Samarqand davlat universiteti isoqjon negmatov ijtimoiy ishning etik-professional qadriyatlari

Axloqiy relyativistik, kamroq axloqiy nisbiylik (lot. relativus-nisbiy) ‒ mut-laq yaxshi va yomonlik bo‘lmagan prinsip; majburiy axloqiy me’yorlarni va axloqning obyektiv mezonlarini rad etish. Axloqiy nisbiylik axloqiy absolyutizmga ziddir. Ushbu yondashuv qadimgi Yunonistonning jamiyat manfaatlaridan kelib chiqib, yaxshilik va yomonlik mezonini chiqargan qadimgi sofistlariga xosdir. Hozirgi zamonda axloqni ijtimoiy hayot faktlari asosida asoslash G.Xobbes tomonidan taklif qilingan.
V.N.Porusning fikriga ko‘ra, axloqiy relyativizm osongina “hamma narsaga yo‘l qo‘yiladi” tamoyiliga aylanib, taxmin qilingan bir nechta muqobil variant o‘rniga axloqni qadrsizlantiradi¹⁵⁴.
Aleksandr Kruglovning so‘zlariga ko‘ra, xuddi shu “axloqiy nisbiylik”¹⁵⁵ iborasi ikki xil va hatto qarama-qarshi ma’noda ishlatiladi. Ulardan biriga ko‘ra, yaxshilik va yomonlik tushunchalari shartli; boshqasiga ko‘ra, axloqiy me’yorlar shartsiz yaxshilik va yomonlik uchun shartlidir. Ikkala pozitsiya ham shundan kelib chiqadiki, turli davrlarda va turli joylarda axloq tushunchalari nafaqat farqlanadi, balki bir-biriga qarama-qarshi bo‘lishi ham mumkin, bir-biriga ko‘ra “barcha axloq nisbiy, chunki yaxshilikning o‘zi nisbiy”, ikkinchisiga ko‘ra esa – “barcha axloq nisbiy, chunki faqat yaxshilikning o‘zi mutloqdir”. “Har qanday jamoaning qoidalarini “hali u parchalanmagan yoki jismonan yo‘q bo‘lib ketmagan ekan”, axloqqa bog‘lash mumkin¹⁵⁶.
Ratsionalizm (axloqiy) (lot. rationalis ‒ oqilona) ko‘pchilikning asosini olgan uslubiy tamoyildir. Marksizmgacha bo‘lgan va ba’zilari zamonaviy axloq nazariyalarida o‘z ifodasini topgan. Falsafada bo‘lgani kabi, ratsionalizm ham axloqshunoslikda unga kiritilgan tushunchalar va tushunchalarning umumiyligi tartibida qurilgan axloqni har tomonlama qamrab oluvchi deduktiv tizimini yaratishga urinishlarda, odob-axloqning barcha o‘ziga xos talablarini mantiqiy ravishda eng yuqori darajaga nisbatan chiqarib tashlash mumkin bo‘lgan umuminsoniy axloqiy tamoyilni topishda urinishlarda ifodalanadi.
Odamlarning axloqiy g‘oyalari haqiqatan ham mantiqiy o‘zaro bog‘liq tushunchalarning ajralmas tizimini tashkil etadi (onglilik axloqi), unda aniqroq g‘oyalarni umumiyroq g‘oyalar yordamida asoslash mumkin. Ammo axloqiy ongning ushbu tomonini mutlaqlashtirgan holda, ratsionalistlar hayotda yuzaga keladigan barcha aniq axloqiy muammolarni yagona umumiy prinsipdan kelib chiqqan holda mantiqiy xulosa bilan hal qilish mumkinligiga asoslanadi.
Shunday qilib, ular muayyan ijtimoiy sharoit va sharoitlarni tahlil qilishning ahamiyatini kamaytiradi va muayyan axloqiy qarorni tanlashda shaxsning rolini kamaytiradi. O‘zining o‘ta shakllarida axloqiy ratsional axloqni dogmatizatsiya qilishga, uning yakunlangan shaklida hayotda uchraydigan barcha muammolarning yechimini o‘z ichiga olgan umumiy haqiqatlar to‘plamiga aylanishiga olib keladi. Axloqiy ta’limot tarixida ratsionalizm ko‘pincha tendensiya rolini o‘ynagan, chekkalari har xil darajadagi izchillik bilan amalga oshirilgan.
Ratsionalizm elementlarini Aflotun va Megarskiyning hamda Evklidning axloqiy ta’limotida topish mumkin. Masalan, Aflotun barcha shaxsiy fazilatlar uchun yagona asos topishga harakat qildi (u bunday asosni “eng yaxshi yaxshilik” tushunchasida ko‘rdi) va shu bilan odob-axloqning barcha o‘ziga xos talablari kelib chiqqan holda adolatning umumiy ta’rifini berdi. Ratsionalistik tendensiya stoiklar ta’limotida mavjud. Sitseron tomonidan yozilgan axloq lug‘ati, keyinchalik Tomas Akvinskiy, keyinchalik Kant asarlari (formalizm)da o‘z ifodasini topgan.
Aslini olganda, gedonizm, evdemonizm va utilitarizmning axloqiy tizimlari ratsionalistik xususiyatga ega bo‘lib, axloqiy me’yorlar va tamoyillarning butun mazmuni odamlarga zavq, baxt yoki foyda keltirish uchun bitta talabga qisqarti-riladi. Zamonaviy burjua axloqiy tushunchalarining rasmiy-mantiqiy tizimini yaratishga urinishlar ba’zi neopozitivistlar tomonidan amalga oshiriladi (axloqiy til). Axloqiy ratsionalizmning barcha ko‘rinishlari bir xil umumiy metodologik kamchilikka ega: axloqiy talablarning butun mazmunini jamoaviy yagona tamoyilga bog‘lab tushuntirishadi. Axloq nazariyotchilari ushbu tamoyilni o‘zi ilmiy jihatdan asoslab berolmaydilar, ammo uni isbotga muhtoj bo‘lmagan, o‘z-o‘zidan ravshan haqiqat sifatida tan olishni taklif qilmoqdalar.
Biroq o‘tmishda ratsionalizm axloqning usuli sifatida (u mutlaqlashtirilgunga qadar) umuman ilg‘or ma’noga ega edi, chunki uning tarafdorlari odamlarning hayot muammolarini hal qilishda yordam beradigan amaliy intizom sifatida axloq naza-riyasini yaratish vazifasini qo‘ydilar. Hozirgi kunda ko‘pincha ratsionalizmning ushbu ijobiy tomoni inkor etiladi. Shunday qilib, axloqiy formalistlar ratsionalizmni tanqid qilib, axloq “xatti-harakatlar mexanikasi” bo‘la olmaydi, hatto axloqiy muammolarni eng umumiy shaklda ham keltirib chiqara olmaydi va hal qila olmaydi, chunki ular fan sohasiga tegishli emasligini ta’kidlaydilar.