zbeklarning oilaviy hayoti etnik xususiyatlari, ularning an‘anaviy turmush tarzining madaniy tavsiflari, ma‘naviy-ma‘rifiy mo‗ljallari borasidagi izlanishlar oila va oilaviy turmush tarzi o‗rganilgan manbalar asosida tahlil etilgan. Xususan, Z.X.Arifxanova, I.M.Jabborov, O.Bo‗riyev, O‗.Qayumov, A.F.Monogarova, Q.Nasriddinov, F.M.Otaxo‗jayev, Z.Rasulova, I.Shoymardonov, M.Xolmatova 18 larning ilmiy tadqiqotlarida o‗zbek oilasi tarixi, oilaviy va jamoaviy turmushning o‗ziga xosliklari, urf-odat va marosimlar, an‘anaviy oila shakllari borasida keng qamrovli ma‘lumotlar jamlangan. Nikoh va oilaning ijtimoiy-psixologik xususiyatlari boshqa fanlar vakillarining tadqiqotlarida ham tadqiq etilgan (G‘.B.Shoumarov, N.X.Lutfullayeva, M.M.Umarova) 19 . Ushbu tadqiqotchilarning ilmiy 16 Гурко Т.А. Родительство в изменяющихся социокультурных условиях / Т.А. Гурко // Социс. 1997. №1. С. 72-79. 17 Вишневский Ю.Р., Павлова Е.И. Некоторые проблемы подготовки молодежи к браку и семейной жизни / Ю.Р. Вишневский, Е.И. Павлова // Развитие и стабилизация молодой семьи. Свердловск, 1986. - С. 82-89; Дементьева И.Ф. Первые годы брака: Проблемы становления молодой семьи / И.Ф. Дементьева. М., 1991. - 109 с.; Плотников А.Д. Молодая семья: шаг в XXI век / А.Д.Плотников. М.: Российский центр содействия молодой семье, 1999.-24 с. 18 Арифханова З.Х. Современная жизнь традиционной махалли Ташкента. – Ташкент: Ўзбекистон, 2000; Arifkhanova Z.Kh., Abdullaev U.S. Traditional male and female uzbek associations at the end of the XX thе centery // International journal of Central Asian studies. – Seoul, 2002. – Р. 41-52; Жабборов И.М. Ўзбек халқи этнографияси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1994; Бўриев О., Шоймардонов И., Насриддинов Қ. Ўзбек оиласи тарихидан. – Тошкент: Ўқитувчи, 1995; Каюмов У. Оила – ҳаѐтнининг маъноси ва таянчи//Ижтимойи фикр. Инсон ҳуқуқлари. 2002. №3; Каюмов У.Роль семьи в формироваии нравственных и духовных основ общества// Ижтимойи фикр. Инсон ҳуқуқлари. 2004. №4; Никоҳ ва ҳуқуқий тартибга солиниши. Ғ Тошкент: Ўзбекистон, 1995; Расулова З. Никоҳга кираѐтганлар ва ѐш эр-хотинлар: кутилган ва реал ҳолат//Ижтимойи фикр. Инсон ҳуқуқлари. 2008. №3; Холматов М. Оилавий муносабатлар маданияти ва соғлом авлод тарбияси. Тошкент: Ўзбекистон, 2000; Шоумаров Ғ.Б.Оила психологияси. – Тошкент, 2001. 19 Шоумаров Ғ.Б., Шоумаров Ш.Б. Муҳаббат ва оила. – Тошкент: Ибн Сино, 1994. 2-нашри. – 120 б.; Лутфуллаева Н.Х. Турмуш қурган талабаларнинг оилавий муносабатларга тайѐрлигининг иж тимоий-психологик хусусиятлари.: Психол. фан. номз. ... дис. автореф. – Тошкент, 2006. – 22 б.; Умарова М.М. Ўсмирларда оилавий қадриятлар тўғрисидаги тасаввурлар шаклланишининг ижтимоий-психологик шарт-шароитлари.: Психол. фан. номз. ... дис. автореф. – Тошкент, 2004. – 27 б. 37 izlanishlari obyekti sifatida oila barqarorligi, uning butunligi va mustahkamligi omillari, er-xotin munosabatlari muammolari olingan. F.M.Otaxo‗jayev tadqiqotlari oila va nikoh munosabatlarining huquqiy jihatlariga aniqlik kiritilgan 20 . Ushbu tadqiqotlar zamonaviy oilada sodir bo‗layotgan jarayonlar borasida tasavvurlarni boyitishga mo‗ljallangan boy tarixiiy va etnografik ma‘lumotlarni taqdim etadi. Oila insonlarning tabiiy-biologik nikoh, qon-qarindoshlik, iqtisodiy, huquqiy, ma‘naviy munosabatlarga asoslangan turmush birligi va o‗zaro javobgarlik orqali bog‘langan ijtimoiy guruhdir. Bu oilaning bugungi shakliga berilgan mukammal ilmiy ta‘rifdir. Oila – jamiyat taraqqiyotining mahsuli sifatida o‗zining paydo bo‗lish, rivojlanish tarixiga ega. Oilaning dastlabki shakli ibtidoiy jamoa davrida paydo bo‗lgan. Ma‘lumki, ibtidoiy jamoa tuzumi birinchi bosqichida – insonlar to‗da-to‗da bo‗lib yashaganlar. Ular orasidagi jinsiy munosabatlar tartib- qoidaga ega bo‗lmagan. Bir nechta erkak va bir nechta ayol farzandlari bilan oila bo‗lib yashaganlar. Oilaning bunday shakli fanda – Yüklə 1,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|