Samarqand iqtisodiyot va servis instituti

Tayyor mahsulot deganda ishlab chiqarishning barcha texnologik 
jarayonlaridan o‘tgan, ortiq qayta ishlovni talab qilmaydigan, o‘zining sifati 
bo‘yicha davlat standartlariga, texnik shartlarga javob beradigan va 
omborxonalarga qabul qilingan tayyor buyumlar tushuniladi. 
Korxonaning faoliyat turiga qarab u ishlab chiqargan tayyor mahsulotlar 
turlicha bo‘lishi mumkin. Masalan, mashinasozlik zavodining tayyor mahsuloti 
bo‘lib yengil yoki yuk tashish avtomobillari, non kombinatining tayyor mahsuloti 
bo‘lib – non va non mahsulotlari, qishloq xo‘jalik korxonasining tayyor mahsuloti 
bo‘lib yetishtirilgan meva-sabzavotlar va boshqa mahsulotlar hisoblanadi.
Tayyor mahsulotlar korxonada olib borilgan ishlab chiqarish jarayonining 
pirovard natijasi hisoblanadi. Ularni tayyorlashga ketgan harajatlar korxonaning 
ishlab chiqarish harajatlarini, shuningdek tayyor mahsulotning tannarxini tashkil 
qiladi. 
Tayyor mahsulotlar korxonalarning aylanma aktivlarining muhim turi 
hisoblanadi. Ularning aylanish tezligi talab va taklifga, sifatiga, ishlab chiqarilgan 
hajmiga, bahosiga va boshqa omillarga bog‘liq bo‘ladi. O‘z navbatida tayyor 
mahsulotlarning haridorligiga sotish hajmi, pul tushumlari, daromad va boshqa 
ko‘rsatkichlar bevosita bog‘liqdir. Shuning uchun ham tayyor mahsulotlar 
buxgalteriya hisobining muhim ob’ektlaridan biri hisoblanadi. 
4-son BXMS ga muvofiq tayyor mahsulotlar quyidagi baholarda hisobga 
olinadi: 
 Ishlab chiqarishdan olinganda – haqiqiy tannarxi bo‘yicha; 
 Ta’sischilardan olinganda – kelishuv bahosida; 
 Qaytarib bermaslik sharti bilan bepul kelib tushganda – ekspert yo‘li bilan 
aniqlangan qiymatda; 
 Bahosini real aniqlash qiyin bo‘lgan buyumlar bo‘yicha- rejali (normativ) 
bahoda. 
 Haridorgirligini yo‘qotgan, sifati past yoki shikastlangan hollarda- sof 
sotish qiymatida ( tannarxdan past bo‘lgan qiymatda). 

---

20 
Tayyor mahsulotlar qiymatini baholash xuddi ishlab chiqarish zahiralari kabi 
korxona hisob siyosatida belgilangan FIFO yoki AVEKO usullardan birida 
amalga oshirilishi mukin.
Mahsulot tannarxi ishlab chiqarish harajatlarini hisobga olish va tannarxni 
kalkulyatsiya qilish yo‘li bilan topiladi. Kalkulyatsiya, odatda bir xil nomdagi 
mahsulotga (ish yoki xizmat turiga) tuziladi. Amaliyotda normativ (rejali ) 
kalkulyatsiya, haqiqiy tannarx kalkulyatsiyasi kabi kalkulyatsiyaning turlari keng 
ishlatiladi. 
Normativ (rejali) kalkulyatsiyada qabul qilingan mahsulot (ish, xizmat) 
birligining tannarxi maxsus tasdiqlangan resepturalar asosida sarflanadigan 
harajatlar summasini ishlab chiqarishga mo‘ljallangan mahsulot(ish, xizmat)ning 
soniga bo‘lish yo‘li bilan topiladi. Masalan, 100 porsiya palov (250 grammlik) 
tayyorlash uchun resepturada quyidagi harajatlar ko‘zda tutilgan deylik: go‘sht –6 
kg, guruch –25 kg, yog‘ –8 kg, sabzi –20 kg, piyoz –3 kg, tuz va zirovarlar - 1 
porsiyaga 5 so‘m miqdorida. Ishlatiladigan masalliqlar bozordan sotib olinadi. 
Ushbu shartli ma’lumotlarga ko‘ra 1 porsiya palovning normativ(rejali) 
tannarxini kalkulyatsiyasi quyidagicha bo‘ladi.