Şamil Vəliyev – 50

H.X.Qaradağski (Qaradaği) : ”Fələyin bir belə dövrü olacaqmış…”
XIX əsrin    II  yarısında,  1854-cü  ildə quberniya  mərkəzinin Şamaxıdan  Bakıya
köçürülməsi bu şəhərin siyası, iqtisadi və inzibati qüdrət və mövqeyinin artmasına təkan
verdi. Bakı sosial  həyatın bütün  problemlərini   tənzimləyən  mərkəzə  çevrildi.  Burada
kapitalizmin  sürətli  inkişafı  məmləkətin  əyalətlərinə  sirayət  etdi.  Naxçıvanda  duz,
Daşkəsəndə  dəmir,  Gədəbəydə  mis  mədənləri  fəaliyyət  göstərməyə  başladı.  Kənd
təsərrüfatı  və iqtisadiyyat inkişaf etməyə başladı. Istehsal formaları zənginləşdi, sənaye
ocaqları inşa edildi. Ucqar bölgələrlə mərkəz arasında əlaqələr genişlənməklə əhalinin

---

87
hərəkətdə  olması  və  tərkibinin  dəyişməsi  və  s.  Azərbaycanın    orta  yüzilliklərdən
“yadigar”  həyat-tərzini  dəyişdi.Feodal  qapalılığından  qurtarıb  ümumrusiya  bazarına
qoşuldu.
Iqtisadi  həyat  birliyinin  formalaşması  soykök,  dil,  mədəniyyət  və  tarixi  ərazi
birliyi  olan  Azərbaycan  əhalisinin  millət  kimi  yaxınlaşmasına  səbəb  oldu.  Türk
millətinin-azəri  türklərinin  millət  kimi  formalaşmasının  kuliminasiya  nöqtəsinə
yetişməsi milli şüurun tərəqqisinə zəmin yaratdı.
Sosial  arenaya  din  birliyi,  “müsəlman”adı  altında    yox,  millət  birliyi,  “türk”
məfhumu ilə qəlbi döyünən, beyni düşünən, bu iki anlayışı bir-birindən ayıran və fərq
qoyan şəxslər gəldi. Nəhayət, milli şüurun oyanması ilə milli həyat və milli hərəkatların
oyanması dövrü başladı.
Azərbaycanda  milli  burjuaziya  formalaşdı.  Azərbaycan  burjuaziyası  kapitalist
dünyasında varlığını təsdiqləmək üçün, cəmiyyətdə inqilabi funksiya yerinə yetirməklə
orta əsrlərdın  qalma  zərərli  üsullara,  ənənələrə,  təsisatlara  qarşı  mübarizə  aparmaqla
ölkənin iqtisadi və inzibati  işlərini  ələ keçirməyə başladılar. Az müddətdən sonra milli
burjuaziya  rus  və  Avropa  kapitalistlərindən  zəifliklərini  hiss  etdilər.  Çünki    milli
burjuaziya ictimai şüuru zəif olmaqla məktəb, mətbuat, müasir mündəricəli ədəbiyyat,
ixtisaslı kadrlar, pedaqoq, mühəndis, hüquqşünas, idarəedici məmurlardan məhrum idi.
Buna  görə  də  gənc  burjuaziyamız  inqilabi  bir  funksiyanı  yerinə  yetirməyə  başladı.
Bütün səylərini, fəaliyyətini milli mənlikdən təzahür edən və ictimai yüksəlişə, dirçəlişə
yardım edən mədəni vasitələrin formalaşıb hazırlanmasına və tətbiqinə istiqamətləndirdi
.
Çağdaş şəraitdə həyati əhəmiyyət qazanan xalq işinə M.Axundov və H.B.Zərdabi
başda 
olmaqla 
müəyyən 
mərhələlərdə 
A.Ə.Hüseynzadə,
C.Ünsüzadə,
A.O.Çernyayevski,  H.X.Qaradaği,  S.Vəlibəyov,  F.B.Köçərli,  R.B.Əfəndiyev,
S.M.Qənizadə,  N.Nərimanov,  M.T.Sidqi  və  b.  ibarət  ayrı-ayrı  zümrələrdən  çıxmış
ziyalılar, H.Z.Tağıyev, M.Nağıyev və Ş.Əsədullayev kimi milyonçular qoşuldular.

---

88
XIX əsrin  80-cı  illərində  Qafqaz türkləri  mühitində  ibtidai  məktəb  yaratmaq
uğrunda təşəbbüslər meydana gəldi. Azərbaycanın bir sıra kənd və nahiyələrində ibtidai
məktəblər  açıldı. 1887-ci  ildə  S.M.Qənizadə  və  H.  Mahmudbəyov  Bakıda  “Rus-
müsəlman”, M.T.Sidqi 1892-ci  ildə    Ordubadda  “Əxtər” və  1894-cü ildə  Naxçıvanda
“Tərbiyə” məktəblərini açdılar. Şəkidə və Şirvanda O.F.Nemanzadə və M.H.Şeyxzadə
məktəblər  təşkil  etdilər.  Bununla  da  üsuli-cədid  ideoloji  tədris  metodikası  bütün
məktəbləri əhatə etdi.
XIX  yüzilliyin  sonunda  ayrı-ayrı  fənlər  üzrə  dərslik,  dərs  vəsaiti  yaratmaq
ideyasına  müvafiq  olaraq  təşəbbüslər  başladı.  80-90-cı  illərdə  A.O.Çernyayevski  və
S.Vəlibəyovun  “Vətən  dili” (II  h,1888), Ə.Rəsulzadənin  “Ümmətül-ehkam” (1889),
”Qəvaidi-müxtəsər  farsi” (1891),  C.Ünsizadsənin  və  H.K.Romartsevin  “Müəllimi-
islani-rusi” (1890),  “Lüğəti  rusi  və  türki” (1890),  “Kilidi-ədəbiyyat” (1990),
R.Əfəndizadənin  “Uşaq  bağçası” (1898), N.Nərimanovun  “Türk  Azərbaycan  dilinin
müxtəsər sərf-nəhvi” (1899) və s. dərsliklər yazılıb nəşr olundu.
O  dövr  üçün  çox əhəmiyyətli  və  bu  gün  də  tarixi-ədəbi,  pedaqoji  dəyərini
itirməyən bu dərsliklərin tərtibçiləri ilə yanaşı oradakı materialları hazırlayan, tərcümə,
iqtibas,  təbdil  edən  orijinal əsərləri  ilə  və  bu  vəsaitləri  bəzəyən  müəlliflər  olmuşdur.
Belə ədəbi simalardan biri maarifçi və şair Həsənəli ağa Xan Qaradağidır (1850-1929).
H.X.Qaradaği  (əslində  Qaradağski-V.Ə)  1850-ci  il  sentyabrın  21-də Şuşada
anadan  olmuşdur.  Onun  atası  Həsənəli  ağa  hərbi  xidmətçi  ailəsində  doğulub,  rus
ordusunun zabiti Məhəmmədqulu ağanın oğludur. Məhəmmədqulu ağa isə 1804-cü ildə
Cənubi  Azərbaycanın  Qarabağ  mahalından  köçərək  Qarabağda,  Şuşada
məskunlaşmışdır.
Həsənəli ağa vaxtsız vəfat etdiyindən üzünü görmədiyi oğluna adını qoymuşlar.
Həsənəli  ağa  uşaqlığından əmisi  Məhəmmədhüseyn Xan  Qaradağskinin  himayəsi
altında böyümüşdür.
Həsənəli  ağa  8-9  yaşlarında  Şuşadakı  qəza  məktəbində  oxuyub.  Dərslər  bu
məktəbdə  rus  dilində  olduğu  üçün  Həsənəli  tez  bir  zamanda  rus  dili  və  ədəbiyyatını

---

89
mükəmməl  öyrənir.  Əmisinin  Tiflisdə  qulluğa  girib  ora  köçməsi  ,özünün  dayısının
himayəsinə keçməsinə baxmayaraq Həsənəli təhsilini yarımçıq qoymur.
1866-cı ildə qəza məktəbini bitirən Həsənəli ağa Şuşada “Təzə məhəllədə kirayə
bir otaq tutub orada müstəqil yaşamağa başlayır. Bu zaman fars, ərəb dillərini öyrənib
bir müddət M.Ə.Yusifzadədən dərs alır. Quranı-Kərimi, dini kitabları, Azərbaycan və
Şərq klassiklərini (fars dilli) orijinalda oxuyub öyrənir.
70-ci  illərdə    müstəqil  müəllim  kimi  qohum-qonşu  uşaqlarına  dərs  deyən
Həsənəli ağa bir pedaqoq kimi Şuşada tanınmağa başlayıb. O, Şuşada ilk dəfə olaraq
parta və yazı taxtasından istifadə edib dərs keçən ilk Azərbaycan müəllimi olmuşdur.
H.X.Qaradaği Tiflisə gedir, 1873-1878-ci illərdə əmisinin yanında qalır. Tiflisdə
Həsənəli ağa böyük ədib, mütəfəkkir, filosof  M.F.Axundzadə ilə tanış olur və əlaqələri
o qədər möhkəmlənir ki, sonradan M.F.Axundzadə Həsənəli ağaya yazdığı məktublarda
ona  “qadraşoğlu”- deyə  müraciət  edirdi. Oxucuların nəzərinə çatdıraq ki,  hər iki  ədib
əslən Güney Azərbaycandandır. Bəlkə də kökə etibarın təzahürü kimi bu “qardaşoğlu”
müraciəti meydana gəlibmiş.
Məlum  olduğu  kimi  Qafqaz  təhsil  dairəsi  1879-cu  ildə  A.O.Çernyayevskiyə
azərbaycanlı-türk  uşaqları  üçün dərslik  tərtib  etməyi  tapşırır. Milli  ziyalılarımızdan
Çernyayevskiyə kömək etmiş pedaqoqlar S.V.Vəlibəyov, F.B.Köçərli və H.X.Qaradaği
olmuşdur.
Ibtidai məktəblərdə Azərbaycan dilinin təlimində əsas vasitə olacaq yeni dərsliyin
bədii materiallarını hazırlamaq məhz H.Qaradağiyə tapşırılır. Çox keçmədən o, Şuşaya
yola  düşür, özünə müvafiq şərait  yaratmaq  üçün iki otaqlı bir  ev satın  alır. O burada
dərs  keçir, uşaqları  Qori  seminariyasına  hazırlayır.  Bu  şagirdlər  içərisində  Zülfüqar
Hacıbəyov, Cəmil Bağdadbəyov və b. görkəmli şəxsiyyətlər olmuşdur.
Çox  keçmədən  H.X.Qaradaği  dərslik materialları  üzərində işini  tamamlayır.  Bu
materiallar İ.A.Krılovdan tərcümə və iqtibas edilmiş mənzum və nəsrlə altımışa  qədər
təmsildən,  K.D.Uşinskinin  “Rodnoye  slovo”sından,  “Priqlaşenie  v  şkolu” (“Məktəbə
təğrib”) şeirinin  tərcümə-sinən  və  özünün  maarif  və  məktəbə  dair  əsərləri    idi.

---

90
H.X.Qaradaği  Krılov  təmsillərini  tərcümə,  təbdil  və  adaptasiya  edib,  qeyd  etdiyimiz
kimi “Vətən dili “ dərsliyində dərc etdirmişdir. Bunlardan bir neçəsini xatırladırıq: “Şir
və  tülkü”,  “Qoyunlar  və  qurdlar”,  “Uşaq  və  ilan”,  “Qu-zu  qurd  cildində”, ”Siçanlar”,
“İki  kəsəyən”,  “Tutulmuş  quş”,  “Sığırçın  və  göyərçin”,  “İt  və  at”,  “At  və  eşşək”,
“Meymun və güzgü”, “Ahu və dərviş”, “Xoruz və mirvarid”, “Pişik və balıq”, “Paris”
və s.
Qaradağinın  Krılov  təmsillərini  tərcümə  etməkdə  məqsədi  ilk  növbədə  uşaq
mütaliəsi    üçün  ədəbiyyat  yaratmaq  işinə  xidmət  etməkdən  ibarət  idi.  Bu  onun
tərcümələrinin  xarakterini  müəyyənləşdirirdi.  Ona  görə  də şair  eyni  ilə  Krılov
təmsillərini  uşaqların  mütaliəsinə  verməyi  məsləhət  görməmişdir.  O,  nəinki  şairin
şeirlərini rus dilinin zəngin ifadə tərzini, şən, sadə, lakin dərin mənalı yumorunu, xalq
ədəbiyyatından gələn satiranı, hətta bir qism təmsilin bütün mətnini belə tərcümə etməyi
məqsədəmüvafiq hesab etməmişdi. O, bu təmsillər üzərində ciddi ədəbiyyat apardıqdan
sonra körpə həmvətənlərinə müraciətin məqsədi aydınlaşır.
H.X.Qaradağinın  tərcüməsində  azərbaycanlı  uşaqlar  Krılov  təmsillərinin  heç
birinin  mətnini  olduğu  kimi  oxuya  bilməmişlər. Şair  təmsillərin  məzmunundan,
ideyasından  asılı  olmayaraq  hamısının  üzərində  “əməliyyat”  aparmış  dəyişikliklər
etmiş,  uşaq  idrakına  uyğunlaşdırdıqdan  sonra  oxuculara  vermişdir.  Bu  məqsədlə    o,
Krılov  təmsillərinin  əsas  hissəsi  və  didaktik  sonluğu  üzərində  dəyişikliklər  edirdi.
Qaradaği  tərcümələri  haqqında  təsəvvür  yaratmaq  üçün  bəzilıərini  nəzərdən  keçirək:
Krılovun “Uşaq və ilan” təmsilində balıq tutmaq istərkən ilan tutan bir uşağın dəhşətli
qorxusu təsvir olunur. Ilan uşağa müraciət edərək bildirir ki, bu dəfə Allah səni saxladı.
Əgər  cürətin  belə  artsa,çox  zərər  çəkəcəksən. Təmsil  nəsihət  və  hədə  ilə  dolu  bir
ahənglə  qurtarırdı: ”İ  znay  o  kem  tı  şutiş!” (İ.B.Burov.  Raniy  Tolstoy. Moskva -
M,1972,səh124).  H.X.Qaradaği  tərcümədə  xalq  atalar  sözünü  tərcümə  edib  təmsilə
əlavə  etmişdi.  Beləliklə,  Krılov  təmsilindəki fikrin əxlaqi-didaktik  məzmununu  bir
qədər də  möhkəmləndirmişdi. Krılovun nəsihət, bir az da qorxu ifadə edən nəticəsini
saxlamaqla  yanaşı  onu  “milliləşdirmək”, daha  doğrusu  ona  milli  ruh  vermək,  milli

---

91
zəminə  bağlamaq  üçün  tərcümədə  xalq  məsəlinin  əxlaqi nəticə  kimi  verilməsi,  əsərə
milli kolorit vermiş, rus təmsilini bir növ azərbaycanlılaşdırmışdır.
Qaradağinin əlavə etdiyi əxlaqi nəticə belədir:
Bir məsəldir deyirlər  Qaradaği ,arığın
Nə işinə gərəkdir basa xalqın qoruğun.
(“Vətən dili” II hissə,Tiflis 1888)
S.S.Axundov  RƏİ-da  saxlanan əlyazmasına  istinad  edən  tədqiqatçı
H.X.Qaradağinin nəticəsi V.Qaradaği qeyd edir ki, ulu babası Tiflisdə çıxan “Kəşkül”
qəzetində də iştirak etmişdir.
XIX əsrin son illərində, yeni yüzillik ərəfəsində H.X.Qaradaği Şuşa ədəbi-mədəni
mühitinin  aparıcı  simalarından  biri  olmuş,  teatr  dərnəyində  aktyor  və  suflyor  kimi
çalışmış,ədəbi  söhbət  və  mühazirələri  ilə  din-ləyiciləri  valeh  etmişdir.  “Xandəmirov
teatrı”nda  rollar  oynayır,  “Məclisi-üns”də  yaxından  iştirak  edir,  lirik  qəzəllər,elmə  və
tərəqqiyə  aid şeirlər yazır  ki,  bu poetik nümunələrin  bir neçəsi  Mirmöhsün  Nəvvabın
“Təzkireyi-Nəvvab” kitabında  dərc  olunur.  H.X.Qaradaği  “Məclisi-fəramuşan” ədəbi
məclisinin  ən  fəal  üzvü kimi  X.Natəvan, M.Nəvvab,  C.C.Qarabaği  ilə  qəzəl
yarışmasında,  sənət  deyişməsində  tərəf  müqabili  olmuşdur.  Yenə şairin  varisi
V.Qaradağinin  RƏİ-da  saxlanmış əlyazmaya  istinadən  bildirdiyi  ədəbi  yeniliyi  biz də
oxucuların  nəzərinə  çatdırmaq  istəyirik:  “O,  Zəngəzur  və  Qarabağ  şairləri  haqqında
məlumat verən qiymətli mənbə sayılan “Təzkireyi-Qaradaği”nin müəllifidir” (Az MEA
Əlyazmaları  İnstitutu,  rəf №7602). Ilk  dəfə  Sarı  Aşıq  haqqında  məlumatı  Xan
Qaradağski vermişdir. (Ə.Axundov Sarı Aşıq “Şeirlər” Bakı, 1966 “Ön söz”, səh3)
H.X.Qaradaği  eyni  zamanda  “Qarabağ  vilayətinin  qədim və  cədid  keyfiyyət  və
övzaları, Pənah xan əyyami hökumətlərinin əksər vəqaye və hekayələri”, rus dilində bir
romanın, “Körpə uşağı saxlamaq”, “Göz ağrısına müalicə” adlı tərcümələrin müəllifidir.
O, həmçinin folklor toplamaq sahəsində çalışmış, lüğət tərtib etməyi də söylənilir.

---

92
Azərbaycanda  28  Aprel  çevrilişindən  sonra    H.X.Qaradaği  yaşlı  olmasına
baxmayaraq  Şuşa  maarif  idarəsində  işləmişdir, Maarifçi  pedaqoq,  mütərcim, şair
Həsənəli ağa Qaradaği  1929-cu il dekabrın 2-də iflic xəstəliyindən vəfat etmişdir.
XIX əsrin  70-ci  illərində  ictimai  həyata  qədəm  qoyan  H.X.Qaradaği  həm
tərcümələri, həm  lirik qəzəlləri, uşaq əsərləri, aktyorluq  fəaliyyəti,  ədəbiyyatşünaslığa
dair araşdırmaları ilə Azərbaycana varlığı ilə xidmət etmiş maarifşi ziyalılardan biridir.
Çox yaxşı haldır ki, 2003-cü ildə “Azərbaycan milli ensiklopediyası”  tərəfindən ədibin
şeirləri, təmsilləri, tarixi salnamə, həyat və yaradıcılığı ilə bağlı araşdırmalardan ibarət
“Fə-ləyin  bir  belə  dövrü  olacaqmış...”  adlı  kitab  yüksək  bədii  tərtibatla  nəşr
olunmuşdur. “Ön söz” Vüqar Qaradağlı, tərtib Raqub Kərimova aiddir.
Milli  maarifçiliyin  ,pedaqogikamızın  təşəkkülü  və  yüksəlişində  müstəsna
xidmətləri  olan  H.X.Qaradağinin əsərlərinin  latın  qrafikası  ilə  oxuculara  çatdırılması
çox dəyərli bir iş, unudulmaz xidmətdir. H.X.Qaradağinin pedaqoji və ədəbi irsi bu gün
də tədqiqatçılar və eləcə də bütün oxucular üçün qiymətli mənbə, yaş səviyəsindən asılı
olmayaraq bədii mütaliə nümunəsidir.
Ə D Ə B İ Y Y A T
1. H.X.Qaradağski  (Qaradaği).  Fələyin  bir  belə  dövrü  olacaqmış.  “Az.  Milli
Ensiklopediyası”, Bakı, 2003.
2. Vüqar Əhməd. Rus uşaq ədəbiyyatı və Azərbaycan. ”Bilik”, Bakı, 1992.
3. Xeyrulla Məmmədov. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı, 2006.
4. Vətən dili ( tərtib, ön söz V.Qaradağlı). “İSBN”  Bakı, 2007.