Samarqand davlat universiteti pedagogika fakulteti pedagogika kafedrasi

Germaniyada oliy ta’lim. Germaniya oliy o‘quv yurtlari o‘zining ko‘p asrlik an’analari va buyuk ma’rifatparvarlari bilan faxrlanadi. Universitet ta’limining reformatori Vilgelm fon Gumboldt joriy qilgan “ilm-fan va ta’lim birligi” tamoyili hanuz amalda bo‘lib, bu o‘z navbatida ilmiy izlanishlar bilan o‘qituvchilar ham, talabalar ham shug‘ullanishi lozimligini ko‘rsatadi. Bugungi kunda mazkur ideal qarash birmuncha o‘zgargan bo‘lib, talabalar foydali kasb va amaliy ko‘nikmalar egallash tarafdoridirlar. Shu bois ham Germaniyada “oliy maxsus maktablar” (Fachhochschulen) juda ommalashgan, unda o‘qish muddati kam, o‘quv dasturi universitetlarga qaraganda amaliyotga yaqinroq.5 GFR ta’lim tizimi umumevropa ta’lim tizimiga integratsiyalashgan: o‘quv muassasalarining barcha turlari Evropa Ittifoqi (EI) dasturini amalga oshirishga mo‘ljallangan, EI davlatlari ta’lim standartlari unifikatsiya (bir xillashtirish) qilingan, diplomlar bu davlatlarda kuchga ega.
Germaniya uzoq davrlardan beri fan va madaniyat markazi sifatida mashhurdir. SHiller, Gyote, Shneger, Gumboldt, Kant, Gegel va boshqalar kabi buyuk shoirlar, yozuvchilar, filosoflar va jamoat arboblari hammaga tanish. Germaniyada o‘rta asrlarda tashkil topgan 1-universitet mavjud. Eng qadimiy universitet bu Geydelberg universiteti bo‘lib, 1386 yil tashkil topgan. 1388 yil tashkil topgan Kyoln universiteti qadimiy universitetlardan sanaladi. Bu o‘quv muassasalari qadimiy an’analari va klassik ta’limi bilan mashhurdir.
Hozirgi kunda universitetlar va boshqa oliy o‘quv yurtlari soni sezilarli darajada ortdi, ta’lim tizimi ham o‘zgardi. Avvalgiday gumanitar ta’lim an’analari muhim o‘rinni egallaydi, lekin texnik ta’lim, nazariya bilan amaliyot birligi, fanlararo ta’lim ham birinchi o‘ringa chiqmoqda. Oliy o‘quv yurtlari fan va texnikaning oxirgi yutuqlari-yo‘nalishlarni aks ettiruvchi dasturlarni kiritmoqdalar. Shu maqsadda o‘quv rejalari qayta ko‘rib chiqilmoqda.
Germaniyada 300dan ortiq oliy maktablar bo‘lib, ular 16ta Federal yerlarda joylashgan. Shulardan Geydelberg universiteti eng qadimiy bo‘lib, 1385 yil tashkil topgan. Turli mutaxassisliklar bo‘yicha 400dan oshiq o‘quv dasturlari juda keng tanlash imkonini beradi, bunda istagan mutaxassislikni egallash va fanlararo tadqiqotlar o‘tkazish mumkin.
Germaniya OO‘YUlarida “akademik erkinlik” hukmron, ya’ni qat’iy o‘quv reja yo‘q, majburiy ma’ruzalar kam, talabalarning tanlov imkoniyati ko‘p. Shu bois ham o‘z yurtida qat’iy tartibga o‘rgangan chet ellik talabalar o‘quv yilining boshida birmuncha qiynaladilar. Bu haqda AQSHning Viskonsin shtatidan kelgan Djon Vulf “Mustaqil ishlashga o‘zingni tayyorla. Bu erda professorlarni AQSHdagiga nisbatan kamroq ko‘rasan. Ustingdan nazorat ham yo‘q. Men bu erda bilimni o‘qituvchi uchun emas, o‘zim uchun egallash lozimligini o‘rgandim”-deydi.6
Germaniya Federativ Respublikasining―Ta’lim to‘g‘risidagi asosiy qonuniga ko‘ra har bir fuqaro o‘z shaxsini erkin rivojlantirish, o‘z iqtidori, moyilligi va qobiliyatiga qarab maktab, o‘qish joyi va kasb tanlash xuquqiga ega. Ta’lim sohasidagi bunday siyosatning maqsadi har bir shaxsning qiziqishi va talablarga javob beradigan malakali tayyorgarlikni olish imkonini berishida imkon qadar ko‘proq yordam berishdan iboratdir.
Germaniyaing har bir fuqarosi butun hayoti davomida umumiy, oliy va kasbiy ta’lim olish imkoniyatiga ega. Chunki Germaniya yuqori rivojlangan sanoat davlatlaridan biri bo‘lib, yuqori malakali mutaxassislarga ehtiyoj katta. Germaniya hukumati turli sohalarda sifatli mutaxassis kadrlarni tayyorlashga manfaatdor. SHu bois nemis ta’lim tizimining rivojlanishiga katta miqdorda mablag‘ ajratiladi.
Maktabgacha ta’lim tizimi Germaniya ta’lim tizimida muhim bosqich hisoblanadi. Maktabgacha ta’lim bolalar bog‘chasi (Kindergarten)da amalga oshiriladi. Bolalar bog‘chasiga 3-6 yoshdan maktab yoshigacha borishadi. Rivojlanishdan orqada qolgan yoki yoshi mos bosqichga etmagan bolalar maktabgacha sinflarda (nem. Vorklassen) va maktablar qoshidagi bolalar bog‘chasida (nem. Schulkindergarten) taxsil oladilar. Bu bog‘chalar alohida FE qoidasiga ko‘ra yoki maktabgacha sektorga yoki boshlang‘ich ta’lim sektoriga bo‘ysinadi.
Maktabgacha ta’lim majburiy emas, lekin ko‘pgina FEda rivojlanishda orqada qolgan bolalar uchun majburiy hisoblanadi. Bolalar bog‘chalari ta’limning quyi bosqichi hisoblansada, lekin u davlat tizimi tarkibiga kirmaydi. Bog‘chalarni mablag‘ bilan ta’minlash turli jamoat tashkilotlari, xayriya birlashmalari, korxonalari, xususiy shaxslar, diniy muassasalar zimmasida. Germaniyada 3 yoshdan 6 yoshgacha bo‘lgan bolalarning 80% bog‘chalarga qatnaydilar.
Bolalar bog‘chasi olmonlar boshlab bergan va ko‘pgina xorijiy mamlakatlar tomonida o‘rganilib, qabul qilingan muassasadir. U yuqorida ta’kidlaganimizday, davlat tizimiga emas, balki yosh avlodni qo‘llab-quvvatlash muassasalari tizimiga kiradi. 1996 yildan boshlab bolalar bog‘chasiga qatnash uchun xuquqiy me’yorlar ishlab chiqildi. Bolalar bog‘chasiga farzandlarni berish ixtiyoriy ravishda amalga oshiriladi. Bolalar bog‘chasiga qatnash uchun ota-onalardan ularning daromadiga qarab ma’lum miqdorda to‘lov olinadi.
Maktabgacha bolalar bog‘chasi tayyorlov sinflari va kirish guruhlari maktab ta’limining birinchi bosqichiga kiradi.
Germaniya boshlang‘ich sinf o‘quvchisiga ilk o‘qish kuni shirinliklar va kerakli maktab qurollaridan iborat ―maktab sovg‘asi (kulyok)‖ beriladi.
Germaniyada majburiy maktab ta’limi 6 yildan 19 yilni o‘z ichiga oladi, demak maktabda ta’lim umuman olganda 13 yilni tashkil etadi. Bu muddat tugagach, imtihonlarni muvaffaqiyatli topshirib bo‘lib, o‘quvchi bitiruv guvohnomasini oladi va oliy o‘quv yurtiga kirish xuquqiga ega bo‘ladi. Germaniyada har bir maktab o‘z Federal Eri hokimiyatiga bo‘ysunadi. Shu bois dasturlar, qoidalar va hatto o‘qitish davomiyligi mamlakatning turli Federal Erida turlicha.
Germaniyada maktab ta’lim tizimi ikki bosqichli tizim bo‘lib, boshlang‘ich maktab (Primastufe) va o‘rta ta’lim muassasalari (Sekundastufe)dan iborat. Kunduzgi maktabga 9 yil, ba’zi Federal yerlarda 10 yil o‘qish majburiy. Bu muddat tugagach, kunduzgi maktabning keyingi bosqichida o‘qishni davom ettirishni istamagan 18 yoshgacha bo‘lgan o‘quvchilar kasbiy ta’lim maktablarida o‘qishlari shart.
GFRda Federal yerlar ta’lim tizimining asosiy tarkibiy qismlari uchun javob beradi. Barcha davlat maktablarida o‘qish bepul. O‘quvchilarga qisman bepul o‘quv qo‘llanmalar va darsliklar beriladi. Diniy fanlarni o‘qitish majburiy emas. O‘quvchi 14 yoshida bu fanni o‘qish yoki o‘qimaslikni o‘zi tanlaydi. Ta’lim spektri Federal yerlarning moliyaviy yordamidan foydalanuvchi turli tashkilotlarning xususiy maktablari bilan to‘ldirib boriladi.