Şamil Vəliyev – 50

CƏNUBİ AZƏRBAYCAN POEZİYASINDA
DEMOKRATİK İDEYALAR
1. 90-cı illərdə Cənubi Azərbaycanda ictimai-siyasi şərait və ədəbi mühit
2. Cənubi Azərbaycan lirikasında ictimai motivlər
3.Cənubi Azərbaycanın demokratik poeziyasının bədii dil xüsusiyyətləri

---

115
I. 90-cı illərdə Cənubi Azərbaycanda ictimai-siyasi şərait və
ədəbi mühit
Son onilliklərdə beynəlxalq aləmdə ictimai-siyasi dəyişiliklər baş vermiş,
ədəbiyyat tariximizin bir sıra məsələlərinə məlum ideoloci qadağalar aradan qalxdığı
üçün onlara yenidən baxmağa şərait yaranmışdır. Sovet-rus imperiyasının süqutundan
sonra dünya xəritəsində siyasi mənzərə dəyişmiş, xalqlar doğma ana dillərini, milli
adət-ənənələrini, mənəvi-mədəni dəyərlərini daha ətraflı, geniş miqyaslı yeni baxışla
öyrənib tədqiq etməyə, təkmilləşdirib, zənginləşdirməyə başlamışlar.
Təssüf ki, ideoloji qadağalar və uzun illər boyu mədəni əlaqələrin zəif inkişafı
səbəbindən Güney Azərbaycan ədəbiyyatı kifayət qədər araşdırılıb nəşr edilməmişdir.
Bu sahədə ədəbiyyatşünaslarımızdan boşluğu doldurmaq üçün AMEA-nın Nizami adına
Ədəbiyyat institutunun «Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı» şöbəsi yaradılmış, burada
çalışan elmi ədəbiyyatşünas heyətinin qüvvəsi ilə güneyli yazıçı, şairlərin həyat və
yaradıcılığı ilə bağlı müxtəlif
tipli yazılar dərc olunmuş, dissertasiyalar müdafiə
olunmuş, monoqrafiyalar və cənublu ədiblərin əsərlərindən ibarət müntəxabatlar çap
olunmuşdur.
Son illər dünya siyasi xəritəsində meydana gələn dəyişiliklər 72 ildən sonra
Şimali Azərbaycanın müstəqilliyə qədəm qoyması, milli kökə daha əsaslı qayıdışın
başlanması Azərbaycan ədəbiyyatının cənub qolunun geniş miqyasda araşdırılmasını
zəruriləşdirmişdir. Bu zərurətin ifadəsi kimi orta və ali məktəblərin ədəbiyyat dərsləri
proqramında tarixilik prinsipi zəmnində bütövlükdə Azərbaycan ədəbiyyatının təmsil
olunması tələbinə bu və ya digər dərəcədə əməl edilmişdir.
Tarixi ədalətsizlik nəticəsində ikiyə bölünən vahid dilli, vahid soyköklü, eyni
tarixə malik eyni xalqın salnaməsinin son iki əsrdəki fərqli cəhətlər onun dilinin
inkişafına, bədii-mədəni sərvətinin qorunmasına mane ola bilməmişdir.

---

116
Ümumilikdə, bədii təfəkkürün nümunələri olan əsərlər yaranma məkanından,
sənətkarın yaşadığı ictimai-iqtisadi mühitdən asılı olmayaraq xalqın mədəni-mənəvi
irsinin ayrılmaz tərkib hissəsi olmaq ləyaqətini qoruyub saxlamışdır. Həmin irsin
tədqiqi, təbii ki, ədəbi-bədii dəyərlərimiz haqqında dolğun, zəngin və sistemli təsəvvür
bütövlüyü yaranmasına imkan verir. Bu baxımdan Güney Azərbaycan ədəbiyyatının
öyrənilməsinin əsas forması olan görkəmli nümayəndələrinin həyatı və irsi, sonrakı
mərhələlərdə qaynaq onların bioqrafiyası, mühiti, ictimai fəaliyyəti, ədəbi-bədii,
publisistik yaradıcılıqlarının müasir dövrün tələbləri yönümündən öyrənilməsi ən doğru
yoldur.
Güney Azərbaycan
ədəbiyyatının ictimai-siyasi, bədii-ədəbi, milli şüurun
kuliminasiyaya gedən mərhələsi, azadlıq ideyalarının şüalanması, milli mənliyin bəzən
qapalı, bəzən isə açıq poetik etirafı, Vətən tərənnümü baxımından XX əsrin 90-cı
illərində yaranan peziyası diqqəti cəlb edir. Həmin bu illərdə yaranan poeziyada
demokratik ideyaların tərənnümünün tədqiqi, həmin onillikdə yaşayıb yaradan
şairlərin yaradıcılığına ümumi bir baxış, vahid demokratik ideyalar leytmotivinin
tədqiqata cəlb olunmasında çoxlu, ətraflı bədii material bolluğunun şahidi oluruq.
Cənubi Azərbaycanda 90-cı illər bədii-poetik prosesin mahiyyəti, istiqaməti,
ideya xüsusiyyətləri haqqında fikir söyləməkdən öncə məmləkətin ictimai-siyasi
mənzərəsi haqqında fikir yaratmaq lazımdır.
1979-cu il İslam İnqilabı orijinal xüsusiyyətləri ilə xarakterizə olunur: mübarizə
üsulu, qüvvələrin əlvanlığı, iqtidarının zümrə tərkibi, İslamın və onun şəraitinin
qanun, Ana Yasayanın əsasını təşkil etməsi, sürətli hərəkəti ilə bu inqilab dünyada
əks-səda yaratdı və müsbət və mənfi məziyyətləri özünü göstərdi və xarakterizə olundu.
Bu inqilabda kəndli də, fəhlə də, sahibkar da, ruhani də, ziyalı da, tələbə də, qadınlar
da birgə mübarizə aparırdılar. Ona görə də bu mübarizə tarixə «xalq inqilabı» adı ilə
düşdü.
Amerika imperialistlərinin ölkədə hökmranlığına son qoyuldu və əsas o idi ki,
orta əsrlərə məxsus şahlıq üsul-idarəsinin hökm sürdüyü bir quruluşa, eləcə də Pəhləvi

---

117
sülaləsinin sonbeşiyi Məhəmməd Rza hakimiyyətinə son qoyuldu. Xalq inqilabı İranda
yaşayan çoxsaylı xalqların despotizmdən xilas etdi.
Məhz İslam İnqilabından sonra ədəbi renesans səviyyəsini yüksəltdi. Fars
şovinizminin inqilab xaosundan irəli gələn «unudulduğu» bir dövrdə doğma dilimizdə
bir çox qəzet və jurnallar meydana gəldi.  «Ulduz»,  «Koroğlu»,  «İşıq»,  «Yoldaş»,
«Çənlibel»,  «Qapdaşlıq»,  «Molla Nəsrəddin»,    «Azadlıq»,    «Odlar yurdu»,  «Birlik»,
«Azərbaycan»,  «Muştuluq»,  «Yozmaca»,    «Azərbaycanın səsi»,    «Xalq sözü»,
«Varlıq», «Dədə Qorqud»,  «İnqilab yolunda» və s. Bu mətbu orqanların bir çoxunun
ömrü Pişəvərinin yaratdığı Cənubi Azərbaycan Respupublikası kimi çox qısa oldu.
Ancaq əsas bu anadilli dövri mətbuatımızı yaradan tarixi, siyasi-ictimai və ədəbi-
bədii şəraitin yeniliyi idi.
Sosial həyata yaxından bağlılıq, xalqın, müasir insanın dünya görüşü, məişətini
əks etdirmək, vətənpərvərlik və inqilabi, demokratik ideyalar yaranan, xüsusilə də o
çap olunursa ən yaxşı əsərlərə məxsus xüsusiyyətlərdir.
M.Şəhriyar, H.Sabir, M.Məhzun, H.Tərlan, M.Dərəfşi kimi qocaman sənətkarlar,
öz əsərləri ilə 80-cı illər ədəbi prosesinin əsasını qoymuş, Ə.Habdil, S.Behrəng,
Səhənd kimi ədiblərin irsini davam etdirən H.Xətibi, Ə.Həddad, H.Nitqi, Urmuoğlu,
İldırımı, Savalan, Alov, Sönməz-milli, demokratik ideyaların, inqilabi poeziyanın
müəllifləri sırasına aiddirlər.
* * *
90-cı illər Cənub poeziyasındakı
demokratik ideyalardan söhbət açdıqca
filologiya elmləri doktoru S.Nəbioğlunun 40-cı illər Cənub demokratik ədəbi hərəkatı
haqqındakı fikirlərin buraya şamil etmək deməkdir:  «Əsrimizin (XX əsr-V.Ə.)  40-cı
illərində Cənubi Azərbaycanda yaranan demokratik ədəbi hərakat bütün əriş-aparıcı ilə
özünə qədər mövcud olmuş bədii təfəkür aləmi ilə bağlıdır. Onun dalğaları qoynunda
S.Təbrizidən, Nizamidən, M.Füzulidən, M.F. Axundovdan, Ə.B. Haqverdiyevdən,
C.Məmmədquluzadədən, M.Ə. Talıbovun, Z.Marağlıdan gələn çoxlu şəffaf axınlarla

---

118
rastlaşmaq olar. Həmin illərin poeziasında ölməz Sabirin nərəsini duymaq, Möcüzün
səsini eşitmək çətin deyildir».  (S.Əmirov. Cənubi Azərbaycanda demokratik ideyalar.
(1941-1990) s.10. Bakı-2000. «Elm»)
90-cı illər Güney şairlərinin yaradıcılıqlarında demokratik ideyaların poetik izini
araşdırdıqda daha çox gənclərin şeirlərinə müraciət etmək məcburiyyətində qaldıq.
Çünki, gənc cənub şairləri daha mübariz, ictimai alovu ilə coşan, müasir psixoloci
dünyagörüşünə mənsub yaradıcı şairlərdir. Burada yaş fərqinin müsbət və ya mənfi
dövr xüsusiyyətlərinin qabartmaq bəlkə də yerinə düşmür. Lakin qocaman sənəktkarlar
artıq sözünü deyib. İndi gələcək nəsilləri, millətimizi təzyiqlərdən qorumaq naminə
yaşın ahıl dövrünün müdrikliyinə xas olaraq şovinist «qardaşlarımızla»  «atəşkəs və
koalisyon» bir mövqe duyulur.
«Cənub gənc şairlərinin gəlişi ilə ədəbiyyata yeni baxış tərzi, forma və üslub
cəhətləri gəldi və bu gənc nəslin yaradıcılıq nailiyyətləri, tapıntı və itgiləri, uğur və
qüsurları haqqında söz demək şübhəsiz, o qədər də asan deyildir. Əvvəla, ona görə ki,
yaradıcılıqları haqqında söz açacağımız yeni nəsil özlüyündə yaş amilindən daha çox
poetik hiss və düşüncə amilini, həyatın, cəmiyyətin, baxışlar sisteminin yeniləşmə
sistemini təzahür etdirir. Bu baxımdan 90-cı illərdə Cənub poetik mühitinə Səhər
Ərdəbilli, Nuşin Musəvi, Rəsul Rəhimi Duzəçi, Rəşid Kərbasi, İbrahim Zahid,
Məhəmmədrza Məlikpur və başqalarının yaradıcılığı bu günkü şeirimizin gəncliyini
ifadə baxımından təhlil üçün daha səciyyəvi görünür». (Vüqar Əhməd, Söz, musiqi bir
də mən… Bakı, 2003 s.17 ISBN, «Min bir mahnı»)
Son illər şeirə gələn bu şairlərin yaşı hələ otuza çatmayıb. Bəzisinin bir kitabı çap
olunsa da bir çoxları heç dövri mətbuatda da çap olunmayıblar. Şeir kitablarını
buraxdırmağa isə Quzeydə olduğu kimi maddi imkanları yoxdur. Bəzilərində isə Vətən
tərənnümü üstünlük təşkil etdiyindən çapdan kənarda qalırlar. Bəzi türk şairləri isə
şeirlərini və yaxud şeir toplularını bizə fars dilində təqdim etdiklərindən bu yazıda
məziyyətlər barədə söz desəydik burada söhbət gərək tərcümə ədəbiyyatından gedəydi.
Yəqin gələn yazılarda həmin şairlərdən müəyyən nümunələri dilimizə çevirib təhlil

---

119
süzgəcindən keçirəcəyik. Lakin dahi şair
Nizami külliyatının
yadelli olması
faciəmizdirsə, bu gün də həmin fəci yola sürüklənənlər var. Əlbəttə bir neçə dildə
yazmaq olar, bu ədəbi şəxsin xoşbəxtliyidir. Ədəbiyyat tariximizə nəzər salsaq,
Nəsimi, Fizuli kimi üçdilli şairlərin hər dildə yüksək sənət nümunələri yaratmağı
fərəhləndiricidir. Eləcə də, XX əsr şeirimizin klassiklərindən biri Şəhriyarın ikidilliliyi.
Şəhriyar türk şeirində olduğu kimi fars poeziyasında da məktəb yaratmışdır. Tarixən
Firdovsisi, Hafizi, Xəyyamı, Sədisi ilə qürrələnən farslar son əsrdə Şəhriyarla təskinlik
tapırlar. XX əsr İran poeziyasının ən nəhəng siması Şəhriyardır. Deyəsən bir qədər
mətləbdən uzaqlaşdıq…
Ədəbi tənqid və ədəbiyyatşünaslığın diqqətini çəkən odur ki, yuxarıda adlarını
çəkdiyimiz şairlər fərdi ədəbi nəsil olaraq maraqlı orijinal qələm əhli kimi yetişmək
üzrədir. Yaradıcılıqları barədə danışdığımız bu nəsil yeni dünyanın müasir məzmunu ilə
səsləşən şeirlər yazırlar. Onların şeirlərində başlıca cəhət dünyaya həssas münasibətdir.
Daha bir cəhət görünür: narahat dünyanın, yaşadığımız ziddiyyətli
dövrün,
çarpışmalarla dolu günümüzün həyacanına, dərdlərinə, ağrılarına, şübhə və ümidlərinə
canlı bədii münasibət, poetik maraq, vicdan narahatlığı. Bu ədəbi nəslin yaradıcılığında
xalq şeirinə, əruzə meyillilik varsa, eləcə də yaradıcılıqlarının sərbəst şeirə meyli
təzəhürü də göz qabağındadır və Tehranın çağdaş gənc türk, eləcə də fars şairlərində
Nazim Hikmət təsiri duyulmaqdadır. İstər fars, istər türk şairləri Türkiyə şeirinə,
xüsusilə Nazim Hikmətə xüsusi maraq göstərir, bu ədəbi təsiri etiraf edirlər, bəzən isə
bu təsir yamsılamaya da gətirir çıxarır.
Şeir – ilhamdır, əzabdır, zəhmətdir, yuxusuz gecələrdir. Yaradıcı qadın üçün bu
daha əzabkeş və çoxqatlıdır. Belə qadın şairlərdən biri də bütün İran sənətsevərlərinə
tanış olan şairə Səhər Ərdəbilidir. Yaşının az olmasına baxmayaraq, şeirləri qonşu
ölkənin
oxucuları arasında
məşhur olan
Həmidə Rəiszadə-Səhər Ərdəbil
təxəllüsündən məlum olduğu kimi Ərdəbildə dünyaya göz açıb. Poeziyanın bir çox
əzəli, əbədi mövzularında, eləcə də irtica əleyhinə dərin məzmunlu, bədii-poetik

---

120
səciyyəli şeirləri mətbuatda çap olunur. Səhərin şeirlərindən biri görkəmli kaman
ustası Habil Əliyevə həsr olunmuşdur:
Kədərli könlümə odlu nəvalardan səda bəslə,
Məni çənli, uca dağlar dalından söz ilən səslə,
Dolubdur söz ilə sazın,
Nədir saz ilə pərvazın?
Nəvalardan gümandır ki, qadınmı bəsləyir sazın?
Ətəş nacə (dəvə-V.Ə.) gedən səmtə,
Tərəbdən (sevinc-V.Ə.) yol kəsir sazın,
Əbəd yurdundan canlanmış nəvalardan,
Əzəl izlə əsir sazın.
(«Habil qardaşıma» şeirindən)
Gənc Cənub şairlərindən biri də Nuşin Musəvidir. Şairənin ədəbi təxəllüsü Ayşin
Aydadır. Nuşin 1963-cü ildə Tehranda anadan olub. Əslən təbrizlidir. Nuşin
Universitetin kitabxanaçılıq fakültəsini bitirib. Uşaq ədəbiyyatı üzrə mütəxəssis olan
Nuşin məktəbdə müəllim işləyir, eləcə də qələmini nəsrdə sınayır. Həmçinin
ədəbiyyatşünaslığa dair bir neçə əsər və monoqrafiyanın tərtibçi müəllifidir.
Vətən dərdlərinə Nuşin də Ay ağlayır, Torpaq itgisi, bölünmüş Vətən, əsir düşən
oğullar, qızların dərdi şairəni kövrəldir, şəhidlərə matəm tutur. Bu göz yaşları
poetikləşir, misralaşır, həzin pıçıltıya çevrilir:
Günüm başlandı ötən günlərlə, keçən xatirələrlə
Buludlar göydə daşınır könlümlə,
Könlümün buludlarıyla
Hardadır, yayışın anları
(«Buludlar»)
* * *
Sevməyi xırdaca kəpənəkdən öyrənmək gərək,
Yaşayışın anlamını, yanmağı, birləşməyi.

---

121
(«Kəpənək»)
Çağdaş Cənub şeirinin yeni nəslinə mənsub olan istedadlı şairlərindən biri də
Rəsul Rəhimi Dizəcidir. Rəsul bir qədər şimal oxucusuna tanışdır. Şeirləri bu sətirlərin
müəllifi tərəfindən 1993-1994-cü illər «İki sahil» və «Axtarış» qəzetlərinə təqdim
olunaraq çap olunmuş, habelə radiomuzda səslənmişdir.
Rəsulun 47 yaşı var. Şair 15 ildən çoxdur ki, qələmini şeir və hekayə canrında
sınayır.
Yaşıl yarpaqların solmaqdadır varlıq budağında,
Məni bu qorxulu biyaz yaman sıxışdırdı bağında.
Rəsul Rəhimi iki dildə yazır və iki dildə də çap olunur. Şeir və hekayələri
«İttilaat»,  «Cavanşir»,  «Şeir həftəliyi»,  «Surə»,  «Mehdi Azadi» və s. qəzet və
curnallarında çap olunub.
Şeirlərində Nazim Hikmət təsiri duyulan Rəsul neçə illərdir ki, Türkiyə və
Azərbaycan poeziyasından nümunələri fars dilinə çevirməklə məşğuldur. Mehmet
Emin Yurdakulu, Haşim Kanarı, Cahid Sidqini, Faruq Nafisi, Arif Nihatı, Qorxmazgili,
Bəxtiyar Vahabzadəni, Nəbi Xəzrini, Məmməd Arazı, İsa İsmayılzadəni, Fikrət Qocanı
və başqalarını fars dilinə tərcümə edib. O, ədəbi poetik əlaqələrin inkişafına xidmət
göstərdiyi kimi bu şairləri tərcümə etməklə İran ədəbiyyatına üslub, ideya və mövzu
rəngarəngliyinin gəlməsinə şərait yaradır.
Rəsulun eləcə də digər şeirlərin poeziyasının əbədi, əzəli mövzularından olan
məhəbbət mövzusunda şeirlərinə rast gəlirik. Rəsulun yaradıcılığında məhəbbət şeirləri
bədii söz axtarışlarının səviyyəsindən, saf mövzuya bədii münasibətin yüksəkliyindən
xəbər verir. Rəsulun «Gözüm vardır»,  «O axşam»,  «Səslədilər onu» şeirləri
könülaçandır.
Soyuq keçmə kənarından
Soruş bir halı-zarumdan,
Payız xoşdur baharımdan,

---

122
Tanışlıq ver, sözüm vardır.
Rəşid Kərbasinin artıq 50 yaşı var. O da Rəsul rəhimi ilə həmyerlidir. Şəbüstər
mahalının Dizəc kəndində əkinçi ailəsində anadan olub. Üç il teatr-kino rejissorluğu
üzrə texnikumda təhsil alıb:
Gəl al məni çənli yaşaış zirvələrindən,
Bu tutqun evin şaşqın olan ləhzələrindən,
Qurşunlu hava, dərdli bulud, bir acı tüstü,
Ay da boğulub qara gecə hörmələrindən.
Rəşidin şeirləri ilə tanış olduqda yaxşı haldır ki, elə ilk andan özünəməxsus
poetik nəfəsini, dəsti xəttini deyim və duyumunu hiss edirəm.  «Dərdli bulud»,
«Qurşunlu hava», «Div zərbələrindən», «İlbizlərin nəğmələri» və s. frazeloci birləşmə
və ifadələr şeirin poetik sintaksisini zənginləşdirir və bunlar nisbətən şeirdə yeni
deyimlərdir. Bütün bunlar Rəşidin işıqlı gələcəyindən xəbər verir.
Şeirlərdə irad kimi sayılan bir məsələni qeyd etmək istəyirəm. Bu irad da 90-cı
illər şairlərin ədəbi təhsilinin olmaması ilə bağlıdır. Məsələn: Hər hansı bir gənc şairin
«qəzəl» kimi təqdim etdiyi şeir görürsən ki,qəzəlin canr tələblərinə cavab vermir, bu
əslində hecanın 13,14 və ya 15-lik növüdür. Bir çox cənub şairləri misraları hər sətirdən
bir qafiyyələndirməklə bunu «qəzəl» hesab edirlər.
Başqa bir irad: şimallı şairlərdə də özünü biruzə verən sərbəst şeirdə tam
sərbəstlik. Bir çox şeirlərdə sərbəstlik tam həddini aşır, poetik əndazə, ölçü-biçi
gözlənilmir, misralar sözlər,
ifadələr yerinə düşmür. Gənc qələmli yazarı ruhdan
salmazlar. Özgə millətin hakim olduğu bir məmləkətdə, şair doğma ədəbi mühitdən bir
qədər uzaq düşdüyü bir şəraitdə bunlar mümkündür, bu monoqrfaiyada nöqsanlardan
geniş söhbət açmaq istəmirəm.. Sərbəst şeirin yaxşı nümunələrindən-Rəsul Rəhimidən
bir poetik parçanı misal göstərmək istəyirəm:
Gül dəstəsi əldə baxıram yola,
Gözləyirəm gələsən bu durnalarla
Gözləyirəm uşaqlıq qayıda sənlə,

---

123
Qalmışam heyrətdə bilmirəm daha,
Özünü gözləyirəm, ya da səni burada.
Məhəmmədrza Məlikpurun «Ulduzlu dünya» adlı Azərbaycan dilində şeirlər
kitabı vardır. Kitaba üç cildilk «Ədəbiyyat» ocağının müəllifi, Azərbaycan Yazıçılar
Birliyinin üzvü, ədəbiyyatşünas, Təbrizdə yaşayıb-yaradan Yahya Şeyda «Ön söz»
yazmışdır: «Düşünürəm ki, iqtidarlı ədib, duyğulu şairə türk, fars və ərəb ədəbiyyatında
müsəllət bir əsər yazmaq olar? Mənim yazmağa əsrarım varsa qələm öz ecazkarlığını
göstərir və dünya». Əcəb. Mən belə röyalı adı indiyədək az görmüşəm. Kitabın ünvanı
belə duyğulu olduğu üçün gələn sözlər və məzmunlar tərəddüdsüz ki, dolğun
olacaqdır…»
Yəhya Şeydanın fikirləri həqiqətdir. Həqiqətən də kitabla tanış olduqda vətəndaş
bir şairlə, qüdrətli bir türk şairlə tanış olaraq. Şair türkcə yazan qələmdaşlarına
müraciət-alqış edir:
Həm əlin, həm qələmin türkcə yazan var olsun,
Sənə mövla əli hər yerdə negahdar
1
olsun.
Türk qeyrətli, şəhamətli igidlər dilidir,
Qoymayın, can sizə qurban böylə dil xar olsun.
Doğma türk dilinə, Azərbaycan elinə sadiq olan şair dilinin zənginliyini və bədii
imkanlarının böyüklüyünü duyur və bu dilin hüquqsuzlaşdığına etiraz səsini ucaldaraq
onu «xar olmamaq üçün» həmvətənlərinə müraciət edir.
El-obanın «O tay-bu tay» regional bölümü qismən də olsa itməkdədir. «Güney
və Qüzey ədəbiyyatları» anlayışı ədəbi-bədii qovuşma çərçivəsində əriməkdədir.
Çağdaş, cənub türk şeirinin müasir poetik aləmində qeyd etdiyimiz kimi bir çox
şairlər öz istedadlarını, deyimi, duyumu, həyatı həssas və ədəbi münasibətləri ilə
fərqlənir. Onlardan biri də Tehranda yaşayan şair, daha doğrusu şair-musiqiçi İbrahim
1
Неэащдар-сахлайын , мянасыны верян бу сюз бурада дястяк, арха анламындадыр–(В.Я.)

---

124
Zahid Xəzayeridir.İbrahimin 26 yaşı var. Cənubi Azərbaycanın Muğan-Germi şəhərinin
ətrafındakı Tülün
kəndində anadan olub. Gözəl qarmon çalır. Musiqili-poetik
məclislərə həm şair, həm də musiqiçi kimi dəvət olunur. «Qarabağ» ansamdlının bədii
rəhbəridir. Şeirlərində əməllərində və çalğısında milli təəssüb, milli ayrıseçkiliyə
etiraz, bölünmüş Vətən hissələrinin təzahürü daha qabarıqdır.
O yanda qardaşım qanına batır,
Bu yandakı başın basdırır yatır.
Nədir ki, «dost məni» düşmənə satır,
O dostların gərək varlığın danım,
Kimə arxalansın Azərbaycanım?
İbrahim heca vəznində şeirlər yazsa da, əsasən gözəl qəzəllə müəllifidir.
Qəzəllərində Əliağa Vahid təsiri açıq-aşkar duyulur. Burada bir məsələni də qeyd
etmək istərdim ki, İranda Vahid şeirinə xüsusi məhəbbət var. Vahid misraları bütün
məclislərin bəzəyidir. Fəhlədən tutmuş dövlət işçisinə qədər bütün türklər Füzulini,
Seyid Əzimi, Vahidi əzbərdən bilir.
Sözüm ondadır ki, adlarını çıkdiyimiz klassiklərin mütaliəsi ilə şeir dünyasına
artıq iki kitab müəllifi olan İbrahimin də poetik istedadı bu kökdən pərvəriş tapmışdır:
Mənim anamdı Vətən, mən ona bir övladam.
Bakı, Muğan, Xoy, Təbriz ya harası, ölkəmizin.
Vətən sənindir, sən ona can fəda qıl, ey Zahid
Sən ölməyinlə gözəlsə, sorası ölkəmizin.
Məqsədimiz müxtəlif vəznli, müxtəlif şəkilli şeirlərin hansısa təqdir etmək və ya
pisləmək deyil, son illərdə Güney şeirinə gəlmiş gənclərin bir qisminin yaradıcılıq
potensialı barədə bəzi fikirləri qeyd elədik. Narahatlıq ondadır ki, bu tərəfdə olduğu
kimi, o tərəfdə də gənc şairlərdən bəziləri ötən onilliklərdə yaranan poeziyanı şablon
sayır, bir-birin qəlib və stereotiplərdən uzaqlaşmağa çağırırlar. Yenilik xətrinə yenilik
etmək istəyirlər. Unutmaq olmaz ki, Azərbaycan poeziyası daha dərin köklər üzərində
qurulub.

---

125
Biz 90-cı illərin bir neçə nümayəndəsinin yaradıcılığından söhbət açdıq, onların
bədii keyfiyyət baxımından daha çox diqqəti cəlb edən şeirləri haqqında imkan
dairəsində mülahizə və iradlarımızı bildirdik. Ədəbi mühitdə yeri və mövqeyi
görünməyə başlayan
yaradıcı nəslin uğurları və qüsurlarını
mütəmadi olaraq
göstərmək həm onların, həm də poeziyamızın xeyrinədir.
* * *
Şahlığa əlvida deyib şadlanan, ümid və arzularla yaşayan xalq öz inqilabının
onun istəklərinə dəstək olmadığını görəndən sonra təssüf dolu giley, peşmançılıq və
narazılıqla öz taleyi ilə barışmalı oldu. Söz adamları isə şovonizmlə pərdələnmiş
islami anlayışla digər xalqları haqqının tapdalamaqla «müsəlmanda milli ayrı seçkilik»
bayrağı altında öz millətinin siyasi, mədəni hegomonluğu, soydaşlarımıza həcəratla
baxan, onları maarif və mədəniyyət hüquqlarından məhrum edən Fars Dövlətinin bu
haqsızlıqlarına biganə qala bilmirlər. Bir tərəfdən İran türklərinin (azərbaycanlıların –
V.Ə.) etiraz mitinqləri, həbslərlə nəticələnən nümayişləri, digər tərəfdən Cənub şair və
yazıçıların istiqlal ruhlu, demokratik ideyalı, həsrət və qələbə ruhlu Güney-Qüzey
birliyi və bölünmüş Vətənin tərənnümü xalqın ümidini sönməyə qoymur.
90-cı illərin ortalarında poeziyaya gələn və yaradıcılığına davam etdirən şairlər,
ümumən ədəbi proses və demokratik meyl və ideyaların poetik təcəssümü haqqında
xülasə, icmal və fərdi xüsusiyyətlər haqqında ədəbi mülahizələri davam etdirmək
istəyirik.
Öncə onu qeyd edək ki,  90-cı illər cənub şeirini formalaşdıran, inkişaf və davam
etdirən şairlər cəmiyyətin, zamanın ictimai sifarişinə vaxtında cavab verən əsərlər
yaratmaqla əsl vətənsevər və sənətçi hünəri göstərməklə çox çalarlı, zəngin, rəngarəng,
bədii-poetik formalarla təzahür etdirirlər.
Şair İbrahim Zahid dilimizin, tariximizin assimilyasiya yağramasına dözə bilmir,
bunu «Ürək ağrısı» şeirində hayqıraraq həqiqətləri, gerçəkliyi qorxmadan, mərdliklə
bəyan edir:
Baxıram balamın həyat tərzinə,

---

126
Ürəyim döyünür, gözüm qaralır.
Bu ağır itgiyə kim dözə bilər,
Bağçam solmadadı, gülüm saralır.
Unudur övladım günbəgün özün,
Uzaqlaşır, özlüyündən, əslindən,
Qabağa getməyir, dala qayıdır,
Geri qalır əcdadından, nəslindən.
Duyulur getbəget davranışından,
Özündən çəkilir, yadları sevir.
Danır doğulduğu müqəddəs kəndi,
«Mən burda anadan olmuşam» - deyir.
Yoxdur inam, özgələşir özündən,
Həqiqətə yaxın gəlib barışmır
Yad dildə danışmaqla fəxr edir
Güvənməli ana dilin danışmır.
Göründüyü kimi milli faciəmiz ana dilimizi yad dilin assimilasiyaya uğratması,
Cənubdakı yeniyetmələrin farslaşması, şairi sarsıdır, ürək yanğısı, vətənpərvərlik,
böyük məhəbbətə bədii-poetik etirazını
bildirir. Ümumiyyətlə, İbrahi Zahid
yaradıcılığında poeziyamızın ədəbi, bədii mövzuları ona Ana, Vətən, Məhəbbət
mövzuları üstünlük təşkil edir. Bayaq qısaca qeyd etsək də İ.Zahid haqqında bir qədər
daha ətraflı söhbət açaq.
Hər günün bir hökmü var,- deyiblər. Uzan illər «Cənub» və «Şimal» həsrətinlə
köksü qabarlanan soydaşlarımız üçün artıq bu tikanlı məftillər qeybə çıkilib. Həsrət
buzu əriyib.  «İrana gedirəm» deyən turist-müsafirin intonasiyasında elə bil
«Beşmərtəbə»nin altında harasa baş çəkəcəyi duyulur. El-obanın «ot tay-bu tay»
anlayışı yəqin ki, ədəbi-bədii qovuşma çərçivəsində əriməkdədir.

---

127
Cənub poeziyası, Cənub ədəbiyyatı ilə ünvanlanan ədəbi-bədii xəzinənin inciləri
şimallılara ərmağan gəlir.
Cənubi Azərbaycanın müasir poetik aləmində bir çox şairlər öz istedadları,
deyimi, duyumu, hətta həssas və ədəbi münasibətləri ilə diqqəti cəlb edir. Onlardan biri
də bayaq qeyd etdiyimiz kimi hal-hazırda Tehranda
yaşayıb-yaradan İbrahim
Xəzayeridir.
İbrahim 1968-ci ildə Cənubi Azərbaycanın Muğan-Germi şəhərinin Tülun
kəndində anadan olub. 15 yaşına qədər elə o kənddə ibtidai və orta təhsil alıb. Öz dediyinə
görə, «Tülun kəndi Şimali Azərbaycana çox yaxın olduğunua görə o, ilk musiqi və ədəbi
istedadını Bakı radio və televiziyasından eşitdiyi səslər və nəğmələrə uyğunlaşdırıb». Elə
uşaqlıqdan şeirlər yazmağa başlayıb. Məktəbsiz, müəllimsiz öz musiqi fəaliyyətinə
başlayıb. Köhnə bir «Kazan» qarmonu tapıb Bakı radiosundan eşitdiyi Azərbaycan xalq
havalarını, mahnıları, rəqsləri səs yaddaşının gücü ilə öyrənib, gecə-gündüz məşq edirmiş.
İbrahim hal-hazırda Tehran türk musiqi və ədəbi ictimaiyyəti arasında tanınmış
şair və qarmonçulardandır. İran-İraq müharibəsi iştirakçısı olan İbrahim cəngdə neçə
yol yaralanıb. Xəzayiri İranın paytaxtında indi dövlət işində çalışır. Dörd uşaq atası olan
şair-musiqiçi bir an Azərbaycan poeziyası və musiqisindən ayrı dura bilmir. Ümumən
desək, onun şeirdə olduğu kimi, musiqi yaradıcılığı da çoxşaxəlidir. O, həm də milli
zərb alətlərimizdə, nağarada, qavalda məharətlə çalır.
İbrahim istedadlı şairdir. Gözəl qəzəllər müəllifdir. Qəzəllərində, şeirlərində
Əliağa Vahid təsiri açıq-aşkar duyulur. Burada bir şeyi qeyd etmək istəyirəm ki, Cənubi
Azərbaycanda əvvəldə qeyd etdiyim kimi Vahid şeirinə xüsusi məhəbbət duyulur.
İbrahim Xəzayeri şeirlərini «Zahid» təxəllüsü ilə yazır. İndi İranda göstərilən
konsertlərə o, musiqiçi kimi dəvət olunur. Özünün dediyi kimi «Fars ölkəsinin
paytaxtında qarmonumun dillərilə, şeirlərimlə musiqimizi, poeziyamızı bütün azərilər
üçün səsləndirirəm.

---

128
Ümumiyyətlə, bütün vətənpərvər Azərbaycan şairləri kimi Cənub poeziyasının
nümayəndəlrinin də müraciət etdikləri mövzulardan biri və başlıcası Ana dili
məsələsidir. Yapradıcılıqlarına müraciət etdiyimiz elə bir şair tapılmaz ki, o doğma
dilimizin, onun tədrisi, maarif dili olmaması etirazına öz əsərlərində yer ayırmasın.
Əli Fərzizadə, Seloğlu təxəllüslü Cənubi Azərbaycanın Qaradağ mahalının
Quluuşağı kəndində 1962 –ci ildə dindar ailədə anadan olmuşdur. İbtidai məktəbi öz
kəndlərində bitirdikdən sonra Əhəd şəhərində orta məktəbdə yalnız bir il təhsil ala
bilmişdir. 1983-cü ildə Təbrizə köçmüş, 1990-cı ildən Tehranda məskunlaşmışdır. O,
indi şeir aləmində tanınmış, sevilən, müxtəlif poetik növ və canrlarla zəngin 10 kitab
müəllifidir.
Şairin «Qalan olmadı» şeirinə nəzər salaq:
Aldığım qızıla dəmir dedilər,
Satdığım mis çıxdı, alan olmadı
Başıma döydülər, alıb yedilər,
Axırda qayğıma qalan olmadı
Ürəyi mum olmaq oldu günahım,
Duyanı olmadı çəkəndə ahım.
Töküldü, dağıldı, etdi mətahım,
Əlində bir kiçik dalan olmadı,
Özümə zor gəldim hey bilə-bilə,
İşimi daha da saldım müşkülə
Varımı-yoxumu suvardım yelə,
Heç məni yadına salan olmadı.
Yazginən sözünə baziq «Seloğlu»
Dedilər könlündə qaziq «Seloğlu».
Döykünən başına yazıq «Seloğlu»
Dayın xala çıxdı, xalan olmadı

---

129
Bu şeirdə müəllif sətiraltı, sözaltı sözünü, mənanı, istəyini oxucuya çatdırır,
poetik atmacalar şairin öz dilindən ümumiləşdirilsə də, ümumiyyətlə xalqımızın
keçdiyi tarix, bugünkü maddi və mənəvi durumuna işarə, qonşu dövlətdə yalanın ayaq
tutub yeriməsi,  «əlimdə bir kiçik dalan olmadı» deməklə dilimizin, məktəbimizin,
televizorun və radiomuzun qadağası, muxtariyyət, istiqlal qazana bilməməyimizi
poetik aforizm formasmında eyhamını təzahür etdirir. «Dayının xala çıxması» bir qədər
ədəbdən kənar görünsə də, yeni deyim kimi qiymətli olaraq deyərdik ki, şeirin
kuliminasiya nöqtəsi olmaqla bəzi milli təəsübkeşlikdən uzaq yadlara əyilən
soydaşlarımızın namərdliyinin poetik təcəssümüdür.
Vəli Şahməhəmmədi (təxəllüsü: Güldürlü Vəli)  1955-ci ildə
Cənubi
Azərbaycanın Qaradağ vilayətinin Kəleybər mahalının Güldür kəndində anadan
olmuşdur. 15 yaşında Tehrana köçmüşdür. Üç şeirlər toplusu işıq üzü görmüşdür.
Çoxlar mənim kimi dili bağlıdır,
Neçə söz qandırsın lal lala dünya
Sinəsi düyünlü, bağrı qəmlidir.
Qarışıb ürəkdə xal xala dünya
İstədi açıla bu dilim sözə
Sən məni qaladın alova-közə,
Öyrət birgə sevgi, məhəbbət bizə
Demədim qal üstə qal, qala dünya.
Klassik poeziyamızdan üzü bəri gözəl dünyanın gözəlliyini də vəsf edən
şəirlərdir, dünyanın vəfasızlığını, haqsızlığını da. XIX əsrda yaşamış Aşıq Bəsti deyir:
Qoca cadugərdir aldadır səni,
Cavanlıq donunda qalan bu dünya
XX əsrdə S.Vurğun və Şəhriyarın «Dünya» qoşmaları şöhrət tapmış və
«dünyalar» bu bulaqdan su içmişlər. Vəli Şahməmmədlidə də Ana dili məsələsi «dilim

---

130
bağlıdır», «söz qandırsın lal lala dünya» frazeoloci poetik birləşmələrlə öz əksini tapmış
və göründüyü kimi bütün 90-cı illər Cənub poeziyasında Vətən, Ana dili eyni
leytmotiv, aparıcı xətti kimi onları birlişdirir, demokratik ideya və meyllər nəzərə çarpır,
açıq-aşkar hiss olunur.
Şair Heydər Təhsmasibidə də Ana dilinin gözəlliyi və güvənc yeri olduğu öz
bədii poetik əksini tapır.
Öyünməyim çox layiqdir bu ölkədə sənə dilim,
Laylasında öyrədibdir öz dilini ana dilim
Şəkərdən də şirin olub, əzəl gündən ulu qaldın,
Zaman boyu hey yüksəldin, döndün qəhrəmana dilim,
Güllərini dərə-dərə, ilham verdin sən Heydərə,
Dəyişmərəm səni zərə (qızıla V.Ə.) and içirəm
Pərviz Bəsarət Hüsen oğlu Cənubda «Keyvan» təxəllüsü ilə tanınan şair 1966-cı
ildə Keyvan mahalının Qodalı kəndində dünyaya göz açmışdır. «Bağlıdır qapı» adlı ilk
şeirlər kitabı 1991-ci ildə Tehranda doğma dilimizdə çap olunmuşdur.  «Vidalaşım»
şeirinin son misralarına diqqət yetirək.
Ulu bvabalardan tutmuşam soraq,
Çətindir sevgidən ayrı yaşamaq,
Yurdumdur, yuvamdır tutduğum torpaq,
Bağlayım bağrıma göz, vidalaşım.
Atadan, anadan əzizdir mənə,
Yolunda doğransam bil, azdır mənə
Keyvan da düşübdür dumana, çənə,
Barı döz, Vətənlə düz vidalaşım.
Göründüyü kimi, 90-cı illər Cənub poeziyasının ümumi mənzərəsi, ədəbi
simasının müəyyənləşdirən aparıcı motivlərdən başlıcası Ana dili və Vətəninin
təşəkkülü, vətənpərvərlik, mübarizlik və döyüşkənlikdir.

---

131
Vətənpərvərlik duyğuları ilə dolu olan bu şeirlərdə insanlar igidliyə, kişiliyə,
milli təəssübə çağırılır.
* * *
Ümumiyyətlə, onu deyə bilərəm ki, 90-cılar poetik-bədii tapıntılara nail olur,
bütün canr və vəznlərdə yaratmağa müvəffəq olunur. Bunların içərisində sənətkarlıq və
poetika baxımından kamil nümunələr çoxluq təşkil edir. Uzun illər aparıcı mövqe tutan
qəzəl canrı ilə bərabər heca vəzninin müxtəlif növlərində nümunələr yaranmaqdadır.
Qəzəl canrında artıq gül-bülbül, şəmi-pərvanə yox, Vətən, Ana dili, ictimai
problemlər öz əksini tapır.
90-cı Cənub poeziyasını təhlil süzgəcindən keçirərkən, istiqamət və mahiyyətdən
bəhs edərkən ədəbi təsir məsələsini unutmaq olmaz. Çağdaş şairlərin həm klassik
poeziyamızdan, eləcə də XX əsr şeirimizin görkəmli nümayəndələri S.Vurğun,
S.Rüstəm, R.Rza, B.Azəroğlu, Şəhriyar, B.Vahabzadə, M.Araz, N.Xəzri, S.Tahir,
N.Həsənzadə, Z.Yaqub və b-dan təsirlənmiş, onların yaradıcılıqları güneylə gənc şairlər
üçün örnək rolunu oynamışdır. Bu görkəmli şairlərimizin irsləri gənclər üçün mövzu
və ideya axtarışında onların ədəbi-bədii istiqamət yollarında poeziya xəzinəsi
timsalında məktəb olmuşdur.