Samarqand davlat universiteti pedagogika fakulteti pedagogika kafedrasi

Tushlikka nima iste’mol qilishni o‘quvchining o‘zi tanlaydi
Fin maktablaridagi ovqatlanish xilma-xil va bepul “shved stoli” bor. Maktab veb-sahifasida oshxona menyusi e’lon qilib boriladi va o‘quvchi istalgan paytda sahifaga kirib, o‘ziga yoqqan taomni “savatchaga” saqlab qo‘yishi mumkin. Menyuda parhez taomlardan tortib, vegetarianlarbop taomlargacha kiritilgan.
Maktabda yotib qolsa bo‘ladi
Ba’zida o‘quvchilar maktabga yostiq bilan kelishi ham odatiy hol. Ular maktabda o‘z o‘qituvchilari bilan yotib qolishadi, birgalikda kino tomosha qiladilar va o‘ynaydilar, sport zali bo‘yrasida uxlaydilar. Ertalab esa to‘planishib muzqaymoq bilan nonushta qiladilar. Bunday maktabni yomon ko‘rib bo‘ladimi? SHuning uchun ham fin o‘quvchilari uyidan ham ko‘proq maktabini yaxshi ko‘radi.
Kuchuklargacha “kitobxon”
Fin maktablaridagi kutubxonalarda maxsus o‘rgatilgan kuchuklar ham bor va ularga o‘quvchilar “kitobxon” kuchuklar deb nom qo‘ygan. “Kitobxon” kuchuklar kitobga mehr qo‘yishni bolalarga o‘rgatadi, chunki ularga kitob o‘qib berganda yoki qiziqarli hikoyalar so‘zlab berganda diqqat bilan tinglaydi.
Nazorat uchun savollar
1.Finlandiya ta’lim tizmi haqida nimalarni bilasiz?
2.Finlandiya ta’lim tizimining afzalliklari haqida.
3.Finlandiyaning bepul ta’lim tizimi haqida gapirib bering.


14-Mavzu: Singapur va Turkiyada davlatlari ta’lim tizimining o’ziga xosliklari
Reja:
1.Turkiya talim tizimining mamlakat Konstitutsiyasida ifodalanishi.
2.Turkiya ta’lim tizimi va uning turlari.
3.Turkiya litseylari va ularda ta’lim dasturlarining bajarilishi.
4.Singapurda oily ta’lim
Tayanch so‘zlar: maktabgacha tarbiya; boshlang‘ich maktab; o‘rta maktab;
dastur; litsey; oliy ta’lim.
O‘zbekiston Respublikasi istiqlolga erishgach, uning mustaqilligini birinchi bo‘lib qardosh Turkiya Respublikasi tan oldi. Mamlakatlarimiz o‘rtasida iqtisodiy, siyosiy, madaniy aloqalar, shu jumladan, ta’lim bo‘yicha hamkorlik tez rivojlanib bordi va u bizning xorijiy mamlakatlar bilan aloqalarimizda etakchi o‘rinlardan birini egalladi.
Bu hamkorlikning natijasi o‘laroq, Respublikamizda 20 dan ortiq o‘zbek-turk hamkorligidagi litseylar tashkil etildi va ular yaxshi faoliyat ko‘rsatmoqdalar. Har yili yuzlab o‘zbekistonlik o‘quvchilar va talabalar ta’lim olish uchun Turkiyaga jo‘natilmoqda. Ayni vaqtda turkiyalik yoshlar ham Respublikamiz o‘quv muassasalarida bilim olmoqdalar.
Shuningdek, bu mamlakat bilan keng ko‘lamda ta’lim bo‘yicha mutaxassislar almashish yo‘lga qo‘yilgan. Hap ikki mamlakatdan ta’limni boshqarish muassasalarining, o‘quv yurtlarining hamda ta’lim bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar va ilmiy-metodik ishlar olib boruvchi mutaxassislar, o‘qituvchilar va tarbiyachilar bir-birlariga tashriflar uyushtirib o‘zaro tajribalar almashmoqdalar. Bularning barchasi ikki mamlakat maorifchilarining umumiy maqsad yo‘lidagi ishlarni rivojlantirishga hissa bo‘lib qo‘shilyapti. Turkiya Respublikasida ta’limning qo‘yilishining o‘ziga xos tomonlari borligini hisobga olib, u haqda to‘laroq ma’lumotlar berish o‘rinli deb hisoblaymiz.
Respublikada hozir amaldagi ta’lim tizimlariga turk xalkining asl farzandi Kamol Otaturk asos solgan. Turkiya ta’lim tizimlari mamlakat Konstitutsiyasi, ta’lim-tarbiya to‘g‘risidagi qonunlar, «Milliy maorif vazirligining tuzilishi va vazifalari haqidagi 179, 208, 385- sonli qonunlarda hamda hukumat dasturlarida har tomonlama chuqur ifodalangan.
Respublika Konstitutsiyasining 42-moddasida “Barcha kishilar talim-tarbiya olish huquqiga egadirlar” deb yozib qo‘yilgan va fuqarolarning bilim olish huquqlari kafolatlangan. Turkiya Respublikasida barcha tipdagi ta’lim to‘la davlat nazoratida bo‘lib, bunday nazoratga kirmaydigan ta’lim-tarbiya maskanlarini ochish mumkin emas. Xususiy maktablar ham davlat ta’lim standartlari talabiga mos kelishi va davlat dasturlarini to‘la bajarishga majbur.
Boshlang‘ich ta’lim barcha kishilar uchun majburiy, davlat maktablarida bepul o‘qitiladi. Majburiy ta’limdan so‘ng, uning keyingi bosqichlarida o‘qishni davom ettirish istagini bildirgan, kam ta’minlangan oilalardan chiqqan bolalar davlat tomonidan stipendiyalar bilan ta’minlanadilar, ularga boshqa tegishli imtiyozlar ham belgilangan.
Ta’lim muassasalarida faqat o‘quv-tarbiya ishlari, uni takomillashtirish bilan bog‘liq vazifalarnigina bajaradilar. Undan tashqari faoliyatlarga yo‘l qo‘yilmaydi.
Turk millatiga mansub kishilarga ona tili sifatida boshqa biror xorijiy davlat tilini o‘rgatish mumkin emas. Turkiya milliy maorifi tizimlarining umumiy tuzilishi quyidagicha: ta’lim tizimi bu mamlakatda ikki asosiy qismga bo‘linadi. Ulardan birinchi qismi maktab ta’limi bo‘lib, uning tarkibiga maktabgacha tarbiya, boshlang‘ich ta’lim, o‘rta va oliy ta’lim kiradi. Uning tarkibi quyidagicha:
1.Maktabgacha tarbiya bosqichiga maktab yoshiga yetmagan bolalarni qabul qilish ixtiyoriydir. Maktabgacha ta’lim-tarbiyaning maqsadi bolalarni jismoniy, aqliy va ahlokiy rivojlanishini ta’minlash, ularni maktab bosqichiga puxta tayyorlab berish, kam ta’minlangan o‘quvchilarga sharoit yaratish, turk tilida to‘g‘ri va chiroyli gapirishni o‘rgatishdan iboratdir.
1992 yilda Turkiyada 131023 bolani qamrab olgan 7763 bog‘cha ishladi. Bu maktabgacha tarbiya ishidagi umumiy bolalar sonining 5 foizini tashkil etadi.
2.Boshlang‘ich maktabda esa bolalar 6 yoshdan 14 yoshgacha ta’lim oladilar. Bu bosqichdagi maktab quyidagi maqsad va vazifalarni ro‘yobga chiqarishga xizmat qiladi;
a) har bir turk farzandiga yaxshi inson bo‘lib kamol topish, bilimli bo‘lish, uni milliy iftixor ruhida tarbiyalash va fikrlashga o‘rgatish;
6) har bir turk farzandiga qiziqishi, qobiliyati va iste’dodlariga ko‘ra ta’lim berish, ularni hayotga, o‘qishning keyingi bosqichlariga puxta tayyorlashdan iborat.
Boshlang‘ich ta’lim muassasalari maktabgacha tarbiya bosqichidan so‘ng ikki qismga: 5 yillik boshlang‘ich va 3 yillik o‘rta maktablar bosqichiga bo‘linadi. Har ikki bosqich maktabini bitirganlik haqida o‘quvchilarga attestat beriladi.
Bu ikki bosqich maktab sharoitiga qarab bir maktab bazasida yoki alohida-alohida ikki maktab tarkibida tashkil qilinishi mumkin.
Aholi siyrak va tarqoq qishloqlarda maktab markaziy qishloqlardan birida ochiladi, guruhlashtirish imkoniyati bo‘lmagan tumanlarda esa bu ta’lim bosqichi internatlar tipidagi o‘quv muassasalari shaklida amalga oshiriladi.
3.O‘rta ta’lim boshlang‘ich ta’limga tayanib, kamida uch yillik ta’lim beruvchi umumiy, kasbiy va texnik ta’lim muassasalarini o‘z ichiga oladi.
Uning asosiy maqsadi barcha o‘quvchilarga umumiy o‘rta ta’lim va shunga muvofiq umumiy madaniyat, inson va jamiyat muammolarini o‘rgatish, ularni oliy ta’lim bosqichiga, hayotga, kasb-kor sohalariga tayyorlashdir.
Bu maqsadlar o‘rta umumiy ta’lim, turli dasturlarda kasb-kor o‘rgatuvchi texnik-qurilish qishloq xo‘jaligi yo‘nalishlaridagi litseylarda amalga oshiriladi.
O‘quvning har bir bosqichi bo‘yicha alohida-alohida dasturlar mavjud.
By dasturlar quyidagilardir:
— ta’limning oliy bosqichiga tayyorlash dasturi;
— kasbga va oliy ta’limga tayyorlash dasturi;
— hayotga, ishlab chiqarishga tayyorlash dasturi va xokazolar.
Litseylar o‘z turlariga va jumhuriyat ehtiyojiga ko‘ra quyidagicha ixtisoslashtirilgan:
— umumiy litseylar — o‘quvchilarni oliy ta’limga tayyorlaydi, 3 yil;
— fan litseylari — alohida fanlardan iqtidorli va ijodkor o‘quvchilar bilimini va qobiliyatini takomillashtiradi, 5 yil;
— kichik litseylar — kunduzgi litseylarda o‘qish imkoniyati bo‘lmaganlar uchun, o‘qish 4 yil;
— kasb-hunar litseylari —o‘quvchilarga o‘z qiziqishlari 6o‘yicha turli kasb-hunar o‘rgatadi, o‘qish muddati 3 yil;
— nafis san’at litseyi — ona tili va adabiyoti, rasm, musiqa kabi bo‘limlarga ega;
— o‘qituvchilar litseylari — boshlang‘ich ta’lim bo‘yicha o‘qituvchilar tayyorlaydi. O‘qish muddati 1 yil tayyorlov kursini hisobga olganda 4 yil;
— tijorat va turizm ta’limi litseylari — maishiy xizmat ko‘rsatish, savdo, umumiy ovqatlanish shahobchalariga va boshqa sohalarga mutaxassislar tayyorlab beradi;
— diniy ta’lim maktablari — imom-xatib hamda din darsini o‘tuvchi o‘qituvchilar tayyorlaydi;
— maxsus ta’lim maktablari — ular korreksion maktablar bo‘lib, jismoniy-aqliy jihatdan nuqsoni bor bolalar uchun mo‘ljallangan;
— texnik litseylar — o‘quvchilarga umumiy fanlar bilan bir qatorda industrial kasb-hunar ta’limini beradi.
Bundan tashqari Turkiyada qizlar kasb litseyi, qizlar texnik litseyi, qizlar san’at o‘rta maktablari, qizlar, o‘g‘il bolalar xususiy maktablari mavjud.
4.Oliy ta’lim — mamlakatda oliy malakali turli kasb mutaxassisliklarini, ilmiy tadqiqot ishlari olib borishga qodir kishilarni etishtirib beradi.
Turkiyada bunday mutaxassisliklar bo‘yicha hozir 235' universitetlar va oliy tsxnologik institutlar ishlab turibdi. Bu universitetlardan 2 tasi diniy mahkamalar tasarrufidadir.
Mamlakatdan tashqarida yashovchi turk millatiga mansub kishilarning (ular 2,5 mln. dan ortiq) ta’lim-tarbiyasiga ham katta ahamiyat beriladi. Hozir shunday toifadagi kishilarni o‘qitish uchun Turkiya hukumati tomonidan 1,236ta o‘qituvchi ajratilgan. Ularning barchasiga davlat tomonidan haq to‘lanadi.
Turkiya hukumati «Milliy maorifining asosiy Qonuni»da maktab ta’limi bilan bir qatorda maktabdan tashqari ta’limga ham katta e’tibor berilgan.
Maktabdan tashqari ta’limga qo‘yilgan asosiy talab katta yoshdagilarni o‘qish va yozishga o‘rgatish; ularga umumiy va kasb-kor bilimlarini berish; savodxonlikdagi nuqsonlarini bartaraf etish kabi vazifalarni bajaradi, shuningdek, bunday muassasalar fuqarolarga, birinchi galda yoshlarga ijtimoiy hayotning ilmiy, texnologik, iqtisodiy, madaniy hayotiga to‘la moslashish uchun shart-sharoitlar yaratib beradi. SHuningdek, MTMlar turli sohalarda mehnat qilayotgan kishilarning ishdan ajralmagan holda kasb malakalarini oshirishga imkoniyat tug‘diradi. Turkiya Reslublikasida maktabdan tashqari ta’lim ikki manba orqali beriladi. Ulardan biri maktab bo‘lsa, ikkinchisi ustoz-shogirdlik yo‘nalishidir.
Ularning sohalar bo‘yicha dasturlari quyidagilar:
1. Umumiy ta’lim dasturlari;
2. Kasb-hunar, texnik ta’lim dasturlari;
3. Shogirdlik va ustalik ta’limi dasturlari;
4. Ochiq ta’lim dasturlari va hokazolar.
Maktabdan tashqari ta’lim muassasalari tarkibiga bulardan tashqari amaliy san’at maktablari, qizlar amaliy san’at maktablari, etuklik institutlari na etuklik texnik ta’lim markazlari ham kiritilgan.
Shuningdek, keyingi yillarda o‘quvchilar va talabalarning bo‘sh vaqtlarini ko‘ngilli va sermazmun o‘tkazishga katta ahamiyat berilmoqda.
Shu maqsadda til o‘rgatish markazlari musiqa, xalq o‘yinlari, foto, teatr studiyalari, shaxmat-shashka klublari, turli sayohatlar uyushtirish, lagerda dam olishni tashkil qiliщ hamshiralik, rassomchilik to‘garaklari yo‘lga qo‘yilayotir, ular orqali turli tanlovlar o‘tkazishni amalga oshirilmoqda.
Talabalar va o‘quvchilar uchun sportning turli sohalari bo‘yicha seksiyalar tashkil etilgan, ularda sportning ommaviy turlari bo‘yicha turnirlar, musobaqalar tashkil etilmoqda. Qizlar uchun esa qo‘lda to‘qish, bichish-tikish, pazandalik yo‘nalishlaridagi to‘garaklar mavjud. Ular tomonidan to‘qilgan, tikilgan, tayyorlangan mahsulotlar har yili Anqaradagi katta ko‘rgazmada namoyish etiladi.

2.