Samarqand davlat universiteti isoqjon negmatov ijtimoiy ishning etik-professional qadriyatlari

Olmon mumtoz axloqshunosligi
Tarixda olmon mumtoz falsafasi deb nom olgan tafakkur o‘zining ko‘lamdorligi va teranligi bilan hanuz fikrlovchi kishilarni hayratga soladi. Lekin ular o‘z asarlarida jahon falsafiy tafakkuri XIX asrning birinchi yarmigacha erishgan barcha yutuqlarni ilmiy tizimlarda umumlashtirganliklari va ulardan nihoyatda chuqur ilmiy xulosalar chiqarganliklari bilan ajralib turadilar.
Olmon mumtoz falsafasining asoschisi Immanuel Kant (1724-1804) hisoblanadi. Uning “Axloqiy metafizikaning asoslari” (1785), “Amaliy aql tanqidi” (1788) va “Xulqlar metafizikasi” (1797) asarlari, asosan, axloqshunoslik va axloqiy muammolarga bag‘ishlangan. Kant falsafasining maqsadi hamda vazifasi haqida so‘zlab, shunday deydi: “Falsafa doirasini quyidagi to‘rt masala bilan yakunlash mumkin:
1. Nimani bilishim mumkin?
2. Nima qilishim kerak?
3. Nimaga umid bog‘lay olaman?
4. Inson nima?
Birinchi savolga – metafizika, ikkinchisiga – axloq, uchinchisiga – din va to‘rtinchisiga – antropologiya (insonshunoslik) javob beradi. Ayni paytda, bularning hammasini, aslini olganda, insonshunoslikka taalluqli deyish mumkin, chunki dastlabki uch savol to‘rtinchisiga borib taqaladi”¹⁹⁴.
Demak, Kant uchun eng muhim masala – insonning xulqi, uning qilmishlari. Faylasuf nazariy aqldan amaliy aqlni baland qo‘yadi. Bilim, agar insonni insoniyroq qilsagina, unga qat’iy axloqiy zaminga ega bo‘lishi va ezgulik g‘oyasini amalga oshirishi uchun yordam bersagina qimmatga ega. Barcha uchun ahamiyatli va zarur axloqiy me’yorlar shunday bo‘lishi kerakki, ular eng oliy va eng so‘nggi axloqiy qonunlar sifatida barcha insoniy xatti-harakatlarga yo‘nalish ko‘rsatishi lozim. Insonning hissiy hayoti – tabiiy jarayon, umumiy holat qonuniyatining alohida hodisasi. Demak, axloqiy qonunlarning sababi – faqat aqlning o‘zi bo‘lishi mumkin. Shu jihatdan nazariy yoki sof aql ayni bir paytda amaliy aql hamdir, sof aql o‘z-o‘zidan amaliy aqldir va u odamlarga biz axloqiy qonun deb ataydigan umumiy qonunni beradi.
Kantning axloqshunoslikdagi kashfiyoti, inson xatti-harakatlaridan chiqargan xulosasi – axloqning muxtorlik maqomiga ega ekanligidadir. Faylasuf axloqiy tamoyillarning qat’iy mustaqilligi va o‘z bahosiga egaligini ta’kidlaydi. Tabiat qonuni nima ro‘y berishi kerakligini va haqiqatan ham ma’lum shart-sharoitda uning ro‘y berayotganini ko‘rsatadi. Axloqiy qonun esa, aksincha, ehtimoli bor barcha shart-sharoitda nima ro‘y berishi kerakligini talab qiladi; bunda u muayyan holatda pirovard takomil bilan ro‘y beradimi, yo‘qmi – ahamiyatsiz. Tabait qonuni, bu – dalil haqidagi fikr va borliqqa taalluqli bo‘lgan talab shakllanadi. Axloqiy qonun yoki sof amaliy aqlning asosiy qonuni mana bunday: shunday xatti-harakat qilki, sening ixtiyoring qoidasi ayni paytda umumiy qonunchilik tamoyili kuchiga ega bo‘lsin. Sof amaliy aqlning asosiy qonuni – insonlarning barcha harakatiga asos bo‘ladigan axloqiy me’yorga amal qilishdan iborat.
Kant axloqshunoslikni obyektiv qonunlar haqidagi fan sifatida matematika bilan tenglashtiradi: geometrik qat’iy qoidalarni, inson ularga o‘zi to‘la amal qilish-qilmasligi bilan hisoblashmagan holda shakllantirgani kabi, axloqshunoslik ham insonning imkoniyatlari bilan hisoblashmaydigan, balki nima axloqiy ekanligini ko‘rsatadigan qoidalar taqdim etmog‘i kerak. Shu bois faylasuf huquq va axloq haqi-dagi fanlarni aqlning shak keltirib bo‘lmaydigan yoki qat’iy talablarga asoslangan nazariyalari sifatida olib qaraydi. “Shunday qilib, ‒ deydi Kant, ‒ amr (imperativ) shunday qoidaki, u haqda tasavvur subyektiv tasodifiy xatti-harakatni zaruriy qilib qo‘yadi…”¹⁹⁵.
Qat’iy amr, eng avvalo, shuning uchun oliy va pirovard axloqiy qonunki, u insonni faqat maqsad sifatida mavjud deb hisoblaydi va insonga vosita deb qarashni, ayniqsa, undan shunchaki vosita tarzida foydalanishni man etadi. Bu oliy axloqiy tamoyilga Kant bir necha misollar keltiradi. Mana ulardan biri: deylik, men bir yoqqa ketayotgan do‘stimdan hech kimning guvohligisiz qanchadir pulni saqlab berish uchun olib qoldim. Bu haqda o‘zimdan boshqa hech kim hech narsa bilmaydi. Daf’atan do‘stim xorijda vafot etadi. Xo‘sh, men uning pulini o‘zimda olib qolishim mumkinmi? Bu savolga “yo‘q” deb javob berish uchun Kant qat’iy amrga murojaat qiladi; pulni o‘zida olib qolish, agar biz bu qoidaga umumiylik shaklini beradigan bo‘lsak, bundan buyon boshqa hech kim o‘z pulini birovga ishonib qoldirmaydi, degan gapni anglatadi. Chunki bu holatda har bir kishi qarzga berilgan pul ba’zi sharoitda yo‘qolib ketishi mumkinligini anglab yetadi. Shunday qilib, Kant nazarida axloqiylik mohiyat-e’tibori bilan insonning kundalik mayda tashvishlardan yuksak-ka, ulug‘vorlikka, ilohiylikka ko‘tarilishidir. Axloq xudbinlik manfaatlariga amal qilishdan burchni anglashga o‘tishdir.
Axloqiy burchning o‘zini ham faylasuf ikkiga bo‘ladi: insonning o‘z oldidagi burchi va boshqalarga nisbatan, ularning aybdorligi yoki hurmatga munosibliklariga qaratilgan burch. O‘ziga nisbatan burch, avvalo, insondan o‘z-o‘ziga hurmatni talab etadi. Uning ziddi ‒ o‘z hayotiga qasd qilish, sog‘ligiga putur yetkazish, yolg‘on-chilik, ochko‘zlik va soxta itoatkorlik ‒ xushomadgo‘ylik. O‘zgalarga nisbatan burch esa, avvalo, boshqa odamlarni hurmat qilishni talab etadi. U Kant “dunyoning buyuk axloqiy bezagi” deb atagan xayr-ehsonda, minnatdorchilikda, quvonch-u g‘amni baham ko‘rishda, umuman, insonga muhabbatda aks etadi. Ularning ziddi ‒ manmanlik, dilozorlik, hasad, ko‘rnamaklik va ichqoralik.
Xatti-harakatning maqsadi ham, uning samarasi ham emas, balki uning niyati, ya’ni axloqiy amrga muvofiqligi axloqiy hisoblanadi. Ana shu mezon, axloqiy burch insondan xatti-harakatning ezgu ixtiyor bilan qilinishini talab etadi. “Biror yerda, bu dunyoda ham, hatto undan tashqarida ham, faqat birgina ezgu ixtiyordan boshqa yana qandaydir narsani cheklanmagan darajadagi ezgulik deyish mumkinligini xayolga keltirib bo‘lmaydi”, ‒ deydi Kant¹⁹⁶. Ezgu ixtiyor harakatni tashqi shart-sharoit va manfaatni hisobga olmasdan baholaydi, zero, burchning mazmuni biz intilayotgan baxtda emas, balki baxtli bo‘lishga loyiqligimizdadir. “Shu bois, ‒ deydi faylasuf ‒ axloq, sirasini aytganda, o‘zimizni qanday tarzda baxtli qilishimiz mumkinligi haqida emas, balki o‘zimiz qanday qilib baxtga munosib bo‘lishimiz to‘g‘risidagi ta’limotdir”.
Kant axloqshunosligining cho‘qqisi ‒ abadiy tinchlik g‘oyasi; hech qanday urushga yo‘l yo‘q: na men bilan sening orangdagi tabiiy holatdagi urushga, na oramizdagi davlatlar sifatidagi urushga yo‘l yo‘q, urush har kim o‘z huquqini qo‘lga kiritishi uchun zarur bo‘lgan usul emas. Ayni paytda, insoniyat uchun axloqiy komillikka erishuvning faol vositasini mutafakkir ma’rifatda ko‘radi. Ma’rifat uchun esa faqat erkinlik, erkinlik bo‘lganda ham, juda zararsiz, har bir holatda o‘z aqlidan oshkora foydalanadigan erkinlik zarur. Erkin, hayratlanib, ixlos bilan yashash lozim. Kant inson sifatida ham shunday yashab o‘tdi. Uning “Ikki narsa haqida qancha ko‘p, qancha uzoq o‘ylaganing sari qalbing tobora yangi, tobora kuchayib boruvchi hayrat va ixlos bilan to‘lib-toshaveradi, bular ‒ boshim ustidagi yulduzli osmon va mening botinimdagi axloqiy qonun”,‒ degan gaplari, eng avvalo, o‘ziga taalluqli edi.
Immanuel Kant qarashlarini o‘rganib o‘ziga xos rivojlantirgan faylasuf ‒Yohann Gotlib Fixtedir (1762-1814). U “fan ta’limoti” yoki “fan haqida fan” degan tushunchani kiritadi; falsafani u ana shunday nom bilan atadi va falsafada o‘z tizimini yaratdi. Falsafa fan haqidagi fan ekan, demak, faylasuf – ta’limotchi – muallim, aniqrog‘i, insoniyatning muallimi, tarbiyachisi. Fixte falsafiy tizimining asosini “Men – menman” va “Men emas – Menmasman” degan ikki tamoyil tashkil etadi. Birinchi tamoyil Menning o‘ziga moyil bo‘lishi, ya’ni insonning abadiy yuksaklikka intilishi, ya’ni u bor narsa emas, balki bo‘lishi kerak bo‘lgan narsa. Demak, falsafa yoki fan ta’limoti aynan (faylasuf tafakkurida) insoniyatga o‘zining cheksiz davom etadigan taraqqiyoti natijasida nimalar qilishi lozimligini ko‘rsatib beradi. Men-Menman tamoyili, bu ‒ shunday falsafiy doiraki, undagi harakat ibtidosi ayni paytda intiho hamdir. Men, bu ‒ da’vat, talab, bu ‒ aynanlikka intilish bizga berilgan emas, balki topshirilgan, buyurilgan. Ana shu aynanlikka erishilgan paytda inson ilohiylashadi: inson nima qilishi kerak bo‘lsa, o‘shani qila oladi, bordi-yu u, men nimanidir qila olmayman desa, bu uning o‘shani xohlamaganidir. Faylasufning axloqiy qarashlari ma’lum ma’noda ana shu fikrga asoslangan. Men qisman o‘zini-o‘zi belgilaydi, qisman esa Men – emas tomonidan belgilanadi. Chunki Men emas Menning ibtidosi va intihosi oralig‘idagi, Menning o‘z-o‘zini anglashiga, o‘z-o‘ziga yetishuviga xalaqit beruvchi, uni mutlaqlikdan chalg‘itib turuvchi hodisalar majmuyidir. Shuning uchun Menning mohiyati hara-katdan, faoliyatdan, tinimsiz o‘z aslini anglab borishdan iborat, zero, biz bilishimiz uchun harakat qilmaymiz, balki harakat qilishga mo‘ljallaganimiz uchun bilamiz: amaliy aql har qanday aqlning ildizidir. Inson faoliyatli mavjudot, uning faoliyatli mavjudotligi o‘z erkini amalga oshirishidir. Erkinlik ‒ insoniy borliqni o‘z ixtiyoriga ko‘ra ta’riflashdir. Insondan yuksakroq hech narsa yo‘q, chunki u o‘zini erkin axlo-qiy mavjudot sifatida namoyon etadi. Inson uchun tabiat vosita darajasidagi narsa: Xudo faqat insonda o‘zini ko‘rsatadi tabiatda nimaiki uyg‘un, nimaiki go‘zal bo‘lsa, bari inson tufaylidir.
Shunday qilib, Fixtening fikriga ko‘ra, g‘aflat – inson tabiatining o‘zida mav-jud bo‘lgan tug‘ma, asl, tub yovuzlik. Inson – dangasa – “…dangasalik – barcha illatlarning manbayidir ‒ qanday qilib ko‘proq lazzatlanish, qanday qilib kamroq ishlash – mana yo‘ldan ozgan inson tabiatining vazifasi... Toki inson bu tabiiy g‘aflat bilan kurashib, baxtli g‘olib bo‘lmas ekan, toki faoliyatda va faqat faoliyatda o‘ziga quvonch, o‘ziga lazzat topmas ekan, unga najot yo‘q”¹⁹⁷.
Fixte inson ma’naviy taraqqiyotining uch bosqichi yoxud darajasini keltiradi; birinchisi – tashqi his-tuyg‘ular anglaydigan narsa-hodisalarni hissiy bilim nuqtayi nazaridan, haqiqiy, asl deb hisoblagan holda olamni idrok etish. U eng yuzaki idrok etish, dastlabki daraja. Ikkinchi darajadagi dunyoqarash nisbatan yuksak, undagi inson “hissiy bilim” nuqtayi nazaridan kechib olamni ma’lum qonun va tartib sifati-da anglaydi. Ana shu nuqtayi nazardan insonning ma’naviy hayoti boshlanadi. Bun-day nuqtayi nazar uchun qonun – birlamchi erkinlik va inson zoti-ikkilamchi. Chun-ki erkinlik qonuni erkinlik va erkin mavjudotlarni e’tirof etadi. Insonning ichki dunyosida namoyon bo‘lgan axloqiy qonun bu tizimda inson mustaqilligining yagona asosi hisoblanadi. Uchinchi bosqichda his etiluvchi dunyo bor-yo‘g‘i inson erkin harakatining doirasi bo‘lib xizmat qiladi. Zero, u ‒ erkin harakat, shu harakat uchun obyekt zarurligini e’tirof etgani sababligina mavjud. Dunyoqarashning bu uchinchi xili haqiqiy va oliy axloqiylik nuqtayi nazaridir. Bu nuqtayi nazarning qonuni borini tartibga soluvchi emas, balki qandaydir yangilik yaratuvchi qonundir.
Olmon mumtoz faylasuflari orasida Fridrix Vilgelm Yozef Shelling (1775-1854) alohida o‘rin tutadi. Axloqiy masalalar asosan uning “Inson erkinligi va u bi-lan bog‘liq narsa-hodisalar mohiyati haqida falsafiy tadqiqot” (1809) asarida o‘rtaga tashlanadi.
Shelling inson erki haqida fikr yuritar ekan, “Yovuzlik nima?” ‒ degan savol-ga to‘xtaladi. Qaysi diniga mansubligidan qat’iy nazar, odamlar ezgulikda komillikni, yovuzlikda esa cheklanganlikni, torlikni ko‘radilar. Biroq barcha dinlarda ham iblis hammadan cheklangan, tor, kenglikdan mahrum hisoblanadi, shu sabab uning faolligi va kuchi o‘ziga sig‘maydi. Bir xillar insonni tabaitan yovuz, boshqalar esa ezgulikka moyil deb hisoblaydilar. Shelling esa yovuzlikka, xuddi ezgulik kabi inson erkinligining mahsuli deb qaraydi. Barcha tirik mavjudotlar orasida faqat inson yovuzlik qilishga qodir. Ko‘pincha bu yovuzlikni u o‘z xohishi bilan, hammasini anglagan holda, mahorat bilan amalga oshiradi. Madaniyatli, o‘qimishli odam shunday yovuzlik o‘ylab topishi mumkinki, yovvoyi odamning u xayoliga ham kelmaydi, unga kuchi ham yetmaydi. Yovuzlik ibtidoiy jamoadan ko‘ra, zamonaviy jamiyatni kuchliroq dardga chalintirgan kasallik, yovuz kishilar miqyosi tobora kengayib, shakllari noziklashib borayotgani buning dalilidir. Xo‘sh, qanday qilib yovuzlikni yengish mumkin?
Shelling insonning ma’naviy qobiliyatini uchga bo‘ladi: xulq, ruh, qalb. Xulq ruhiyatning mayllar va hissiyotlarni shakllantiradigan “qorong‘u”, anglanmagan tomoni. Ruh ongga bo‘ysinadi, bu o‘rinda aql hukmron. Qalb esa insonning eng oliy ruhiy iqtidori. San’at, falsafa, axloq va din ana shu qalbga taalluqli. Inson ikki tabiiy-lik ‒ zaminiy va ilohiy tabiiylikni ‒ moddiy va ruhiy dunyoni bog‘lab turuvchi halqa. Lekin u o‘ziga yuklatilgan vazifani bajarmadi; u tabiiyotini ruhga bo‘ysundirishi kerak edi, vaholanki, aksi ro‘y berdi – tabiiyotga, moddiyatga taaluqli ibtido inson ustidan hukmronlik qilmoqda, moddiyat Xudoga aylantirilmoqda. Barchasiga aybdor – insonning erkinligi. Insonning o‘z vazifasini bajara olmaganligini, eng avvalo, uning tabiat bilan bo‘lgan munosabatida ko‘rish mumkin; tabiiyot hayotining yaxlitligi buzildi. Ikkinchidan, yovuzlikning kuchaygani ham bundan dalolat beradi. Uchinchidan, o‘lim masalasi, inson tabiiyot bilan ruh orasida uyg‘unlik yo‘qligi uchun o‘limga mahkum. Insonda moddiy, jismoniy tabiiyot ustunligini, ayniqsa, davlatning mavjudligi ko‘rsatib turadi. To‘g‘ri, inson yolg‘iz yashay olmaydi. Lekin erkin mavjudotlarning haqiqiy uyushishi faqat Xudo dargo-hidagina amalga oshishi mumkin. Ularning tabiiyot nuqtayi nazaridan uyushuvi – davlat. Lekin oqilona davlatning bo‘lishi mumkin emas. Aflotun ideal davlati bor-yo‘g‘i shunchaki hazil. Toki odamlar haqiqiy ezgulikka yuz burmas ekanlar, urush bo‘laveradi.
Shunday qilib, Shellingning fikriga ko‘ra, bilish, ilm-fan yovuzlikni yengishi uchun yetarli emas, ilmga axloqiy mo‘ljal zarur. Zero, u yovuzlikka ham xizmat qilishi mumkin.
Bu davrning mashhur axloqshunoslaridan yana biri buyuk mutafakkir Georg Vilhelm Fridrix Hegeldir (1770-1831). Uning axloqiy qarashlari “Ruh fenomeno-logiyasi” (1807), “Falsafiy fanlar qomusi” (1817), “Huquq falsafasi” (1821) singari asarlarida aks etgan. Hegel axloqshunosligining o‘ziga xos xususiyati, eng avvalo, shundaki, u xulqiylik bilan axloqiylikni ikki xil tushuncha sifatida taqdim etadi. “Huquq falsafasi” asarida u shunday deb yozadi: “Odatda, ahamiyatiga ko‘ra, bir xil deb hisoblanadigan xulqiylik va axloqiylik bu yerda bir-biridan jiddiy farq qiladigan ma’nolarda olinadi”¹⁹⁸. Hegel o‘zining murakkab falsafiy tizimidan kelib chiqib, xulqiylikka shunday ta’rif beradi: “Xulqiylik nuqtayi nazari erkning nafaqat o‘zida, balki o‘zi uchun ham cheksiz bo‘lgan darajadagi nuqtayi nazardir. Bu ixtiyor refleksiyasi o‘zida va uning o‘zi uchun haqiqiy aynanligi o‘zida borliqligiga hamda bevositaligiga va unda rivojlanayotgan muayyanliklarga qarama-qarshi qiyofani subyekt sifatida belgilaydi”¹⁹⁹. Sodda qilib aytadigan bo‘lsak, Hegel tushuncha-sidagi xulqiylik doirasi insonlardagi shaxsiy va xususiy o‘zaro munosabatlarni, sub-yektiv fikrdagi majburlikni, idealni, ijtimoiy-tarixiy hodisalarga nisbatan tanqidiy kayfiyatlarni o‘z ichiga oladi.
Axloqiylikni esa Hegel mana bunday ta’riflaydi: “Axloqiylik xuddi axloqiy borliqda o‘zining o‘zida va o‘zi uchun haqiqiy asosiga va harakatga keltiradigan maqsadiga ega bo‘lgan o‘zini anglash kabi, o‘zidagi o‘zini anglashda o‘z bilimiga, ixtiyoriga, bu ixtiyorning harakat qilishi orqali o‘z voqeligiga ega jonli ezgulik kabi erkinlik g‘oyasidir; axloqiylik o‘zini anglashning mavjud dunyosi va tabiiyoti bo‘lgan erkinlik tushunchasidir... Umuman olganda, axloqiylikda ham obyektiv, ham subyektiv jihatlar bor, biroq ular axloqiylik shaklining mohiyati xolos. Ezgulik ‒ bu yerda substansiya, ya’ni obyektivlikning subyektivlik bilan to‘ldirilishidir”²⁰⁰. Hegel axloqiylik deganda, odamning tarixan axloqdan oldin paydo bo‘lgan urf-odatlar va rasm-rusumlarga, ikkinchi tomondan, davlat, tabaqalar, oila oldidagi ax-loq bilan bog‘liq muayyan majburiyatiga munosabatini nazarda tutadi.
Hegel xulqiylikka qasd va ayb, niyat va ezgulik, ezgulik va vijdon juftlik tushunchalarini kiritadi; axloqiylikka esa oila, fuqarolar jamiyati, davlat tushun-chalarini taalluqli deb biladi va ularni batafsil tahlil etadi. Ezgulik ‒ erk darajasiga ko‘tarilgan ixtiyor, amalga oshirilgan erkinlik, olamning mutlaq so‘nggi maqsadi. Yovuzlik ‒ zaruriyat, biroq u ro‘y bermasligi kerak. Axloqli bo‘lish yovuzlikning ziddiga yetishish, aks holda esa ezgulik jo‘n tabiiy holatdir. Agar yovuz qilmishdan qandaydir yaxlitlikning jihati sifatidagi ijobiy tomonni topib, uni ezgulik deb talqin etilsa, u qisman o‘ziga, qisman boshqalarga qilingan munofiqlikdir. Vijdon esa muqaddas, qo‘l yetmas narsa, insonning o‘z-o‘ziga pok ishonchi; u ezgulikni bilishdir.
Hegel muhabbat, nikoh, oila, haqida ham o‘ziga xos fikrlar bayon qiladi. Sevgini faylasuf boshqa bilan birlashishni anglab yetish, o‘zining boshqa bilan, boshqaning o‘zi bilan birlashishini bilish orqali o‘zidan kechish tarzida talqin etadi. Sevgi ‒ hissiyot, boshqacha qilib aytganda, shaklga tushgan tabiiyotdagi axloqiy-lik; davlatda sevgi bo‘lmaydi, unda birlik qonun sifatida anglanadi. U nikohni huquqiy-axloqiy sevgi deb ataydi. Nikohni faqat bir tomonlama yo din (cherkov) ixtiyoriga, yo fuqarolik jamiyati ixtiyoriga bog‘liq, degan nuqtayi nazarga qarshi chiqadi va uni davlatning axloqiy instituti sifatida talqin etadi. Oila boshlig‘i er, u oilani boshqarish huquqiga ega shaxs; oiladagi umumiy xususiy mulk bo‘lmish mol-mulkdan foydalanishning tartibini belgilaydi. Lekin er-xotin oilada huquqiy jihatdan teng bo‘lishi lozim. Agar ko‘p xotinlilik bo‘lsa, oilada ayol cho‘riga aylanadi, agar ayol hukmronlik qilsa, oilada axloqsizlik ro‘y beradi va u nikohning buzilishiga olib keladi. Ota-onaning bolalarga munosabatida tarbiya muhim ahamiyatga ega. Tarbiya intizomga asoslanmog‘i lozim. Intizom esa bolalarning ota-onaga bo‘ysu-nishini taqozo qiladi. Bolalar ota-onaga shunchaki emas, balki oilaviy axloqiy inti-zomga rioya qilishlari uchun bo‘ysunishlari kerak. Oila rishtalari uzilmasligi, oila buzilmasligi lozim. Lekin er-xotinning ajralishi ro‘y berishi mumkin. Oila buzil-masligining oldini olish uchun oilani buzilmaydigan maskan, degan tasavvurni uyg‘otish kerak. Ya’ni ajralishning hech qachon osongina ro‘y bermasligi ta’min-lanmog‘i, iloji boricha uni qiyinlashtirishga harakat qilinmog‘i zarur.
Xullas, Hegel ham Kant kabi insonga nihoyatda katta mas’uliyat yuklaydi. Uning xulosasi qat’iy ‒ qonun harakat qilmaydi, faqat inson harakat qiladi.
Olmon mumtoz axloqshunosligida bizga ruscha matnlar orqali Lyudvig Fe-yerbax nomi bilan tanish bo‘lgan Ludvix Foyerbaxning (1804-1872) qarashlari o‘ziga xos o‘rin egallaydi.
Foyerbax yangi falsafani yaratish kerakligi haqidagi g‘oyani ilgari suradi; bu falsafaning markazida tabiatdan uzilmagan inson turadi. Shuning uchun uni falsafiylashtirilgan insonshunoslik ham deyish mumkin. Haqiqiy falsafaning vazifasini Foyerbax kitob yozishdan emas, odamlarni yaratishdan iborat, deb hisoblaydi. “Yangi falsafaning ildizi muhabbatning haqiqiyligiga, tuyg‘ularning haqiqiyligiga borib taqaladi”, ‒ deydi u.²⁰¹ Bu fikrlardan kelib chiqib, shuni aytishimiz mumkinki, Foyerbax falsafasida, ma’lum ma’noda, axloqshunoslik tosh bosib ketadi. Axloq masalalari, ayniqsa, uning “O‘lmaslik haqidagi masalaga insonshunoslik (antropologik) nuqtayi nazaridan qarash” (1846-1866), “Spiritualchilik va moddiyatchilik hamda ixtiyor erkinligiga ular munosabatining o‘ziga xosligi haqida” (1863-1866), “Evdeymonchilik” (1867-1869) degan asarlarida, kundaliklar va xatlarida ko‘tarilgan. Uning o‘zidan avvalgi mumtoz faylasuflardan yana bir farqi shundaki, u muammolarga moddiyatchilik nuqtayi nazaridan yondashadi va aqlni emas, hissiyotni birinchi o‘ringa qo‘yadi. Uning axloqiy ta’limoti, asosan, ixtiyor erkinligi va baxt tushunchasiga yo‘naltirilgan.
Foyerbax ta’biriga ko‘ra, insonning mohiyati xayoliy mavhumot, “ruh” emas, balki hissiyotdir, bas, shunday ekan, shu tamoyilga qarshi bo‘lgan barcha falsafa, barcha din nafaqat mohiyatan xato, hatto zararlidir. Agar odamlarni yaxshilashni istasangiz, ularni baxtli qiling; agar ularni baxtli qilishni istasangiz barcha baxt-u quvonchlar manbayi bo‘lmish hislarga murojaat qiling. Insonning mavjudligi hissiyot bilan bog‘liq. To‘g‘ri, hayvonlarda ham hissiyot bor. Lekin ularning hissiyoti, sezgilari cheklangan, ya’ni bir sezgi a’zosi kuchli, boshqalari zaif, kuchlisi ham faqat his etilguvchi ma’lum bir u yoki bu narsaga qaratilgan. Inson esa barcha his etiladigan narsa-hodisalar, olam, cheksizlik bilan bog‘liq va uning hissiyotliligi, eng avvalo, boshqa insonni his etishdan iborat.
Ayni paytda insonga, hayvondan farqli o‘laroq, tanlov ixtiyori, ixtiyor erkinligi berilgan, hissiyotli inson bu yerda xohlovchi, intiluvchi, ixtiyor bildiruvchi sifatida namoyon bo‘ladi. Lekin shunchaki o‘z-o‘zicha, «sof», o‘zining jismoniy, moddiy tashuvchisidan xoli, vujudsiz, hayotsiz ixtiyor ‒ hech narsa emas. Ixtiyor-ning tashuvchisi yoki egasi umuman inson emas, balki muayyan, tirik, o‘ziga xos odam. Zero, ixtiyor xohlovchi insondir. O‘zgarmas, zamondan tashqaridagi ixtiyorning bo‘lishi mumkin emas, u doimo mazmunli ixtiyor, nimagadir ixtiyor. Hayotning har bir davri o‘zi bilan yangi material va yangi ixtiyor olib keladi. “Ixtiyor haqidagi tadqiqotimning asosiy g‘oyasi ‒ ixtiyor va baxtga intilishning birligi, ‒ deydi maktublaridan birida Foyerbax. – “Men xohlayman” degani, men baxtsiz bo‘lishni istamayman, ya’ni men baxtli bo‘lishni xohlayman degan ma’noni bildiradi”²⁰².
Faylasuf baxtga intilishning vijdon bilan uyg‘unligi to‘g‘risida ham batafsil to‘xtaladi, uning fikriga ko‘ra, vijdon bu ‒ Mendagi boshqa Men, Menni o‘ziga nisbatan yomonlikdan tiyib turadigan yoki yomonlik qilib bo‘lgach, azob beradigan, ta’qib etadigan, tasavvurimdagi boshqaning qiyofasi, timsoli. Boshqaning qiyofasi mening o‘zimni anglashim bilan shu qadar bog‘lanib-chirmashib ketganki, men uyim bo‘lmish o‘z Menimning eng yashirin, eng sirli burchaklarida ham undan qochib, panoh topa olmayman; o‘zimdan tashqarida boshqa odam mavjudligini unutolmayman. Demak, men yovuzlik qildim, bunga guvoh bo‘lgan odam ‒ yovuzligim qurboni, boshqa hech kim hech narsa bilmaydi. Shunga qaramay, mening sherigim bor, o‘zimda meni sotib qo‘yishi mumkin bo‘lgan, ayblovchi guvoh bor, bu ‒ vijdon. Biroq harakat oldidan yoki xatti-harakat paytida u yo jim turadi yoki ovozi shu qadar zaif va sekin bo‘ladiki, xatti-harakat qiluvchi unga quloq solmaydi.
Foyerbax ta’limotini ba’zilar muhabbat axloqshunosligi deb ham atashadi. Bu bejiz emas. U hayot muhabbatdan iborat, o‘z xususiy Menining qobig‘ida xudbin-larcha burkanib yotgandan ko‘ra, juda ham arzimas, g‘oyat nomunosib narsani sevgan a’lo, deydi. Zero, faqat bitta yovuzlik mavjud. U ham bo‘lsa, xudbinlikdir, faqat bitta ezgulik bor, u ham bo‘lsa, muhabbatdir. Insonni bilish uchun uni sevish kerak.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, olmon mumtoz axloqshunoslari insoni-yat jamiyati taraqqiyotiga, uning axloqiy yuksalishiga, shubhasiz, qiyoslab bo‘lmay-digan darajada ulkan hissa qo‘shdilar.