Samarqand davlat universiteti tarix fakulteti tarixshunoslik va manbashunoslik kafedrasi

Adabiyotlar va manbalar.

1.Karimov I.A.Yukcak ma’naviyat-engilmas kuch.T.,2008

2.Karimov I.A.O`zbekistonning o`z istiqlol va taraqqiyot yo`li.. T., 1992.

3.Karimov I.A.Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. T, 1998.

4. Karimov I.A.Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi ,O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. T, 2009..

5.Ishmuhammedov R.,Abduqodirov A.,Pardaev A.Ta’limda innovatsion texnologiyalar.T.,2008.

6.Sa`diev A. O`zbekiston xalqlari tarixini o’qitish.T., «O’qituvchi » 1993

O`qitish uslublari tizimiga asos qilib olingan bilim manbalarida o`qituvchining jonli, so`zi nutqi asosiy rol o`ynaydi.O`qituvchining jonli nutqi o`quvchilarning ko`z ungada tarixiy o`tmish va hozirgi ijtimoiy xayotning yorqin manzarasini, xalq ommasining mehnati va qudratini, kishilarning yorqin obrazlarini gavdalantiradi. O`qituvchining bayoni emotsional va ishontiruvchi kuchga ega, jonli nutq o`quvchi ongiga tez yetib boradi, uni ma‘lum xulosalarga olib keladi, tarixiy jarayonning qonuniyatlarini tushunishni osonlashtiradi, o`quvchilarga tarixiy materialni taxlil qilish va umumlashtirish namunasini ko`rsatib beradi. O`qituvchining jonli nutqi puxta bilim va malaka manbai bo`lishi bilan birga juda katta tarbiyalovchi kuchga ega. O`qituvchining nutqida mantiq; intonatsiya, urg`uning kuchi, dalillarining jonli va ishonarli bo`lishi o`quvchilarning ongiga, xis tuyg`ulariga kuchli ta‘sir ko`rsatadi. Ularni fikricha o`rgatadi, ma‘lum xulosalarga olib keladi, tarixiy jarayonni uning qobiliyatlarini to`g`ri tushunishga yordam beradi.

O`qituvchining jonli nutqi o`quvchilarning bilim olishdagi boshqa manbalar, ko`rsatmali qurollar va tekstlarning mazmunini tushunish ular ustida mustaqil ishlash va fikr yuritishga ham yo`l ochib beradi.

O`qituvchi dars jarayonida o`quv materialini og`zaki bayon qilib berish bilan chegaralanib qolmasdan, xar xil ko`rsatmali (qurollar, rasm suratlar, ilyustratsiya, karikaturalar, ekran va boshqa texnika vositalari)dan ham foydalaniladi. Ko`rsatmali qurollardan foydalanish ularni shunchaki ko`rsatish, oddiygina namoyish qilishdan iborat emas. O`qituvchi o`zining jonli nutqi bilan tarixiy voqealar mazmunini o`quvchilarning ko`z ungida gavdalantiradi. O`quvchilarga puxta bilim berish ularni qurollantirishda ko`rsatmali qurollar va texnika vositalari o`qituvchilarning eng ishonchli yordamchisi bo`lib xizmat qilsada, ular o`quvchilarga beriladigan ta‘lim-tarbiyaning asosiy manbai bo`lgan jonli so`z o`rnini bosa olmaydi. Ekranda tasvirlangan voqea jonli so`z yordamida tushunib oladilar. Hattoki teledarsning mazmunini ham o`qituvchi o`z jonli so`zi yordamida izoxlab beradi.

O`qituvchi dars jarayonida o`quvchilarning o`quv materiallarini puxta o`zlashtirib olishni ta‘minlashga yordam beradigan xar xil tekstlar, darsliklar, o`quv qo`llanmalari, xrestomatiyalar, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning asarlari, vaqtli matbuot va boshqalardan foydalaniladi. Ularning mazmunini bayon qilib beradi, izoxlaydi, taxlil etadi va tegishli xulosalar chiqaradi.

Ta‘lim jarayonini intensivlashtirish xar bir dars va darsdan tashqari mashg`ulotlarda o`qituvchi hamda o`quvchilarning bilim olishining barcha manbalaridan foydalanishni taqozo etadi.

O`qituvchi o`quvchilarga ma‘lum ko`rsatmali qurol va xar xil tekstlar ustida mustaqil ishlashni topshirishdan oldin ularning mazmunini tushuntirib beradi va mustaqil ish usullarini ko`rsatadi.

O`quvchilar mustaqil ishlash, fikrlash qobiliyatini uyushtiruvchi, ularning aqli va qalbiga yo`l ochuvchi jonli so`z qanday didaktik talablarga javob berish kerak.

Jonli nutqni keng ma‘noda tushunmoq kerak. Jonli nutq deganda ta‘limning og`zaki metodigina emas, balki o`qituvchining butun dars davomida jaranglab turadigan, so`zi o`quvchilar bilan o`tqaziladigan savol javobi, yakunlovchi so`zini, uyda ishlab kelish uchun berilgan topshiriqlar mazmuni va ularni bajarishning yo`llarini izoxlashga doir so`zni, seminarlarni boshlashda oldin bo`ladigan kirish so`zini, o`quvchilarga beriladigan turli yo`l yuriklarni izoxli baxolash va boshqalarni tushunmoq kerak.

O`qituvchining jonli so`zi o`quvchilarning o`qish o`rganishi va bilish faoliyatini boshqarishni, unga rahbarlik qilishning metodik usullari va vositalarini ham o`zida mujassamlashtiradi. Jonli nutqning bu imkoniyatlaridan oqilona foydalanish o`quvchilar bilimining puxta va mustaqil bo`lishini ta‘minlaydi, tarix o`qitishning ta‘limiy vazifalarini muvaffaqiyati amalga oshirishga yordam beradi. Ma‘lumki, tarix o`qitishdagi maqsad o`quvchilarga bilim berish va malakalar hosil qilish bilan birga juda murakkab va mas’uliyatli tarbiyaviy vazifalarni ham amalga oshiradilar.

Bunda o`qituvchining g`oyaviy-siyosiy tayyorgarligi, ahloqiy qiyofasi, madaniyati muhim o`rin tutadi. Binobarin, maktabda tarix o`qitish darajasi o`qituvchining saviyasiga, ularning nazariy bilimi va pedagogik maxoratiga, o`qituvchi jonli nutqining didaktik talablariga javob bera olishiga bog`likdir. O`qituvchi nutqi, bayonining ilmiyligi, g`oyaviy-siyosiy tinikligi, xayotiyligi, tarbiyaviy xarakteri o`quvchilarning mustaqillik va faoliyatini oshirishga, ularda kunikma va malakalarni xosil qilishga yorlam berish, fikrlar izchilligi va tushunarli bo`lishi jihatdan didaktikaning asosini prinsipi va qoidalarning to’liq javob beradigan bo`lishi lozim.

O`qituvchi bayonining ilmiyligi va g`oyaviyli tarixiy voqea va xodisalarga baxo berishdagi ilmiyligi, istiqlol bilan bog`lanib ketadi. O`qituvchi bayonining g`oyaviyligi va ilmiyligi, birinchi galda kishilik jamiyatining rivojlanishi haqidagi ko`rsatmaga bog`lashib ketadi. O`qituvchi bayonining g`oyaviyligi va ilmiyligi, birinchi galda kishilik jamiyatining rivojlanish haqidagi istiqlol mafko`rasiga, uning xarakatdagi ifodasi bo`lgan davlat hujjatlarni xususan, Prezident farmonlari, O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining yig`ilish materiallari chuqur o`rganish fan, texnika va madaniyat yutuklariga, tarix fanining eng keyingi yangilikllriga tayanish, eng muhim xayotiy faktlarni tanlash, tuplash, sistemaga solish yo`li bilan ta‘minlanadi. O `qituvchi bayonining ilmiyligi va g`oyaviyligi uning muhim aniq tarixiy fanlarga asoslashgan bo`lishida jamiyatning ijtimoiy rivojlanish qonuniyatlarini mustaqil O`zbekiston xalqining bosib o`tgan ko`rash va mehnat an‘analarini, yuksak vatanparvarligi xislarini O`zbekistondagi barcha xalqlarning qardoshlarcha birligi, do`stligi va hamkorligi, baynalminal g`oyalarini maroqli qilib, obrazli iboralar, chiroyli tasavvurlar bilan tushuntirishdan iboratdir.

Darhaqiqat, insoniy tuyg`ularsiz tabiat pa jamiyat xodisalarining mohiyatini bilib bo`lmaganidek, o`quvchilarga tarixiy voqealarning ham mohiyatini ayniqsa, uning tarbiyaviy vazifalarini singdirib bo`lmaydi. Zotan dars va darsdan tashqari mashg`ulotlarda o`qituvchining jonli nutqi orqali berilgan bilim o`quvchilarning aqli bilan birga xis tuyg`ulariga ham ta‘sir ko`rsatgan taqdirdagina ularning e‘tiqodiga aylanishi va ijtimoiy faolligini oshirishda muhim omil bo`lib xizmat qilishi mumkin. O`quvchilarning xar bir dars va darsdan tashqari mashg`ulotlarda olgan bilimlari kunikma va malakalari, o`z mazmuniga qarab turlicha ta‘sir ko`rsatadi, ularga ilhom, zavq beradi, ularni mustaqillikni mustaxkamlash ishlariga faol qatnashish sari yetaqlaydi, a‘lo o`qishga, ijtimoiy ishlarda faol qatnashishga chorlaydi, o`z xulq-atvoriga, jamiyatdagi o`rnini to`g`ri isbotlab, belgilab olishga yordam beradi, ularda xayotdagi jirkanch illatlarga nafrat uyg`otadi O`qituvchi bayonining ishonarli va emotsional bo`lishini ta‘minlashda tarixiy fanlarni ahamiyati g`oyat kattadir.

Ko`rik yodlash emas, lekin xar bir o`quvchining zexnini faktlar bilimi va o`tkirlashtirish va takomillashtirish kerak, chunki, o`quvchilarning olgan bilimlarining hammasi uning ongicha aytadan ishlanmas ekan, u xolda istiqlolning kuchi puch narsaga aylanadi. Tarixiy jarayonni o`rganishda og`zaki qarash bo`lmasligi uchun faktlarni bilish uchun xarakat qilish keraqligi haqidagi ko`rsatmani o`qituvchi sira esdan chiqarmasligi lozim.

Darhaqiqat bilib, aniq maqsadni ko`zlab tanlangan faktlarning axloqiy va emotsional ta‘sir xolatda ham o`qituvchi maktab tarix dasto`rining asosiy talablariga suyanib, tegishli paragraf mazmunini ortiqcha kengaytirib yubormasdan uni qo`shimcha materiallar, xujjatlaridan ilmiy, badiiy adabiyotlar va memuarlardan, hamda xayotdan olingan muhim tarixiy faktlar ko`rgazmali vositalar asosida konkretlashtirib bayon etishish kerak.

O`qituvchining bayoni oldiga quyilgan umumiy didaktik talablar haqida, shuningdek tarix predmeti mazmunining o`ziga xosligi bilan bog`lik bo`lgan talablar haqida gapirganda uni butun ta‘lim jarayoni o`qitish va o`rganish va o`quvchilarning bilish faoliyatidagi bayoni o`qituvchining o`qitishi va o`quvchilarning o`rganish faoliyatini boshqarish ma‘nosida tushunmoq kerak.

O`quvchilar o`qituvchi bayonini o`zlashtirishda ba‘zan qiynalishadi. Ular tekstlarni xohlagan vaqtlarida qayta-qayta o`qib chiqishlari mumkin, ammo o`qituvchi bayonini qayta eshita olmaydilar. Shunga ko`ra o`quvchilarning o`rganishi ustidan o`qituvchining kontrol va raxbarlik qilishi ayniqsa katta ahamiyat kasb etadi.

O`qituvchi bayonini o`quvchilarning o`rganib olishi va uning ustidan o`qituvchining raxbarlik qilishida umumdidaktik talablar bilan birga tarixiy materiallarning o`ziga xos xususiyatlarini, tarixiy xodisalarning o`ziga xosligini o`quvchilarni o`rganilayotgan voqealarga tarixiy nuqtai nazardan qarashga o`rgatishning marakkabligidan kelib chiqadigan talablarni nazarda tutishi kerak.

O`qituvchi bayonini puxta o`rganish va uni o`zlashtiri1i ustida raxbarlik qilishida:

1. 
   O`quvchilarning o`rganishi pedagogik jihatdan to`g`ri tashkil etilishiga.
   
2. 
   O`qituvchi bayoni strukturasining pedagoshk jihatdan to`g`ri tashkil etilishiga.
   
3. 
   Bayon qilinaetgan materialni o`quvchilarning yozib olishiga e‘tibor berishi lozim.
   

O`quvchilarning o`qituvchi bayonini etibor va qiziqish bilan o`rganishni quyidagi yo`llar bilan tashkil etilishi mumkin.

a) o`qituvchi darsning vazifalari, maqsadi va bayonining asosiy momentlarini qisqacha so`zlab beradi. Masalan, bugungi darsimiz Chingizxon boshlik mug`ullarning O`rta Osiyoga bostirib kirishi, yurishining vaxshiylik xarakteri, bosqinchilarga qarshi O`rta Osiyo xalqlarining qahromonona ko`rashi mug`ullarning hukmronligi o`rnatilgandan keyin ham ko`rashning davom etishi, chunonchi xoin feodallarga va bosqinchilarga qarshi Maxmud Tarobiy boshchiligidagi ko`zg`alon haqida bo`ladi. Shu bilan birga bu voqeaning kimlar tomonidan va qanday manbalar asosida yozilganligini ham kurib o`tamiz.

b) O`qituvchi o`rganilayotgan temaning muhimligi yoki qiyinligini aytib uni puxta tushunib, bilib olish uchun nima qilish keraqligini aytaylik, bayonning qaysi joylariga e‘tibor berish keraqligini, o`tilgan materiallardan nimalarni eslash zarurligini, qo`shimcha qanday materiallarni (badiiy asardan aktivlashtirishda) muhim o`rin tutadi. O`qituvchi bayonidagi intonatsiya va urg`uning kuchi, pauza, jumlalarning ixcham va mantiqan to`g`ri ifoda qilinishi, nutqning ravon, sof, boy obrazli va ta‘sirchan bo`lishi unda xalq donishmandligini ko`rsatuvchi maqollar, xikmatli so`zlardan, badiiy asar namunadaridan o`rinli foydalanish ayniqsa muhimdir.

Shunday qilib, tarix o`qituvchisi didaktik talablar hamda tarix predmetining mazmuni va vazifalariga mos ravishda materialni konkret va ko`rsatmali qilib so`zlab tushuntirib bera olishi kerak. Xar bir o`qituvchi bu san‘atni egallab olishi mumkin albatta. Buning uchun tarixiy materialni og`zaki bayon qilish, uning asosiy metodlari oldiga quyilgan talablarni puxta bilish, nutqni ustirish ustida, aniq, ravon ta‘sirli va obrazli so`zlash ustida tinmay ishlash mashq qilish kerak, xolos.

O`qituvchi tarixiy materialni og`zaki bayon qilish formalarini, ularning o`ziga xos xususiyatlarini qanchalik aniq tushunsa, ulardan shunchalik maqsadga muvofiq foydalana oladi. Tarix o`qitishning g`zaki metodlari, ya‘ni o`qitishda o`qituvchi jonli so`zining qanday usullarda o`quvchilarga yetkazish masalasini metodist olimlar turlicha talqin etadilar.

Metodistlardan N.V. Andrevskaya bilan V.N. Bernadskiy 1947 yilda nashr etilgan «Yetti yillik maktablarda tarix o`qitish» qo`llanmasida qaysi parchani qanday, xujjatni yoki vaqtli mabuotda e‘lon qilingan maqolani va x.z.ni ukib chikish zarurligi va boshqalarni uktirib o`tadi.

Vazifa shundan iboratki, o`qituvchining bayoni o`zining xarekteri bilan bayon qilingan umumiy voqeaning ichki aloqalarini o`quvchilarning tushunib olishlariga yordamlashsin. Buning uchun o`qituvchi iloji boricha materialni bayon qilish planiga muvofiq muntazam va izchil suratda so`zlab berishi, bir masalaning tamomlab, unga yakun yasab keyingi masalaga o`tishda o`quvchilar oldiga tegishli savollarni quyib borish ham o`qituvchi bayoninnng tushunarli bo`lishiga yordam beradi. (Masalan, ana shu sabablarga ko`ra mugul bosqinchilari O`rta Osiyoda o`zlarining hukmronligini o`rnatishga muvaffaq bo`lsalarda, O`rta Osiyo xalqlarining ko`rashi nega to`xtab qolmadi, Nima uchun ular O`rta Osiyo xalqlarining irodasini buka olmadi?).

Tarix o`qitishning hamma pallalarida ham o`quvchilarga darsni bayon qilish imkonini berish va xatto uni doskaga yozib qo`yish, materialni shu reja asosida bayon etish lozim bo`ladi. Bu birinchidan, o`qituvchi bayonining muntazamligini ta‘minlasa, ikkinchidan o`quvchilar olgan bilimning ham konkret puxta va mustaxkam bo`lishini, eng muhimi uning sistemali ravishda izchillik bilan yaxlit o`zlashtirishini ta‘minlaydi.

O`qituvchi bayoninish uslubi ham o`quvchilarning bayonini puxta o`rganish va ularning bilish faoliyatini metodikasi "(Metodika prepodovaniya istorii v semiletney shkole)" degan asarlarida hikoya tarixiy materialni og`zaki so`zlab berishning asosiy metodi, voqealar ta‘riflar va tasvirlab berish, tushuntirish usullari esa hikoya metodining elementlari yoki boshqa xil turi deydilar.

N.V. Andreevskaya 1958 yilda chiqqan "V-VI sinflarda tarix o`qitish metodikasi ocherki" degan qo`llanmasida ham shu fikrni ilgari suradi.

Metodist M.N. Zinovev "Tarix o`qitish metodikasi ocherki" (Ocherki metodiki prepodovaniya istorii RSFSR. APN. 1955 g.) nomli qo`llanmasida tarixiy materialni og`zaki bayon etishning hikoya va maktab leksiyasi metodlarini ko`rsatadi.

V.G.Kartsov "VIII-X sinflarda SSSR tarixini o`qitish metodikasi ocherklari" (Uch pedgaz, 1955g.)da tarixiy bilimlar ikkita asosiy metod hikoya va suxbat yordamida bayon qilinadi. Yuqori sinflarda qo`llaniladigan hikoyani ko`pincha maktab leksiyasi deb ham yuritiladi deyish bilan u maktab leksiyasini hikoyaning bir turi deb qaraydi. U og`zaki bayonini tavsiflash, hikoyasi, tushuntirish, suxbat, qisqacha bayon deb to`rt to`rga ajratadi.

Ko`rinib turibdiki 60-yillarga qadar ham tarixiy bilimlarni og`zaki bayon metodlari metodik adabiyotlarda aniq klassifikatsiya qilinmagan. Xatto bu haqda aniq bir fikrga ham kelinmagan edi.

Metodistlardan A.A. Vagin bu masalani birmuncha mukammal ishlab chiqdi.

U shu problemaga doir tarixiy metodik adabiyotni chuqur o`rganib va maktabda tarix o`qitish tajribalariga suyanib turib og`zaki bayon metodlarini ko`rsatmali asosda quyidagi turlarga bo`ldi.