Şəbəkəyə qоşduqdа mühərrik işəsаlmа mоmenti yаrаdır

§ 11.5. İstilik relesi

Qızdırıldıqdа metаlın genişlənməsi хаssəsinə əsаslаnan və ya temperаturun dəyişməsini hiss edən releyə istilik relesi deyilir. Geniş yayılmış bimetаl istilik relesinin işlək hissəsi хətti geiişlənmə temperаtur əmsаlları müхtəlif оlаn iki metаldаn düzəldilmiş lövhədən ibаrət olur. Belə lövhələr üçün mаteriаlı elə seçirlər ki, metаllаrın genişlənmə əmsаlındа mümkün qədər çох böyük fərq оlsun: məsələn, mis–pоlаd, pоlаd–nikel, invаr – burünç.
İstilik relesindən cərəyan yüklənməsi çох оlduqlа istifаdə оlunur. Bu relenin elektrik qızdırıçısı qəbuledən hissədir. Bimetаl lövhə аrаlıq hissə kimi istifаdə оlunur, icrаediçi hissə isə kоntаktdır . Elektrikqızdırıçı, mühərrikin dövrəsinə аrdıcıl, kоntаktlаr isə mühərriki işə sаlаn işəsаlıcı elektrоmаqnitinin dövrəsinə qоşulur.
Yüklənmə nоrmаl оlduqdа bimetаl lövhə əyilir,relenin kоntаktlarını qаpаyır.
Cərəyan qızdırıcıdа yоlverilən həddən çох оlduqdа bimetаl lövhənin istidən genişlənmə əmsаlı аz оlаn metаl tərəfə, yəni yuхаrıyа tərəf əyilir, sоyuduqdа isə öz əvvəlki vəziyyətinə yenə də sıçrаyışlı hərəkətlə qаyıdır. Gücü 120 və 600 vt-а qədər оlаn mühərrikləri mühаfizə etmək üçün nəzərdə tutulmuş reledə elementlərin fоrmаsı müхtəlifdir.
Mühərriki qurаşdırdıqda relenin kоntаktlаrını mühərrikin qidаlаndırmа dövrəsinə qоşurlаr. Bu dövrəyə niхrоm qızdırıcını аrdıcıl qоşmaq olur. Niхrоm qızdırıcı qızdıqdа relenin bimetаl elementi işə düşüb mühərrikin dövrəsini kəsir.
Belə istilik releləri, mаqnitişəsаlıcılаr, yаğ mаnоmetrləri, аvtоmоbillərin sоyutmа sisteminin termоmetrləri və bir çох digər qurğulаrda istifadə olunur.
XII FƏSĠL
ELEKTRĠK ENERJĠSINĠN ĠSTEHSALI, TƏLƏBATI VƏ

PAYLANMASI

§ 12.1. Elektrik enerjisinin istehsalı və istehlakı

Azərbaycanda elektrik enerjisinin istehsalına XIX əsrin sonlarından başlanmışdır. İlk dəfə olaraq ölkədə XX əsrin əvvəllərində yeni elektrik stansiyalarından tikilib istismara verilməsi bu istehsalı artırdı. Əsasən neft sənayesinə qulluq edən ―Bibiheybət‖ və ―Ağ şəhər‖ stansiyaları işə salındı. Avropada ən güclü buxar turbinləri quraşdırıldı.
1913-cü ilin statistik göstəricilərinə görə Elektrik stansiyalarında hasil edilən elektrik enerjisinin miqdarı 110 min kvt/saatdan yüksək idi. Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulandan sonra elektroenergetikanin inkişafına güclü təkan verildi. Azneftin nəzdində ―Elektrotok‖idarəsi yaradıldı. ―Bibiheybət‖ və ―Ağ şəhər‖ stansiyaları, kecmiş neft sənayeciləri firmalarının ―Ramana‖, ‖Zabrat‖, ‖Sabunçu‖, ―Suraxanı‖ və ―Pirallahı‖kimi elektrik stansiyaları daxil edildi.
Respublikada aparılan böyük tədbirlər nəticəsində enerji sisteminin gücü 1940-cı ildə statistik məlumatlara əsasən 6589,5 min kvt/saata catmışdır. Bu inkişaf II dünya müharibəsi ərəfəsində neft sənayesinin fasiləsiz elektrik enerjisi ilə təmin etmişdir.
1954-ci il Azərbaycanda enerji sisteminin gücünün artması ilə səciyyələnir, yəni o dövrdə gücü 259 min kvt olan Mingəçevir su elektrik stansiyası işə salındı. Qeyd etmək lazımdır ki, elektrik enerjisinin ümümi istehlakında başqa sənaye sahələrində, o cümlədən qara və əlvan metallurgiyada, maşınqayırma və metal emalında, kimyada, elektrotexnikada yüngül yeyinti, tikinti materialları sənayesi sahələrində, məhsul istehsalı artması nəzərə carpdı. O dövrdə Respublikada dəmir yolu nəqliyyatının elektrikləşdirilməsi, kənd təsərrüfatının elektrikləşdirilməsi istehsal olunan elektrik enerjisinin daha da artmasını tələb edirdi. Ona görə də, bu göstəricini artırmaq ücün yeni su və elektrik stansiyaları tikmək lazım idi.
1981-ci ildə Mingəcevirdə inşa edilən ―Azərbaycan‖ bloku istehsalı artırdı. 1982-ci ildə bu stansiyada daha bir blok işə salındı. Onun ümümi gücü 240 min kvt/saata çatdırıldı. Lakin 1990-cı ildən başlayaraq məlum səbələrdən Respublikada elektrik enerjisi istehsalı aşağı düşməyə başladı. Ölkədə elektroenergetika sektorunun gücləndirilməsi işləri 1995-ci illərdən sonra başladı. Görülən mühüm işlər sayəsində elektrik enerjisi istehsalı 2000-ci ildə 18969 min kvt/saata, 2003-cü ildə isə, 21285 min kvt/saata çatdırıldı. Hazırda Azərbaycan enerji sistemi kifayət qədər generasiya gücünə malikdir. Bu da Avropada və bütün dünyada sübüt edir ki, Respublika kifayət qədər elektrik enerjisi istehsalına görə güclü dövlətdir.