Samarqand qishloq instituti

Prokariotlarning ko’payish usullari. Tayoqchasimon bakteriyalar bo’linishidan oldin u 

bo’yiga  o’sadi  va  ikkiga  bo’lina  boshlaydi.      Tayoqcha    o’rtadan    sal  torayadi      va  ikkiga 

bo’linadi.     Agar  hujayra  ikkita  bir  xil  bo’laklarga  bo’linsa,  bunga  izomorf  bo’linish (izo-teng) 

deyiladi. Ko’pincha geteromorf (noteng) bo’linish   kuzatiladi. 

Agar  xivchinli  hujayra  bo’linsa,  qiz  hujayrada  ko’pincha  xivchinlar  bo’lmaydi  ular  ona 

hujayrada  qoladi.  Keyinchalik  qiz  hujayradan  xivchin  o’sadi.  Demak,  ona  hujayra  birlamchi 

hujayra  devori,  fimbriylar  va  xivchinlarga  ega  bo’ladi.  Spiroxetalar,  rikketsiyalar,  ba’zi 

achitqilar,  zambrug’lar,  sodda  xayvonlar  (protistlar)  ko’ndalangiga  bo’linib  ko’payadi. 

Mikrobakteriyalar  «tortilib»  («peretyajka»  hosil  qilib)  ko’payadi.  Avval  hujayra  bo’linadigan 

joyidan  torayadi,  so’ngra  hujayra  devori  ikki  tomonidan  hujayraning  ichki  tomoniga  qarab 

bo’rtadi  va  oxirida  ikkiga bo’linadi. Qiz hujayra  o’zi sitoplazmatik  membranasi  bo’lgani  holda, 

hujayra devorini vaqtincha saqlab qoladi. 

Ba’zi  bakteriyalarda  jinsiy  jarayon  ham  kuzatilib,  unga  kon’yugasiya  deyiladi.  Bu  xil 

ko’payish haqida «Bakteriyalar genetikasi» mavzusida ma’lumot beriladi. 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

---

SHunday qilib, o’sish va ko’payish natijasida mikroorganizmlar koloniyasi hosil bo’ladi. 

Ularning  ko’payishi  juda  katta  tezlikda  amalga  oshadi.  Generasiya  (ko’payish)  vaqti 

mikroorganizm  turi,  yoshi,  tashqi  muhit  (oziqa  muhit  tarkibiga,  haroratiga,  rN)  ga  bog’liq. 

Generasiya  vaqtining  eng  optimal  muddati  20-30  minut  bo’lsa,  2  soatda  6  ta  generasiya  olish 

mumkin.  Odamning  shuncha  avlodini  olish  uchun  esa  120  yil  vaqt  lozim  bo’ladi.  Ammo 

bakteriyalar uzoq vaqt 20 minutlik generasiya hosil qilish yo’li bilan ko’paya olmaydi. Agar ular 

bir  xil  jadallikda  ko’payganda  edi,  bir  dona  E.  so1i  24  soatdan  so’ng  2

72

  yoki  10

22

  avlod 

qoldirgan  bo’lar  edi,  bu  esa  10  minglab  tonnani  tashkil  qiladi.  Bakteriyaning  o’sishi  shu  tarzda 

davom etsa, 24 soatdan so’ng to’plangan  massa er shari  massasidan  birnecha  marta og’ir  bo’lib 

chiqar edi. Ammo, amalda shunday bo’lmaydi, chunki oziqa moddalarning etishmasligi va hosil 

bo’lgan  mahsulotlar  bakteriyaning  ko’payishini  cheklaydi.  Oziqa  muhiti  oqib  turganda 

(yangilanib  turganda)  bakteriyalar  har  15-18  minutda  bo’linib  turadi.  Suyuq  oziqa  muhitda 

bakteriyalar  o’sish  tezligining  vaqtga  qarab  o’zgarishini  kuzatish  mumkin.  Oziqa  muhitga 

tushgan mikroorganizmlar avvalo unga moslashadi, so’ng tezlik bilan ko’payadi va maksimumga 

chiqadi.  Oziqa  moddalarning  kamayishi  va  hosil  bo’lgan  mahsulotlarning  ko’payishiga  qarab, 

o’sish sekinlashadi va to’xtaydi.