Sanoat korxonalarining debitor qarzdorlik boshqarish

2. Kreditorlik qarzlarining iqtisodiy mohiyati va ularni kamaytirish yo‘llari

Bozor munosabatlari sharoitida xo‘jalik yurituvchi subyektlar boshqa xo‘jalik subyektlari va moliyaviy muassasalar bilan moliyaviy iqtisodiy munosabatlarni amalga oshirish jarayonida debitorlik va kreditorlik qarzlari vujudga kelishi tabiiy holat hisoblanadi. Korxona majburiyatlarining asosiy tarkibiy moddalaridan biri bu korxonalarning kreditorlik qarzlari hisoblanadi. Korxonalar kreditorlik majburiyatlari qatoriga 2002-yil 27-dekabrda tasdiqlangan buxgalteriya balansiga ko‘ra quyidagi qatorlar kiritiladi:

• 
  mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga qarz;
  
• 
  ajratilgan bo‘linmalarga qarz;
  
• 
  sho‘’ba va qaram xo‘jalik jamiyatlariga qarz;
  
• 
  soliq va majburiy to‘lovlar bo‘yicha kechiktirilgan majburiyatlar;
  
• 
  olingan bo‘naklar;
  
• 
  budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarz;
  
• 
  sug‘urtalar bo‘yicha qarz;
  
• 
  maqsadli davlat jamg‘armalariga to‘lovlar bo‘yicha qarz;
  
• 
  ta’sischilarga bo‘lgan qarzlar;
  
• 
  mehnatga haq to‘lash bo‘yicha qarz;
  
• 
  boshqa kreditorlik qarzlari.
  

Kreditorlik majburiyatlari qarshi tomonga korxonaning to‘laydigan majburiyatlarini tavsiflaydi. Biz yuqorida uning tarkibiga nimalar kirishini aytib o‘tdik. Kreditorlik majburiyatlari yuzaga chiqishining asosiy sababi sifatida bevosita debitorlik majburiyatlarining vaqtida kelib tushmasligini ta’kidlash ham mumkin. Kreditorlik majburiyatlarining tarkibi tahlilida qarzdor bo‘lgan tomonlar bo‘yicha majburiyatlarning qatorlanishi, ularni to‘lash muddatlari bo‘yicha tarkiblanishiga baho beriladi. Shuningdek, debitorlik majburiyatlarining aylanish koeffitsiyenti va aylanish davrini aniqlashdagi kabi bunda ham kreditorlik majburiyatlarini aylanish koeffitsiyenti va davri aniqlanadi. Lekin, bunda qatnashuvchi ko‘rsatkichlar farqlanadi. Kreditorlik majburiyatlarining aylanishini o‘rganishda asosiy ko‘rsatkichlar sifatida nasiyaga olingan yoki hali puli to‘lanmagan mollar ashyolar, ish va xizmatlar summasiga hamda kreditorlik majburiyatlarining haqiqiy ko‘rsatkichlariga murojaat qilinadi. Korxonalarda kreditorlik majburiyatlarini tahlil etishda ularning yuzaga kelish o‘rni, muddati va tarkibiga alohida ahamiyat qaratilmog‘i lozim. Muddati o‘tgan kreditorlik qarzlariga yo‘l qo‘yilishi korxonaga nisbatan turli iqtisodiy ogohlantirish-
larning qo‘llanilishiga, iqtisodiy jarimalarga hamda korxonaga bo‘lgan ishonchning pasayishiga olib keladi.
Korxona kreditorlik majburiyatlarining to‘lash muddatlari bo‘yicha quyidagi tarkibni berib o‘tish mumkin:

• 
  to‘lash muddati kelgan majburiyatlar;
  
• 
  to‘lash muddati o‘tib ketgan majburiyatlar.
  

Umuman olganda, korxonalarda debitorlik va kreditorlik qarzlarini samarali boshqarish, ularning aylanish davrini qisqartirish ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish jarayonini uzluksizligini ta’minlash barobarida korxonalar moliyaviy barqarorligini ta’minlovchi asosiy omillardan biri hamdir.
Kreditorlik qarzlarining mohiyatini to‘g‘ri idrok etish uchun uning o‘ziga xos bo‘lgan xususiyatlari bilan tanishib chiqish maqsadga muvofiqdir. Bizning nazarimizda, kreditorlik qarzlari bir necha tavsifli xususiyatlarga ega bo‘lib, ularning asosiylari quyidagilardan iborat:

1. 
   Kreditorlik qarzlari turli xo‘jalik yurituvchi subyektlarning o‘z aylanma mablag‘larini o‘zaro aralashtirib yuborish xususiyatiga ega.
   
2. 
   Kreditorlik qarzlarining xo‘jalik aylanmasidan, ma’lum darajada, bank kreditini surib chiqish imkoniyatining bor ekanligi ularning navbatdagi xususiyatidir. Chunki kreditorlik qarzlari, ma’lum ma’noda, bank kreditlariga nisbatan arzonroq bo‘lgan kredit resursi sifatida qaralishi mumkin. Biroq shuni ham qayd etib o‘tish kerakki, kreditorlik qarzlari muddatli qarzlardan so‘ng muddati o‘tgan qarzlarga aylanishi bilan ular korxonani kritik holatdan chiqarish uchun bank kreditini jalb qilishga undovchi va uning uchun haq to‘lashni taqozo etuvchi omilga aylanadi.
   
3. 
   Kreditorlik qarzlari o‘zaro hisob-kitoblarni keltirib chiqaruvchi va xo‘jalik yurituvchi subyektdan xo‘jalik yurituvchi subyektga o‘zaro to‘lovlar zanjiri orqali tez tarqaluvchanlik xususiyatiga ega.
   
4. 
   Kreditorlik qarzlari naqd pulsiz hisob-kitoblarning shakllarini, ma’lum ma’noda, transformatsiya qilishi va to‘lov turlarini o‘zgartirishi mumkin.
   
5. 
   Kreditorlik qarzlarining to‘lov muddati o‘tgan qismi ma’lum bosqichlarda kredit tizimini zaiflashtirishi mumkin.
   

Shuni alohida ta’kidlab o‘tish lozimki, to‘lov aylanmasida muddatli va muddati o‘tgan kreditorlik qarzlari doimo birgalikda amal qiladi. Ularning muddatli qismi kredit munosabatlari uchun ijobiy tavsifga ega bo‘lsa, kreditorlik qarzlarining muddati o‘tgan qismi esa salbiy xarakterga egadir. Iqtisodiy munosabatlarda kreditorlik qarzlarining egallagan o‘rni unga baho berishning mezonlarini atroflicha ko‘rib chiqishni taqozo etadi. Shu munosabat bilan, bu yerda rasmiy mezon sifatida amaliyotda kreditorlik qarzining yalpi ichki mahsulotga (YAIM) nisbati qabul qilinganligini qayd etib o‘tishimiz lozim. Amalga oshirilgan tahlil natijalarining ko‘rsatishicha ishlab chiqarishning qisqarishiga ta’sir ko‘rsatishdan oldin kreditorlik qarz- lari, dastlab, moddiy aylanma mablag‘lar va ularning zaxiralari hajmiga faol ta’sir ko‘rsatadi.
Shuning uchun ham, bizning fikrimizcha, muddati o‘tgan kreditorlik qarzlarining moddiy aylanma mablag‘lar va ularning zaxiralariga nisbati uning ishlab chiqarishni qisqartirishdagi rolini to‘liq o‘zida namoyon etadi. Amaliyotdagi vaziyatni tahlil qilar ekanmiz, debitorlik va kreditorlik qarzlari vujudga kelishining bir necha sabablari mavjud ekanligining guvohi bo‘lamiz. Ularning eng asosiylaridan biri sifatida, dastlab, xaridorlar va buyurtmachilarning mas’uliyatsizligini ko‘rsatishimiz mumkin. Haqiqatdan ham bizning amaliyotimizda o‘zaro munosabatlarda bo‘layotgan xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasidagi o‘zaro debitorlik va kreditorlik qarzlarining paydo bo‘lish sababi ularning o‘zaro mas’uliyatsizligi bilan belgilanayapti.
Bu narsa, o‘z navbatida, surunkali ravishda to‘lovlarni amalga oshirmaslik tizimini kelib chiqishiga va uning keng quloch ochishiga olib kelmoqda.
Bu tizimning bir tomonini moliyaviy jihatdan zaif bo‘lgan korxonalar tashkil etayotgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan iqtisodiy jihatdan baquvvat va raqobatbardosh korxonalar ham tushib qolmoqda.
Da’vo ishlarining xo‘jalik sudlarida ko‘rib chiqilishi ham debitorlik qarzlari ko‘payishining oldini olishga yetarli darajada imkon bermayapti. Debitorlik va kreditorlik qarzlarini paydo bo‘lish sabablarining navbatdagisi mamlakatimizda moliya bozorining yuqori darajada rivojlanmaganligi bilan belgilanadi. Garchi moliya bozorining rivojlanishi xususida mamlakatimizda keyingi yillarda sezilarli qadamlar tashlangan bo‘lishiga qaramasdan ularni yetarli deb aytish qiyin. Bunda biz ishonchli va to‘lovga qobiliyatli xo‘jalik yurituvchi subyekt nomini olgan uchinchi bir subyektning tegishli majburiyatlarni rasmiylashtirishi bilan bir qatorda majburiyatlarning obligatsiyalar, xazina majburiyatlari, depozit sertifikatlari, aksiyalar va boshqa shu kabi qimmatbaho qog‘ozlar bilan real ta’minlanishini nazarda tutamiz. Bir vaqtning o‘zida yuqoridagi ishni amalga oshirish xo‘jalik yurituvchi subyektlar jamoasining ma’lum tajribalarga ega bo‘lishini, ularning ma’lum iqtisodiy bilimlar bilan qurollanish darajasining yuqori bo‘lishini, amaliyotda mavjud bo‘lgan garov majburiyatlarini rasmiylashtirish va ularni amalga oshirish texnologiyasini, ma’lum darajada, o‘zgartirishni taqozo etadi. Shu o‘rinda keyingi yillarda mamlakatimizda yuqorida ta’kidlangan faoliyatlarni rivojlantirish borasida talaygina ishlar qilingan, jumladan, muayyan me’yoriy zamin yaratilgan bo‘lsa-da, nazarimizda, ularni yetarli darajada deb bo‘lmaydi. Eng avvalo, tijorat operatsiyalarini sug‘ur- talash, jumladan, kelajakda baholarning nomaqbul tomonga o‘zgarishidan sug‘urtalash masalalariga ham tegishlidir.
Debitorlik va kreditorlik majburiyatlari bevosita korxona bilan qarshi tomon o‘rtasidagi o‘zaro hisob-kitoblardan kelib chiqadigan majburiyatlardir. Bu majburiyatlar korxona bilan mol yetkazib beruvchilar yoki xaridorlar o‘rtasidagi munosabatlarda, korxona bilan bank tashkilotlar o‘rtasida, korxona bilan soliq organlari o‘rtasidagi, korxona bilan ijtimoiy ta’minot bo‘limlari va turli jamoat tashkilotlari, shuningdek, xodimlar, mulk egalari, aksionerlar va investorlar bilan bo‘ladigan munosabatlarda yuzaga keladi. Ularni yuzaga kelishining asosiy sababi, hisob-kitoblarda vaqtning o‘zgaruvchanligidir. Ya’ni bugun ortilgan mahsulot ham puli to‘langunga qadar, debitorlik va kreditorlik majburiyatlar qatoriga kiritiladi. Bunda daromad va xarajatlarning yuzaga chiqishi bilan ular bo‘yicha hisob- kitoblarning amalga oshishi orasida farqlanish kelib chiqadi.
Yuqoridagi umumiy sabablardan tashqari amaliyotda, debitorlik va kreditorlik majburiyatlarining yuzaga kelishi bo‘yicha quyidagi sabab- qatorlarini tarkiblash mumkin:

• 
  o‘zaro hisob-kitoblarda tomonlarning to‘lov layoqatiga ega emasligi;
  
• 
  tovarlarni ortib jo‘natish va sotishda hisob-kitoblarning zamonaviy shakllarining cheklanganligi;
  
• 
  mulk va unga egalik qilishda mas’ullik hissining yo‘qligi;
  
• 
  o‘zaro shartnomaviy munosabatlarning yaxshi yo‘lga qo‘yilmaganligi;
  
• 
  daromadlarni tan olish yuzasidan korxonalar tarmoq xususiyatidan kelib chiqilmaganligi;
  
• 
  xarajatlar tarkibiga kiruvchi ish va xizmatlarni hisobga olishda qat’iy hujjatlashtirish mezonlarining yo‘qligi;
  
• 
  xodimlar va kapital egalari bilan korxona o‘rtasidagi munosabatlarda qat’iy shartlarning yo‘qligi;
  
• 
  kredit tashkilotlari bilan mijoz o‘rtasida bo‘ladigan munosabatlarda korxonalar faoliyatini baholashning uslubiy asoslaridagi kamchiliklar;
  
• 
  sug‘urta tashkilotlari bilan korxonalar o‘rtasidagi munosabatlarda qat’iy davlat qonunchilik mexanizmining mavjud emasligi va h.k. sabablarni kiritish mumkin.
  

Biz yuqorida belgilagan edikki, korxonada debitorlik va kreditorlik majburiyatlarining yuzaga kelishining asosiy sababi hisob-kitoblarda to‘lovlar muddatini yoki sanasini turli hisobot davriga tushib qolishidir. Bunda debitorlik kreditorlik majburiyatlarini yuzaga chiqishiga har qanday holda ham yo‘l qo‘yiladi. Agarda mahsulotlar ortib jo‘natish orqali sotiladigan bo‘lsa, bunda to‘lovlar amalga oshish sanasiga qadar agarda tovarlar pulini oldindan to‘lash asosida sotiladigan bo‘lsa, bunda ham tovarlarni jo‘natish sanasiga qadar majburiyat, qarz sifatida hisobda aks ettiriladi. Debitorlik va kreditorlik majburiyatlar bo‘yicha hisobot, ma’lumotnoma har oyning birinchi sanasiga tuziladi va tegishli tashkilotlarga topshiriladi. Debitorlik va kreditorlik qarzlari korxona balansi, ya’ni har chorakda tuziladigan korxona aktivlari, kapitali va majburiyatlari holati to‘g‘risidagi hisobotda ham aks ettiriladi.

3.