Samarqand davlat universiteti isoqjon negmatov ijtimoiy ishning etik-professional qadriyatlari

O‘rta asrlardagi axloqiy qarashlar
O‘rta asrlarga kelib nasroniylik Ovro‘pa xalqlarining ijtimoy-siyosiy va madaniy hayotini cherkovga bo‘ysundirdi, hamma sohalar bo‘yicha cherkov nazorati o‘rnatildi. Bu bilan ilm-fan va san’at cherkov belgilab bergan chegaralar doirasidagina rivojlanishga mahkum etilgan edi. Islom dinida esa, ayniqsa, tasavvufning vujudga kelishi tufayli, muayyan ma’noda hurfikrlilik mavjud bo‘lib, ilm-fan va san’at taraqqiyotiga keng yo‘l ochildi. Natijada qadimgi dunyo mumtoz axloqshunosligi ilgari surgan g‘oyalarni rivojlantirish, u o‘rtaga tashlagan muammolarni hal etish, o‘sha davr va keyingi davrlar uchun dolzarb bo‘lgan muhim nazariy hamda badiiy axloqiy asarlarni yaratish, asosan, musulmon Sharqi allomalarining zimmasiga tushdi. Ular o‘ziga xos mumtoz axloqshunoslik an’analarini yaratdilar.
Bu davr axloqshunosligi ham turli xil axloqiy-falsafiy oqimlardan tashkil topgan. Lekin bunday oqimlar yoki yo‘nalishlarning o‘ziga xosligi shundaki, ular qadimgi dunyo axloqshunosligi singari nisbatan qat’iy chegaralarga ega emas edi. Chunonchi, mashshoiyyunlik oqimining buyuk vakillari deb tan olingan Forobiy va ibn Sinoning axloqiy qarashlaridagi ba’zi jihatlar tasavvufiy axloqshunoslikka taalluqli ekani ko‘zga tashlanib turadi. Ammo shunga qaramay, umuman falsafiy-axloqiy oqimlar borasida gap ketganda, musulmon Sharqida uch yo‘nalish alohida o‘rin tutadi. Bular – diniy-hadisiy, mashshoiyyunlik va tasavvuf axloqshunosligi.
O‘rta asrlar musulmon Sharqida mashshoiyyunlik yoki boshqacha qilib aytganda, arastuchilik oqimini buyuk arab mutafakkiri al-Kindiy boshlab berdi. Uning asoschisi esa turkistonlik qomusiy alloma Abu Nasr al-Forobiy (870-950) hisoblanadi.
Arastu izidan borib, Forobiy ham falsafani ikkiga ‒ nazariy va amaliyga bo‘ladi hamda axloqshunoslikni amaliy falsafa tarkibiga kiritadi. Axloqiy muammo-lar uning “Baxtga erishuv yo‘lini ko‘rsatuvchi kitob”, “Baxtga erishuv haqida”, “Davlat arbobining hikmatlari”, “Fozil odamlar shahri” singari asarlarida ko‘ta-rilgan. Ularda inson baxti eng asosiy muammo sifatida o‘rtaga tashlanadi. “Baxt ‒ har bir inson intiladigan maqsad, zero, u muayyan komillik hisoblanadi”, ‒ deydi Forobiy. Ayni paytda alloma o‘z qarashlarida fazilatga ham juda katta o‘rin beradi. Chunki, uning fikriga ko‘ra, kimda-kim fazilat nimaligini bilsagina, haqiqiy baxtga erisha oladi. Arastuga o‘xshab, u ham fazilatlarni ikki qismga ‒ fazoili nutqiya (aql-idrokka asoslangan fazilatlar) va fazoili xulqiya(xulqiy fazilatlar)ga ajratadi hamda ularning o‘rtalik xususiyatga ega ekanini ta’kidlab o‘tadi.
Forobiy hayot va mamot muammosiga ham batafsil to‘xtaladi. Uning fikriga ko‘ra, fazilatli kishi o‘lim tufayli baxtni orttiruvchi xatti-harakatlarni ko‘proq amalga oshirish imkoniyatlaridan mahrum bo‘ladi. Shuning uchun uning o‘limdan qo‘rqishi boshqalarnikidan butunlay o‘zgacha: u o‘lim tufayli ulkan bir yovuzlik qurboni bo‘layotganidan emas, balki yaxshilikni kamroq qilishga mahkum ekanidan cho‘chiydi. Fazilatli odam o‘lgan yoki o‘ldirilganda, u erishgan baxtga havas qilish lozim, unga emas, balki undan ajralib qolgan hamshaharlarining holiga yig‘lash kerak bo‘ladi.
Forobiy, ba’zilar o‘ta lazzatga berilish, yeyish-ichish va ayolga ruju qo‘yish tufayli juda bo‘shashib ketadi, irodasi zaiflashadi, unda risoladagi nafrat hissi yo‘qoladi, deydi. Butun kuchini o‘z nafsiga sarflaydigan kishida ulug‘vorlik tubanlikka xizmat qila boshlaydi, ya’ni fikrlash qobiliyati g‘azab va ehtiros kuchlari xizmatida bo‘ladi, bu kuchlarning harakati esa yeyish-ichish hamda shahvoniy nafsni qondirishga bag‘ishlanadi. Faylasuf bunday kishilarni arab va turk zodagonlari orasida ko‘proq uchrashini aytadi. Bunday kishilar shahvoniy istaklari qutqusi bilan ayollar oldida maqtanishni xush ko‘radilar, ularni taqinchoq, bezaklarga ko‘mib tashlaydilar, foydali mehnatdan chetda tutadilar, ular nima desa shuni qiladilar. Natijada ayol uyning haqiqiy hokimi bo‘lib oladi, turli tantiqliklarni odatga aylantiradi¹⁷⁸. Demak, Forobiy oila baxtini ehtiroslarni yo‘lga sola olishda deb biladi, ayol kishini bezaklarga ko‘mib tashlangan qo‘g‘irchoq bo‘lishiga qarshi turadi.
O‘rta asrlar axloqshunosligida raylik (eronlik) mutafakkir Abu Bakr ar-Roziy (865-925) ta’limoti o‘ziga xos o‘rin egallaydi. Uning axloqiy qarashlari “Lazzat”, “Falsafiy hayot tarzi”, “Ruhiy tabobat”, “Baxt va farovonlik belgilari” singari kitoblarida aks etgan.
Ar-Roziy axloqshunoslikni insonda xushxulqlikni tarbiyalash va badxulqlikni yo‘qotish yo‘llari hamda usullari haqidagi fan deb biladi; u kishini aql bilan ish ko‘rishga, me’yorida lazzatlanishga, o‘z ehtiroslarini jilovlab, lahzalik lazzatga umrini baxsh etmaslikka o‘rgatadi. Xullas, Ar-Roziyning axloqiy qarashlari, ilmiy til bilan aytganda, hedonizm (lazzatning ustuvorligiga) va evdeymonizmga (baxt-ning ustuvorligiga) asoslanadi. U ruhiy tabobatning eng muhim vazifasi insoniy baxt bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan lazzatning mohiyatini bilish va tushuntirishdan iborat deb hisoblaydi: lazzat ‒ iztirobdan qutulish. Lazzatning bir shartini farovonlikda, ikkinchi shartini esa u hamma narsaga aql bilan yondashuvda ko‘radi.
“Ruhiy tabobat” kitobining o‘n oltinchi bobida Ar-Roziy e’tiqodiy fanatizmning zarari haqida to‘xtaladi. Ideal darajadagi sof diniy e’tiqodning hayotda bo‘lishi mumkin emasligini ta’kidlar ekan, taqvodorlikni faqat nisbiy tarzda tushunishga chaqiradi. U suvni misol keltirib, shunday deydi: “...biz foydalanayotgan suv odamlar tomonidan ifloslantirilmaganiga yoki unga hayvonlar, daydi yoki quturgan itlar yoki boshqa yovvoyi jonivorlarning sasigan o‘liklari, tezaklari yoki qushlarning najaslari tushmaganiga kafolat yo‘q. Shu bois biz uni qanchalik qayta-qayta tindirib qo‘ymaylik, eng so‘nggi holati ham baribir eng iflos, eng harom bo‘lib qolaveradi”¹⁷⁹.
Mashshoiyyunlik axloqshunosligining yana bir buyuk vakili Forobiyning shogirdi Abu Ali ibn Sinodir (980-1037). Ibn Sinoning axloqiy qarashlari, asosan, “Axloq ilmiga doir risola”, “Burch to‘g‘risida risola”, “Nafsni pokiza tutish to‘g‘risida risola”, “Adolat haqida kitob”, “Turar joylardagi tadbirlar” singari asarlarida va zamondoshlari bilan olib borgan munozara-yozishmalarida o‘z aksini topgan.
Avvalo, ibn Sino axloq ilmining amaliy falsafa tarkibidagi o‘rnini aniqlab olishga intiladi. “Hakimlarning, ‒ deb yozadi alloma shogirdi Bahmanyor al-Ozarboyjoniy bilan munozara-yozishmasida ‒ falsafa nazariy va amaliy bo‘ladi degan fikrni falsafa amaliy-axloqiy bo‘ladi, deb tushunmaslik kerak. Chunki amaliy axloqning bunday namoyon bo‘lish holati falsafa degani emas, zero, qiyosiy malaka axloqiy malakadan mutlaqo o‘zgadir... Falsafa amaliy va nazariy qismlarga bo‘linar ekan, demak u (amaliy falsafa) axloq bilan aynanlashtirilmaydi. Shuning uchun (uni) axloq ilmi degan ma’qul”¹⁸⁰. Ko‘rinib turibdiki, ibn Sino axloqshunoslikni amaliy falsafa, ya’ni nazariya ekanini ta’kidlaydi va axloqni uning tadqiqot obyekti sifatida ta’riflaydi.
Ibn Sino o‘z asarlarida bir qancha axloqiy fazilatlarga ta’rif beradi. Chunonchi, iffat, himmat, shijoat, adolat, saxiylik, qanoat, qat’iyat, sadoqat, hayo, kamtarlik va boshqalar shular jumlasidandir. Shuningdek, alloma ularning aksi bo‘lgan o‘g‘rilik, aldamchilik, fisqu fasod, nafrat, rashk, adovat, bo‘hton, iroda-sizlik, takabburlik, nodonlik kabi illatlarni ham tavsiflaydi; har ikki turdagi mazkur tushunchalarning bir-biri bilan bog‘liqligini, bir-biriga o‘tib turishini va bunday bog‘lanish ijobiy hol ekanini ta’kidlaydi. Ustozlari an’analarini davom ettirib, har bir axloqiy fazilat ikki nuqson oralig‘ida bo‘ladi, ya’ni o‘rtalik xususiyatiga ega, deydi. Demak, axloqshunoslik ilmida faqat fazilatlar emas, balki illatlar ham o‘rganilishi zarur.
Mashshoiyyunlik oqimining yana bir mashhur va so‘nggi vakili, Ovro‘pada “Avverroizm” degan yo‘nalishning asoschisi, qurdobalik (ispaniyalik) mutafakkir Ibn Rushd (lotincha Avverroes, 1126-1198) ham axloqshunoslik ilmi taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shgan allomalardan. Uning fikriga ko‘ra, ezgulik va yovuzlik, ular tabiiy yoki ijtimoiy xususiyatga ega bo‘lishidan qat’iy nazar, o‘z holicha mavjuddir. Tabiiy ezgulikning manbayi Alloh, lekin ezgulik yovuzlik bilan yonma-yon keladi. Chunonchi, olov foyda keltirishi barobarida, o‘rmonga o‘t ketsa, hayvonlar va o‘t-o‘lanlarni halok etish xususiyatiga ega. Garchand olovni Xudo yaratgan bo‘lsa ham, uning bu xususiyatini o‘zgartira olmaydi, xuddi shuningdek, rangni yaratgan Xudo unga eshitishimiz mumkin bo‘ladigan xususiyat ato eta olmaydi.
Ibn Rushd butun islom olami uchun doimo muhim bo‘lib kelgan ixtiyor erkinligi muammosiga ham katta ahamiyat bergan. U insonga mutlaq ixtiyor er-kinligi berilganini ham, inson xatti-harakati mutlaq oldindan belgilab qo‘yilganini ham inkor qiladi. Chunki, agar insonlar taqdiri mutlaq oldindan belgilab qo‘yilgan bo‘lsa, u holda ularning jonsiz narsalardan farqi qolmasdi, ular dehqonchilik, harb-u zarb, tibbiyot singari baxtni qo‘lga kiritib, yovuzlikni uzluksiz yo‘qotib borishni ta’minlaydigan hunar va san’at turlari bilan shug‘ullana olmas edilar. Asl baxtga esa faqat odamdagi hayvoniy kuch xatti-harakatlarini ruhning aqliy qismi nazorat qilib turganidagina, inson o‘zi intilishi lozim bo‘lgan narsalarga amaliy aql qay vaqtda va qay tarzda intilishni lozim ko‘rsa, o‘shanday harakat qilgandagina erishish mumkin.
Temuriylar davri mutafakkirlarining axloqiy qarashlari
O‘rta asrlarning to mo‘g‘ullar bosqiniga qadar bo‘lgan davrlarida biz yuqorida ko‘rib o‘tgan qomusiy allomalardan tashqari az-Zamaxshariy, al-Beruniy, Qobus ibn Vushmagir, Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yassaviy, Abdulxoliq G‘ijduvoniy, Jaloliddin Rumiy, Najmiddin Kubro, Shayx Sa’diy singari o‘nlab mutafakkirlar axloq ilmining nazariy yoki amaliy sohalarida faoliyat ko‘rsatdilar. Lekin mo‘g‘ullar bosqini musulmon Sharqida madaniy hayotni izdan chiqarib yubordi. Faqat sohibqiron Amir Temur davridagina ilm-fan va san’at taraqqiyoti yana o‘z yo‘liga tushdi.
Sohibqironning “Kuch – adolatda!” degan tamoyili shunchaki gap emasdi. Amir Temur amalda haqiqat va adolat tarafdori edi. Shu sababli, hatto, Temurni o‘zining shaxsiy dushmani deb bilgan tarixchi Ibn Arabshoh agar nohaqlik yuz bersa-yu, nohaqlik qilgan kishi Temurga ota yoki farzand maqomida bo‘lsa ham, u kishi juda qattiq jazoga mahkum etilardi, deb yozib qoldirgan¹⁸¹. Buyuk bobokalonimizning sa’y-harakatlari behuda ketmadi. Natijada Temuriylar davri ilm-fan va madaniyat taraqqiyotining oltin davri sifatida hanuzgacha jahonni hayratga solib kelmoqda. Bu davrda yuzlab qomusiy olimlar, buyuk shoirlar va san’atkorlar yetishib chiqdi. Ular orasida ulug‘ o‘zbek shoiri Alisher Navoiy (1441-1501) alohida ahamiyatga molik. Nafaqat uning asarlaridagi yuksak badiiyat, balki falsafiy-axloqiy qarashlar ham hanuzgacha o‘z ohorini yo‘qotgan emas.
Ma’lumki, Navoiy she’rlari va dostonlarida ilgari surilgan axloqiy tamoyillar hamda ijobiy qahramonlar qiyofalarida tajassum topgan adolat, sadoqat, burch, muhabbat, rahm-shafqat, mardlik, kamtarlik singari fazilatlar haqida ko‘p yozilgan. Ayni paytda, Navoiy so‘fiylikning naqshbandiya sulukiga mansub yirik shaxs-mutasavvif sifatida ham axloqshunoslik nazariyasi va amaliyasi taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shgan mutafakkirdir.
Naqshbandiyada Abdulxoliq G‘ijduvoniy kiritgan ‒ yod kard (yod etmoq), bozgasht (ortga qaytmoq), nigohdosht (nigoh olmoq), yoddosht (yodda saqlamoq) va Bahouddin Naqshband qo‘shgan ‒ vuqufi zamoniy (zamondan voqiflik), vuqufi abadiy (abaddan voqiflik), vujudi qalbiy (qalbdan voqiflik) tamoyillari mavjud. Ularning dastlabki to‘rttasi ko‘proq sof zikrga taalluqli bo‘lsa, keyingi uchtasi, Hamadoniy qoidalari kabi ko‘proq falsafiy xususiyatga ega. Umuman olib qaralganda, mazkur o‘n bir tamoyilning hammasida ham u yoki bu darajada axloqiy talablar ustuvordir.
Xullas, naqshbandiya tariqatining ikki tomoni bor. Birinchisi axloqiy jihati: u zamindan, xalqdan, mehnatdan uzilib qolmaslikka, ma’rifatlilikka erishishga, jaholatga, zulmga qarshi kurashishga, biror-bir kasbning boshini tutishga, o‘zgalarga axloqiy namuna bo‘lib yashashga chaqiradi. Ikkinchisi ilohiy jihati: u axloqiy qismiga hamohang ‒ poklikka, Vatanni bilishga, vatanparvarlikka da’vat etadi.
Shuningdek, bu tariqat ziyolilarga juda katta mas’uliyat yuklaydi. Uning “Agar mamlakat xarob bo‘lsa, shohdan xafa bo‘lma, haqiqat ahli nazdida bu darveshlarning-ziyolilarning, ilm ahlining gunohidir”, “Hech kimdan xafa bo‘lma va hech kimni xafa qilma”, “O‘lik sherdan tirik mushuk afzal” singari hikmatlari ham hech qachon o‘z kuchini yo‘qotmaydi¹⁸².
Ma’lumki, diling Xudo bilan, qo‘ling ish bilan band bo‘lsin, degan shior naqshbandiya tariqatining asosiy tamoyilidir. Navoiy butun umr, avvalo, shaxsan o‘zi ana shu tamoyilga amal qildi, qolaversa, deyarli hamma asarida insonni zamindan oyog‘i uzilmagan qahramon tarzida talqin etdi. Navoiy o‘z asarlarida inson qadr-qimmatini birinchi o‘ringa qo‘yadi, nomus, oriyat va insoniy g‘urur tushunchalarining o‘ziga xos talqinini beradi.
Buyuk mutafakkirning “Mahbub ul-qulub” asari, ayniqsa, temuriylar davri axloqshunosligi taraqqiyotiga katta hissa qo‘shdi. Uch qismdan iborat bu asarda nafaqat tasavvuf axloqshunosligi va axloqining, balki butun musulmon Sharqi axloq ilmining nazariy muammolari ko‘tariladi.
Navoiy Suqrot izidan borib, qonunni adolat bilan aynanlashtiradi: “Zindon ahli ‒ do‘zax ahli”, ‒ deydi mutafakkir.¹⁸³ Ayni paytda, halol mehnat bilan kun kechiruvchi dehqonga ulkan saxovat egasi, qurt-qumursqadan tortib, gado-yu musofirga yemak berguvchi, novvoyu allofni ish bilan ta’minlovchi, darveshlar kachkuli-yu, mamlakat xazinasini to‘ldiruvchi, barchaga rizq ulashuvchi olijanob jannatiy inson, axloqiy namuna sifatida qaraydi: “Dehqonki dona sochar, yerni yormoq bila rizq yo‘lin ochar”, ‒ deydi shoir va uning qo‘sh haydayotgan paytini Odam Atoning holatiga o‘xshatadi.¹⁸⁴
“Mahbub ul-qulub” da komil inson masalasi ham o‘ziga xos tarzda o‘rtaga tashlanadi. Navoiy naqshbandiya sulukining axloqiy talablaridan kelib chiqib, o‘z zamonasi bilan hamnafas bo‘la oladigan va doimo komillikka intilib yashaydigan insonni axloqiy namuna deb biladi.
Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, Navoiy asarlaridagi axloqqa doir fikrlar xoh amaliy axloqqa, xoh axloq nazariyasiga taalluqli bo‘lsin, ular ulkan bir davr axloqiy qarashlarining kvintessensiyasi sifatida doimo tadqiq va tatbiqqa loyiqdir.
Alisher Navoiyning ustozi, naqshbandiya tariqati piri murshidi buyuk tojik shoiri Abdurahmon Jomiy (1414-1492) axloqiy qarashlari ham diqqatga sazovor. Uning “Bahoriston” pandnomasi va “Haft avrang” (Yetti taxt) turkumidagi dostonlarida o‘sha davr axloqiy muammolari bilan birga axloqshunoslikning qadimiy-an’anaviy masalalari ham o‘rtaga tashlanadi.