See discussions, stats, and author profiles for this publication at

17.2-§. Korrupsiyaning namoyon bo‗lish shakllari 
Jahon amaliyotida korrupsiyaning quyidagi namoyon bo‗lish 
shakllarini uchratishimiz mumkin: 
Maishiy korrupsiya oddiy fuqarolar va amaldorlarning o‗zaro 
aloqalari natijasida vujudga keladi. Uning tarkibiga fuqarolardan 
mansabdor shaxs va uning oila a‘zolariga turli sovg‗alar va 
xizmatlar 
kiradi. 
Ushbu 
toifaga 
oshna-og‗aynigarchiliklar 
(nepotizm) ham kiradi.
Ishbilarmonlik korrupsiyasi hukumat va biznesning o‗zaro 
aloqalari natijasida vujudga keladi. Masalan, xo‗jalik nizosi ro‗y 
bergan holatlarda tomonlar o‗z foydasiga qaror chiqarish 
maqsadida sudya ko‗magini qo‗lga kiritishga harakat qiladi.
Oliy hukumat korrupsiyasi
 
demokratik tizimlarda oliy sudlar 
va siyosiy rahbariyatga daxldor. U vijdonsiz xulq-atvori o‗z 
manfaatlari yo‗lida va saylovchilar manfaatlariga ziyon yetkazgan 
holda siyosatni amalga oshirishdan iborat bo‗lgan hukumat 
tepasida turgan shaxslar bilan bog‗liqdir. Korrupsiya borasida eng 
foydali bo‗lgan sohalar orasida quyidagilarni ajratib ko‗rsatish 
mumkin:

soliq imtiyozlari;

xomashyo tovarlarini bozor narxlaridan arzonga sotish;

hududlashtirish, chunki bu yerning bahosiga ta‘sir etadi;

tabiiy resurslar qazib chiqarish; 

davlat aktivlarini sotish, ayniqsa, davlat korxonalarini 
xususiylashtirish;

---

509 

tijorat faoliyatining ma‘lum bir turiga (ayniqsa, eksport-
import sohasida) monopol hokimlik taqdim etish; 

xufyona iqtisodiyot va noqonuniy biznes ustidan nazorat 
(tamagirlik, taqib qilishdan himoya, raqobatchilarni yo‗q qilish va 
h.k.);

hukumat organlarida mas‘ul lavozimlarga tayinlash.
Korrupsiya shakllari, birinchi navbatda, sudyalarga daxldor, 
lekin ma‘muriy huquqbuzarliklar holatida mos keluvchi ishlarni 
ko‗rib chiqish vakolatlariga ega bo‗lgan mansabdor shaxslarga 
(ichki ishlar organlari, yong‗inga qarshi nazorat organlari, soliq 
organlari, bojxona organlari va b.) ham daxldor bo‗lishi mumkin.
Qonunchilikdagi «sanchqi»lar. Ko‗plab me‘yorlar ayb 
darajasini, huquqbuzarliklar og‗irligi va boshqa holatlarni 
maksimal hisobga olish mumkin bo‗lishi uchun sudyaga yumshoq 
va qattiq jazo turlari o‗rtasida tanlashga imkon beradi. Bunda 
sudyada huquqbuzarlik sodir etgan shaxsga nisbatan ta‘sir etish 
vositasi paydo bo‗ladi. Jazoning yuqori va quyi chegaralari 
o‗rtasida farq qanchalik katta bo‗lsa, fuqaro shunchalik katta pora 
berishga tayyor bo‗ladi.
Muqobil ma‘muriy jazolash. Muqobil ma‘muriy jazo berish, 
masalan, jarima tayinlash yoki hibsga olish bilan bog‗liq huquq 
me‘yorlari mavjud. Ko‗pchilik ―sanchqi‖-me‘yorlardan ularni 
nafaqat jazolar doirasining kengligi (shunday ekan, fuqaroning 
pora berish motivatsiyasi kuchliroq ekanligi), balki odil sudni sud 
hukumati emas, ijroiya hukumati amalga oshirishi ham farqlab 
turadi. Ko‗plab huquqshunoslarning fikriga ko‗ra, bu turdagi 
jarimalardan foydalanish faqat jinoiy sud jarayonlarida o‗zini 
oqlaydi, lekin ma‘muriy jarayonda ko‗p asoslarga ega emas. Sud 
jarayoni 
ochiqlik 
(oshkoralik), 
sudda 
ishni 
ko‗rishning 
tortishuvlilik, og‗zakilik va bevositalik tamoyillariga asosan 

---

510 
tashkil qilinadi. Ma‘muriy ishlarni ko‗rishda esa aksariyat hollarda 
fuqaro hukumat vakillari bilan yuzma-yuz qoladi. Ma‘muriy 
huquqbuzarlik 
uchun 
hatto 
eng 
qattiq 
jazo 
ham 
uni 
differensiatsiya qilish ma‘noga ega bo‗lishi uchun jinoiy 
huquqdagi kabi og‗ir bo‗lmaydi. 
Huquqbuzarlik 
tarkibini 
qayta 
baholash. 
―Sanchqi‖ 
turlarining yana biri huquqbuzarlik tarkibining turli kodekslarda 
takrorlanishi hisoblanadi. Bu sodir etilgan huquqbuzarlikni 
yumshoqroq toifaga (masalan, jinoiydan ma‘muriy yoki fuqarolik 
toifasiga), yoki aksincha, qattiqroq toifaga qayta baholash uchun 
imkoniyalar ochib beradi. Jinoyatlar va boshqa huquqbuzarliklarni 
bir-biridan ajratish ko‗pincha qonunchilikdagi ifodalarning 
mavhum ekanligi sababli qiyin bo‗ladi yoki bunday holatlarda 
sudya (yoki mansabdor shaxs) o‗z ixtiyori bo‗yicha qaror qabul 
qiladi, bu esa pora va tamagirlik uchun imkoniyatlar ochib beradi.
Fuqarolarning pul bilan bog‗liq bo‗lmagan yo‗qotishlar. 
Ayrim huquq me‘yorlari, agar shaxsga nisbatan huquq me‘yoriga 
bo‗ysunish bilan bog‗liq yo‗qotishlar qo‗llanadigan bo‗lsa, 
korrupsiyaga olib kelishi mumkin. Jinoyat uchun jarima miqdori 
nominal ravishda teng bo‗lgan holatlarda ham, ta‘kidlash joizki, 
jarima to‗lash bankda to‗lovni amalga oshirish va to‗lovni amalga 
oshirganlik haqida to‗lov qog‗ozini mos keluvchi idoraga taqdim 
etish bilan bog‗liq pulsiz, vaqt xarajatlari bilan birgalikda 
kuzatiladi. Huquq me‘yorlari tufayli vujudga keladigan pul bilan 
bog‗liq bo‗lmagan yo‗qotishlar xilma-xil bo‗lib, fuqarolar uchun 
turli darajada yoqimsiz bo‗ladi. Shuni ham hisobga olish kerakki, 
sudda o‗z haqligini himoya qilishga hamma fuqarolar ham tayyor 
bo‗lmaydi. Empirik ma‘lumotlarning ko‗rsatishicha, korrupsiya 
quyidagilarga sababchi bo‗ladi:

---

511 

davlat mablag‗lari va resurslarini samarasiz taqsimlash va 
sarflash;

mamlakat iqtisodiyoti nuqtayi nazaridan korrupsion 
moliyaviy yo‗qotishlar samarasizligi;

soliq organlari soliqlarning bir qismini o‗zlashtirib olgan 
hollarda soliqlarning yo‗qotilishi;

qo‗yiladigan to‗siqlar tufayli vaqt yo‗qotilishi, davlat 
apparatida ish samaradorligining pasayishi;

xususiy tadbirkorlarning xonavayron bo‗lishi;

malakali kadrlarning boshqa mamlakatlarga ketib qolishi; 

ishlab chiqarishga investitsiyalar pasayishi, iqtisodiy 
o‗sishning pasayishi;

ijtimoiy servis sifatining pasayishi;

rivojlanayotgan 
mamlakatlarga 
xalqaro 
yordamdan 
maqsadli yo‗nalishda foydalanmaslik, bu uning samaradorligini 
keskin tushirib yuboradi;

shaxslar qobiliyatlaridan samarasiz foydalanish:

moddiy ne‘matlar ishlab chiqarish o‗rniga odamlar unumsiz 
renta izlashga vaqt ketkazadilar;

ijtimoiy tengsizlikning o‗sishi; 

uyushgan jinoyatchilikning kuchayishi - «banda»lar 
«mafiya»ga aylanadi;

hukumatning siyosiy qonuniy huquqlariga putur yetishi;

jamiyatda odob-axloq pasayib ketishi va shu kabilar. 
Ko‗pchilik 
mutaxassislar 
korrupsiya 
darajasi 
yuqori 
ekanligining asosiy sababi ichki va tashqi tiyib turish 
mexanizmlarini ta‘minlaydigan siyosiy institutlar mukammal 
emasligida, deb hisoblaydilar. Bundan tashqari, ayrim obyektiv 

---

512 
holatlarning mavjudligi ham korrupsiya darajasining yuqori 
bo‗lishiga olib keladi, deb ta‘kidlaydilar:

ikki ma‘noda tushunish mumkin bo‗lgan qonunlar; 

aholining qonunlarni bilmasligi yoki tushunmasligi, bu 
mansabdor 
shaxslarga 
tegishli 
to‗lovlarni 
oshirish 
yoki 
byurokratik jarayonlarni amalga oshirishg to‗sqinlik qilish 
imkonini beradi;

mamlakatdagi siyosiy vaziyat beqarorligi; 

hukumat institutlari o‗zaro aloqa qilishi uchun shakllangan 
mexanizmlar yo‗qligi; 

byurokratik apparat faoliyatining negizida yotadigan 
standartlar va tamoyillarning boshqaruvchi elita siyosatiga 
bog‗liqligi; 

byurokratiyaning professional chuqur bilimlarga ega 
emasligi; 

korrupsiya 
ustidan 
nazorat 
mexanizmlarini 
zaiflashtiradigan maxfiy bitimlar shakllantirishga olib keladigan 
oshna-og‗aynigarchilik va siyosiy homiylik; 

ijroiya hukumati tizimida hamjihatlik yo‗qligi, ya‘ni bir xil 
faoliyatning turli instansiyalar tomonidan tartibga solinishi; 

davlat ustidan nazoratda fuqarolarning ishtirok etish 
darajasi pastligi. 
Korrupsiya darajasi yuqoriligi sabablari bo‗lishi mumkin 
bo‗lgan holatlarga nisbatan boshqa taxminlar ham ko‗rib chiqiladi:

davlat sektorida ish haqi darajasining xususiy sektor bilan 
taqqoslaganda pastligi;

iqtisodiyotning davlat tomonidan tartibga solinishi;

fuqarolarning 
amaldorlarga 
bog‗liqligi, 
m‘lum bir 
xizmatlarga davlat monopoliyasi;

byurokratiya elitasining xalqdan ajralib qolganligi;

---

513 

iqtisodiy beqarorlik, inflatsiya;

aholining etnik jihatdan xilma-xilligi; 

iqtisodiy rivojlanish darajasi pastligi (aholi jon boshiga 
YAIM);

diniy an‘analar; 

mamlakat madaniyati. 
Korrupsiyaga qarshi kurashning singapurcha strategiyasi 
qattiqqo‗llik va izchillik bilan ajralib turadi hamda korrupsiya 
ustidan nazorat mantig‗iga asoslanadi. Korrupsiyani tag-tubi bilan 
yo‗q qilishga qaratilgan harakatlar shaxsning poraxo‗rlik bilan 
bog‗liq harakatlar amalga oshirishga moyillik imkoniyatini, 
rag‗batini ham yaratadigan shart-sharoitlarni minimal qilish yoki 
istisno qilishga intilishiga asoslangan bo‗ladi. 
1965-yilda mustaqillikni qo‗lga kiritgan Singapur korrupsiya 
darajasi juda yuqori bo‗lgan mamlakat hisoblanar edi. 
Korrupsiyani pasaytirish taktikasi bir qator vertikal chora-
tadbirlarga: amaldorlar harakatlarini tartibga solishga, byurokratik 
jarayonlarni soddalashtirishga, yuqori odob-axloq standartlariga 
rioya qilinishi ustidan qattiq nazoratga asoslangan. Uning 
markaziy bo‗g‗iniga aylangan korrupsiya holatlarini tergov qilish 
bo‗yicha mustaqil. Byuroga fuqarolar davlat xizmatchilari ustidan 
arz qilish va yetkazilgan zararni qoplashni talab qilib murojaat 
qilish huquqiga ega bo‗lgan. Shu bilan bir paytda, qonunchilik 
talablari kuchaytirildi, sud tizimi mustaqilligi oshirildi (yuqori ish 
haqi va imtiyozli maqom berilgan holda), pora berganlik yoki 
korrupsiyaga qarshi tergov ishlarida ishtirok etishdan bosh 
tortganlik uchun iqtisodiy jarima choralari joriy qilindi, 
shuningdek, bojxona xodimlari va boshqa davlat xizmatchilariga 
nisbatan yoppasiga ishdan bo‗shatishga qadar bo‗lgan qattiq 
choralar ko‗rildi. Bu iqtisodiyotni qayta tartibga solish, amaldorlar 

---

514 
ish haqini oshirish va yuqori malakali ma‘muriyat kadrlari 
tayyorlash bilan uyg‗unlashdi. Hozirgi paytda Singapur korrupsiya 
yo‗qligi, iqtisodiy erkinlik va taraqqiyot borasida dunyoda 
yetakchi o‗rinlardan birini egallaydi.
Korrupsiyaga qarshi kurashning fincha strategiyasiga xos 
bo‗lgan xususiyat korporatsiya haqida maxsus qonun yo‗qligi 
hisoblanadi. Korrupsiya qattiq jinoyat turlaridan biri sifatida 
ko‗rib chiqilgan va qonunchilik, me‘yorlar va boshqa nazorat 
tizimlarining 
barcha 
darajalarida 
tartibga 
solingan. 
Amaldorlarning pora olganlik uchun nisbatan yumshoq - jarima 
to‗lashdan to‗rt yil qamoq jazosiga hukm qilinishigacha jazo 
belgilanishi Finlandiyaga xos bo‗lgan xususiyat hisoblanadi.