Samarqand davlat universiteti isoqjon negmatov ijtimoiy ishning etik-professional qadriyatlari

Madaniyat (arab. – madinalik, shaharlik, ta’lim-tarbiya ko‘rgan) ‒ tabiat va o‘zaro munosabatlarda aks etadigan inson faoliyatining o‘ziga xos usuli. Madaniyat alohida individning hayot faoliyati (shaxsiy madaniyat), ijtimoiy guruhning yoki jamiyatning hayot faoliyati usulini aks ettiradi⁴³⁴.
Madaniyat tushunchasi ma’lum tarixiy davrlar, muayyan jamiyatlar, xalqlar va elatlarni, shuningdek, faoliyat va hayotning (mehnat madaniyati, siyosiy madaniyat) o‘ziga xos sohalarini ta’riflash uchun qo‘llaniladi; nisbatan tor ma’noda esa – odamlarning ma’naviy hayoti sohasidir. U odamlar faoliyatining predmetga oid natijalarini (mashinalar, inshootlar, anglash natijalari, san’at asarlari, axloq va huquq me’yorlari va hokazo), shuningdek, faoliyat davomida (bilimlar, ko‘nikmalar, mahoratlar, intellekt darajasi, ma’naviy va estetik rivojlanish, dunyoqarash, odamlar muloqotining shakl va usullari) qo‘llaniluvchi inson kuchi va imkoniyatlarini qamrab oladi. Bundan ko‘rinib turibdiki, madaniyat – bu ijtimoiy xizmatchining shaxsi va ham xizmat faoliyatiga oid xususiyatidir. U ijtimoiy xizmatchining tafakkuri va o‘z-o‘ziga bo‘lgan munosabati darajasini aks ettiradi.
Ko‘p mualliflar “madaniyat” tushunchasini uning inson faoliyati bilan genetik aloqasidan tashqariga olib chiqadilar. Ular madaniyatda avvalambor dasturlovchi vazifani ajratib ko‘rsatadilar (M.S.Kagan, E.S.Markaryan, V.M.Mejuyev). “Madaniyat – bu odamlar ishlab chiqarayotgan va qanday qilib ishlab chiqarayotgan narsadir”. Shu bilan birga ishlab chiqarish ostida odamlarning ijtimoiy-madaniy faoliyati bo‘lgan jamiki inson faoliyati majmuyi tushuniladi. Boshqa ma’noda madaniyat xayolning tushunishga oid apparatini tashkillashtirish me’yorlari sifatidagi anglash natijalarini bayon qilishning mantiqiy qonunlarini egallashdan iborat. Qator mualliflar odamlarning ma’lum jamoasi madaniyatining umumiy jihatlarini o‘rganadilar. M.Kubr madaniyatni muayyan odamlar guruhiga xos bo‘lgan qadriyatlar, fikrlar, an’analar va xulq-atvor me’yorlarini jamoada mavjud tizimi sifatida tushunadi. Dj.Xoffsted tashkilotdagi madaniyat tushunchasiga funksional ta’rif beradi: “Madaniyat – odamlarning bir guruhi a’zolarini boshqa-sidan ajratib turuvchi inson ongining jamoaviy dasturlanishidir. Bu nuqtayi nazardan madaniyat jamoaviy qadriyatlar tizimi”. Freydizmda madaniyat ijtimoiy xulq mexanizmi sifatida namoyon bo‘ladi.
Shu tariqa, madaniyatga berilgan ta’riflarda kognitiv tarkibiy qismlar (intellekt) ajratib ko‘rsatilgan; sababiy-qadriyatga oid tarkibiy qismlar (dunyoqarash, ma’naviy rivojlanish, estetik anglash darajasi). Kommunikativ omilkorlik darajasi ham aniqlangan (“odamlar muloqoti usullari va shakllari”). Madaniyatning kommunikatsiya, intershaxsiy aloqalar majmuyi sifatida tushunilishi M.M.Baxtin asarlarida nisbatan to‘liqroq aks ettirilgan. Kognitiv tarkibiy qism bilan bir qatorda madaniyatda ma’naviy tarkibiy qismni ham ajratib ko‘rsatadilar. Madaniyat quyidagilar sifatida namoyon bo‘ladi: insonning tabiiy va ijtimoiy sohalaridan tashqarida yotuvchi “ma’naviy erkinlik” sohasi; qadriyatlarning o‘ziga xos tizimi; insonning o‘zini o‘zi anglash ehtiyoji; o‘zini o‘zi rivojlantirishga va o‘zini o‘zi takomillashtirishga doimiy tayyorlik va hokazolar. Biroq psixologik madaniyat tushunchasi mavjud psixologik lug‘atlarning hech birida mustaqil tushuncha sifatida ochib berilmagan. Shu bilan birga, u alohida hodisa sifatida mamlakatimiz psixologlari tomonidan faol muhokama qilinmoqda. O.I.Danilenko psixologik madaniyatni “insonga o‘z psixik vazifalarining eng maqbul darajasini saqlab turish imkonini beruvchi vositalar, usullar, uskunalar majmuyi” sifatida ta’riflaydi. Bunda shaxsning psixologik yetukligi jumladan, insonda boy psixologik madaniyat shakllanishi bilan ham ifodalanadi...”. Y.N.Bogdanov “madaniyat” atamasining ilmiy va kundalik qo‘llanilishini ajratib ko‘rsatadi. Kundalik ma’nosi-doimo baholovchi; ilmiy ma’nosi – madaniyatga faoliyat predmetini ilmiy egallash holatlarining biri sifatidagi baholovchi yondashuvini qamrab oluvchi mohiyatga oid. Madaniyat ongli ravishda, aniq maqsadga yo‘naltirilgan holda, ta’lim va tarbiyaning maxsus vositalarini qo‘llash asosida shakllanadi. Boshqa tarafdan esa, bu shaxsning ijtimoiy yetukligini, uning o‘zi va jamiyat uchun muhim bo‘lgan masalalarni hal etish qobiliyatini ko‘rsatuvchi o‘zini o‘zi tarbiya qilish, o‘zini o‘zi yaratishining natijasidir. Individual tajriba shakllarida mujassamlashtirilgan madaniyat (madaniylik) qandaydir umumiylik sifatida bilimlar va tafakkur, ijodiy harakat madaniyati, hissiyotlar madaniyati, muloqot, xulq-atvorning o‘zaro uyg‘unligini ifodalaydi. Shaxs madaniyat subyekti sifatida ijtimoiy barqarorligi, ijtimoiy va kasbiy hayotga samarali tarzda kirishganligi hamda psixologik muvofiqligi bilan ajralib turadi.
Shunday qilib, madaniyatga muvaffaqiyatli tarzda kirib borish uchun inson unda o‘z o‘rnini topishi, o‘zining madaniyat bilan bo‘lgan o‘zaro munosabatlari tizimini aniqlab olishi lozim.
Yuqorida aytilganlar madaniyat tushunchasini aniqlashtirish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Madaniyat – bu ma’naviy, qadriyatga oid va intellektual jihatlar asosida yaratilgan faoliyat me’yorlari tizimidir. Hodisalarning har biri (madaniyat va refleksiyA. mustaqil jihat sifatida hamda to‘plangan bilim nuqtayi nazaridan o‘rganilganligi sababli ularning o‘zaro bog‘liqligini o‘rganish dolzarb va o‘z mavridida qilingan ish hisoblanishi bilan bog‘liq ravishda Y.G.Yudin, “...refleksiya ma’naviy hayotning, umuman madaniyatning mantiqiy va boshqa (ma’anaviy, qadriyatga oid, hissiy va boshqa) asos hamda shakllarini izlash demakdir”, deb hisoblaydi. Kasbiy faoliyatga nisbatan O.S.Anisimov, faoliyat va tafakkur madaniyati asosi deb faoliyat va tafakkur refleksiyasini, refleksiyani tashkillashtirish vositalarini ishlab chiqish va qo‘llashni hisoblaydi. Aytib o‘tilganlardan kelib chiqqan holda, refleksiv madaniyat ostida qadriyatga oid va intellektual jihatlar asosida qurilgan, refleksiyani tashkillashtirish usullari tizimi tushuniladi.