Yeni iqtisadi siyasətə keçid tendensiyası sosial təminat sahəsində özünü daha da çox biruzə verir. Nəzərə almaq lazımdır ki, sosial təminat sistemi uzunmüddətli perspektiv üçün işləyən mürəkkəb sistemdir. Keçid dövründə respublikamızın sosial təminat sistemində yaranmış vəziyyət ciddi və prinsipal islahatların aparılmasını tələb edir. Bu islahatlar tələsik tədbirlərin görülməsindən ibarət olmamalı, ciddi şəkildə düşünülmüş, əsaslandırılmış və xarici ölkələrin təcrübəsini özündə əks etdirən konsepsiyaya uyğun həyata keçirilməlidir. Hazırki dövrdə əhalinin müəyyən hissəsinin həyat səviyyəsinin əhəmiyyətli dərəcədə aşağı düşməsi, əmək haqqı, pensiya, müavinət və digər ödəmələrin səviyyəsinin real yaşayış minimumu səviyyəsində olmaması öz həllini gözləyən problem kimi mövcuddur. Əhalinin sosial müdafiəsi sistemində islahatların aparılması təcili sürətdə həll edilməli məsələlərdən biridir. Ölkəmizdə yoxsulluğun aradan qaldırılması ilə əlaqədər qanunvericilik sistemində əhəmiyyətli dəyişikliklər baş versə də, o həm hüquqi, həm də iqtisadi münasibətlərdə qeyri-mükəmməl bir sistem olaraq qalmaqda davam edir.
Pensiya təminatının səviyyəsi ən kəskin problemlərdən biridir və bu bütün dövrlərdə hüquq ədəbiyyatlarında müzakirə edilmiş məsələlərdən biri olmuşdur. Göstərmək lazımdır ki,azad bazar iqtisadiyyatı münasibətlərinə keçid mərhələsində olan respublikamızda pensiya təminatı sistemi çətin və bir qədər böhranlı dövrünü yaşayır. Bu baxımdan,hal-hazırda pensiya təminatinin səviyyəsi iki aspektlə səciyyələnə bilər.Vətəndaşların aldığı əmək pensiyasının də orta məbləği layiqli həyat səviyyəsini təmin iqtidarında deyil.Hazırkı pensiyaların məbləği işçinin keçmiş əmək haqqı ilə zəif şəkildə əlaqələndirilir.Azərbaycan Respublikasının pensiya təminatı sistemi üzrə ən mühüm və vacib məsələlərdən birini pensiya təminatının səviyyəsi, pensiyaların miqdarı və onların müəyyən edilməsinin metodları təşkil edir. Dünya təcrübəsi isə göstərir ki, milli pensiya sisteminin qurulması ancaq ölkənin sosial, iqtisadi və siyasi həyatının və ənənələrinin xüsusiyyətlərini nəzərə alan sosial siyasət konsepsiyası işlənib hazırlandıqdan sonra mümkündür. Belə ki, dövlətin sosial siyasət konsepsiyası ilə pensiya islahatı konsepsiyası paralel şəkildə həyata keçirildikdə, həmin islahatların başlıca məqsədlərindən birinə, yəni hər kəsin, o cümlədən pensiyaçıların layiqli həyat şəraitini təmin edə biləcək səviyyəyə çatdırılmasına nail olunacaqdır. Fikrimizcə, xüsusi olaraq vurğulamaq lazımdır ki, pensiyaçıların layiqli həyat səviyyəsinin təminatlı dövlət tərəfindən müəyyən edilmiş ümumi təminatlar mexanizminin ayrılmaz hissəsinə çevrilməlidir.
Dünyanın bir çox ölkələrindəki kimi vətəndaşlarının pensiya təminatı Azərbaycan Respublikasında sosial siyasətinin əsas istiqamətlərindənbiridir. Azərbaycanda sığorta pensiya sisteminin inkişafı dair 2001-ci ildə start verilməsinə baxmayaraq, bu sahədə müəyyən problemlər olaraq qalmaqdadır. Ölkəmizdə vətəndaşların pensiya təminatlarının yaxşılaşdırılması istiqamətində əldə olunan müsbət nailiyyətləri davam etdirmək məqsədilə “2009-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında sığorta-pensiya sisteminin inkişafına dair Dövlət Proqramı” xüsusi əhəmiyyətə malik olmuşdur. Əhalinin sosial müdafiəsi vasitəsi kimi istifadə olunan bu mexanizm və bununla bağlı həyata keçirilən siyasət bütövlükdə mütərəqqi olsa da onun sonrakı dövrlərdə tətbiqi sahəsində çoxsaylı problemlər və qüsurlar ortaya çıxmışdır.
Son illərdə müvafiq dövlət qurumları tərəfindən sığorta pensiya sistemində xidmət səviyyəsinin artırılması və korrupsiyaya qarşı mübarizə istiqamətində bir sıra təşəbbüslər irəli sürülüb. Buraya müraciət mexanizmlərinin effektivləşdirilməsi və şəffaflaşdırılması, korrupsiya hallarına yol verən işçilərinin cəzalandırılması və s. məsələlər daxildir.
Tədbirin keçirilməsində əsas məqsəd bu sahədə nəzərə çarpan çatışmazlıqları müzakirə etmək, onların həlli istiqamətində atıla biləcək addımları nəzərdən keçirmək olmuşdur. Eyni zamanda vətəndaş cəmiyyəti üzvləri ilə hakimiyyət nümayəndələrinin birgə dialoqunu qurmaq, ictimai müzakirələrin genişləndirilməsinə nail olmaq üçün dəyirmi masanın keçirilməsi məqsədəuyğun hesab edilmişdir. Bununla əlaqədar “Şəffaflıq Azərbaycan” Korrupsiya qarşı Mübarizə İB-nin təşkilatçılığı ilə Azərbaycan Respublikası Dövlət Əhalinin Sosial Müdafiəsi Fondu, yerli qeyri-hökumət təşkilatları ilə dəyirmi masa təşkil edilmişdir. Yekunda dəyirmi masanın gedişi zamanı aparılan müzakirələr, səsləndirilən fikirlər, irəli sürülən təkliflər ümumiləşdirilərək tövsiyə halına salınıb və Dövlət Əhalinin Sosial Müdafiəsi Fonduna təqdim edilib.
qanunvericilik bazasının təkmilləşdirilməsinə dair tövsiyyələr
|
Mövcud vəziyyət
|
Analiz
|
Əmək Pensiyaları Haqqında1 qanunun 1.0.11. -ci maddəsinə əsasən əmək pensiyasının baza hissəsi əmək pensiyalarının birinci pilləsi olmaqla əmək pensiyaçılarının sosial müdafiəsinin dövlət təminatıdır.
Dövlət təminatı kimi tanınması nəticəsində baza hissəsinin əsasən dövlət büdcəsindən transfertlər hesabına formalaşır. Belə ki, həmin qanunun 6.1.-ci maddəsinə əsasən Əmək pensiyasının baza hissəsi və baza hissəsinə əlavələr məcburi dövlət sosial sığortası vəsaitləri, dövlət büdcəsinin transfertləri və qanunvericiliyə uyğun digər mənbələr hesabına maliyyələşdirilir.
16 yanvar 2016-cı il tarixli Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı 2 ilə əmək pensiyalarının baza hissəsi 10 faiz artırılaraq 110 manat məbləğində müəyyən edilmişdir.
|
Mərkəzi Bankın İdarə Heyətinin 21 fevral 2015-ci il tarixli qərarı ilə və18 dekabr 2015-ci il tarixli Qərarları ilə manatın mzənnəsi devalvasiya olunmuş , və nəticədə ölkədə bir sıra qiymət artımları müşahidə olunmuşdur. Həmin qiymət artımları, infilyasiyanınartması pensiya məbləğlərinin artmasına ehtiyac yaratmışdır
Vətəndaşların aldığı əmək pensiyasının də orta məbləği layiqli həyat səviyyəsini təmin iqtidarında deyil.Hazırkı pensiyaların məbləği işçinin keçmiş əmək haqqı ilə zəif şəkildə əlaqələndirilir.Azərbaycan Respublikasının pensiya təminatı sistemi üzrə ən mühüm və vacib məsələlərdən birini pensiya təminatının səviyyəsi, pensiyaların miqdarı və onların müəyyən edilməsinin metodları təşkil edir.
|
Tövsiyyə edirik ki,
“Əmək pensiyalarının bazahissəsi qaldırılaraq ehtiyac meyarina uygunlaşdırılsın.
|
Qaydaların 5-ci bəndi:
5.2. Seçkili orqanlar və mülkiyyətindən və təşkilati-hüquqi formasından asılı olmayaraq Azərbaycan Respublikasının və ya xarici dövlətin qanunvericiliyinə uyğun olaraq yaradılmış hüquqi şəxs statusunda olan müəssisə, idarə və təşkilatlar, onların filial və nümayəndəlikləri, habelə başqasını sosial sığortaedən şəxslər hesablanmış əməyin ödənişi fondunun və məcburi dövlət sosial sığortasına cəlb olunan digər gəlirlərin 22 faizi miqdarında məcburi dövlət sosial sığorta haqqı ödəyirlər.
5.3. Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin qərarı, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərman və sərəncamları ilə vəzifəyə təyin olunan şəxslər; dövlət qulluqçuları; seçkili ödənişli vəzifələrdə işləyənlər; hərbi qulluqçular və xüsusi rütbəli şəxslər (müddətli həqiqi hərbi xidmət hərbi qulluqçuları istisna olmaqla); prokurorluq orqanlarında xidmət keçən prokurorluq işçiləri; vergi orqanlarının işçiləri; əmək müqaviləsi (kontraktı) ilə işləyənlər hesablanmış əmək haqqının 3 faizi miqdarında məcburi dövlət sosial sığorta haqqı ödəyirlər.3
|
Hal -hazırda hesablanan ümumi 25 % sığorta haqqlarının ödənilməsinin 22 faizinin sığorta edənlərin hesabına ödənilməsi , sahibkarların yüksək faiz göstəriciləri ilə xərclərinə gətirib çıxardır, nəticədə sahibkar əlavə qazanc yerləri barədə düşünür və əmək müqavilələrində həqiqi dəyərindən olduqca aşağı bir məbləğ qeyd edir.
2009-2015-ci illərə dair dövlət proqramının bəndində də həmçinin Dövlət sosial müdafiə fonduna real əmək haqqı məbləği göstərilməyən müqavilələrinin aradan qaldırılması və bununla bağlı mütəmadi tədbirlər görülməsi tapşırılmışdır. Bu tipli neqativ hallarının aradan qaldırılması üçün real məsələ məhz sahibkarların ödəmək məcburiyyətində qaldığı 22 faizlərin sığorta ödəməsi ümumi 20 faiz olmaqla, 15 faizi sığorta ödəniş edənin , 5 faizi sığorta olunanın hesabına təmin edilməsi ölkədə müqavilələrin geniş şəkildə dəqiq məlumatlarla bağlanmasına təkan verməklə yanaşı , digər borcların yaranma riskini də azaldacaq.
|
|
Tövsiyə edirik ki,
Yaxşı olar dı ki, ümumi faiz nisbəti azaldılaraq 20 faizə catdırılsın , sığorta edən lərin hesabına 15 faiz , sığorta olunanların maaşlarından tutulmalar hesabına 5 faiz olmaqla məcburi sığorta haqqları toplansın.
|
Mövcud vəziyyət
|
Analiz
|
Bəziölkələrinpensiyasistemindəvətəndaşlarfərdihesabındanyığılmışpullarıpensiyayaşınaçatmamışdanqabaqgötürəbilərlər.
|
Vətəndaşların öz fərdi uçotlarında yığılmış hesablarında olan sığorta ödənişlərini pensiya yaşına çatmamışdan qabaq götürə bilməsi üçün Azərbaycanda qanunvericiliyə əlavələr edilməlidir. Belə ki, həmin əlavələrlə müəyyən bəzi məhdudiyyətlər qoymaqla vətəndaşlara həmin məbləğləri götürmək və istifadə etmək yoxsa, aylıq pensiya təminatından istifadə etmək üçün seçim haqqı verilməlidir.
|
Tövsiyə edirik ki,
Qanunvericiliyə əlavələr edilməklə vətəndaşlara ölkədən birdəfəlik çıxdıqları, özəl pensiya fondlarında vəsaitləri olduğu halda və digər hallarda daxil etməklə vətəndaşlara hesablarındakı baza hissə və sığorta hissədən ibarət pensiya məbləğini pensiya yaşına çatmamışdan qabaq götürülməsi hüququ verilsin.
|
Dövlətin nümayəndələriylə, işəgötürənlərlə, həmkarlar ittifaqlarıyla fikir mübadiləsi aparılmalıdır.
|
Mövcud vəziyyət
|
Analiz
|
Vergilər nazirliyi orqanların sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan fiziki şəxslərin sığorta ödənişləri
Sosial sığorta — bu Qanunla nəzərdə tutulmuş hallarda fiziki şəxslərin itirilmiş əmək haqlarının, gəlirlərinin və ya əlavə xərclərinin kompensasiya edilməsinə, habelə itirilməsinin qarşısının alınmasına yönəldilmiş təminat formasıdır4
Məcburi dövlət sosial sığorta haqqı sığortalamaya görə sığortaçı təşkilata verilən pul vəsaitidir.
Kommersiya hüquqi şəxsi, xarici kommersiya hüquqi şəxsin nümayəndəlik və filiallarının , habelə sahibkarlıq fəaliyyəti iə məşğul olan fiziki şəxslərin DSMF orqanınlarında uçotuna sahibkarlıq fəaliyyəti subyektlərinin "bir pəncərə" psinsipi üzrə vahid dövlət qeydiyyatı orqanı olan Azərbaycan Respublikasının Vergilər Nazirliyi tərəfindən təqdim edilən uçot məlumatları əsasında aparılır.
|
Vergilər Nazirliyinin uğurtlu təcrübəsi DSF un borcların yığılması, sosial sığorta haqlarının ödənilməsinin təmin edilməsinə tətbiq oluna bilər. Belə ki, v vergi orqanlarında ödənişlərin ödənilməsi yalnız gəlirlərin təqdim edilməsi zamanı həyata keçirilir.
Lakin DSMF orqanları gəlirin gəlib gəlməməsindən asılı olmayaraq, hər ayın 15-i sosial sığorta haqqının ödənilməsini tələb edir.
|
Tövsiyə edirik ki,
Vergilər Nazirliyinin ödəniş praktikasından istifadə eədərk ödənişlərin yalnız gəlirlər olduğu halda ödənilməsini təmin etmək, və hesabat verilməsinə baxmayara gəlir müəssisəsyə və yaxud fərdi sahibkara daxil olmayıbsa onun ödənişini gəlir daxil oldugu hesabat dövründə ödənilməsi tələb edilsin.
|
Mövcud vəziyyət
|
Analiz
|
Əmək pensiyasının baza hissəsi və bu Qanunun 19-cu maddəsi ilə müəyyən olunan baza hissəsinə əlavələr məcburi dövlət sosial sığortası vəsaitləri, dövlət budcəsinin transfertləri və qanunvericiliyə uyğun digər mənbələr hesabınamaliyyələşdirilir. 6.2. Əmək pensiyasının sığorta və yığım hissələri, bu Qanunun 20-ci maddəsiilə müəyyən olunan qulluq stajına görə əmək pensiyasına əlavələr məcburi dövlətsosial sığortası vəsaitləri hesabına maliyyələsdirilir. 6.3. Əmək pensiyasının yığım hissəsinin müəyyən edilməsi və ödənilməsisığorta olunanın fərdi hesabının yığım hissəsində müvafiq vəsait olduğu haldahəyata keçirilir.
|
Ümumiyyətlə, Qanunda əmək pensiyalarının yığım hissəsinin kimin tərəfindən ödənilməli olduğu göstərilməmişdir.
|
Tövsiyyə edirik ki,
Qanunun 6.3 maddəsi aşağıdakı halda təfsir olunsun «Əmək pensiyalarının yığım hissəsi 1969-cu il və bu tərəfə dünyaya gəlmiş qadınlara, 1965-ci il və bu tərəfə dünyaya gəlmiş kişilərə 2013-cü ildən başlayaraq verilməsi aparılmalıdır».
|
Mövcud vəziyyət
|
Analiz
|
Əmək pensiyaları haqqındaı Azərbaycan Respublikası Qanununun 39.1-ci maddəsinə əsasən artıq ödənilmiş əmək pensiyası və əmək pensiyasına əlavənin məbləği əmək pensiyaçısının razılığı ilə əmək pensiyasını təyin edən orqanın qərarı əsasında, razılığı olmadıqda məhkəmə qaydasında tutulur.
|
Qanunda da göstərildiyi kimi, əgər əmək pensiyasından tutulmalar və yaxud hər hansı artıq ödənilmiş məbləğlər yalnız pensiyaçının razılığı və ya məhkəmə qərarı ilə tutula bilər.
Lakin digər bir məsələ vardır ki,
DSMF -in tutmalar səlahiyyəti ilə vətəndaşların hesablarından pul çıxarılan zaman ən azı bildiriş sistemi ilə xəbər verilməlidir.
Pensiyaçılar pensiyalarının azalması barədə məlumatı yalnız pensiya ödənişi günü və ya kartlardan pensiya məbləğini çıxardan zaman öyrənə bilirlər.
|
Tövsiyə edirik ki,
Pensiyaçılar pensiyalarının azalması və artırılmasına dair hər hansı yeniliklə bağlı pensiyaçıları bildiriş ( poçt və ya sms) vasitəsilə məlumatlandırılsın.
Sosial sığorta edənlərin hesabından vəsaitlərin icra qeydləri vasitəsilə tutulmaları zamanı tutulan məbləğlərin hansı səbəblərdən hansı qanunvericilik tələblərindən irəli gələrək tutulmasına dair sığorta edənə bildiriş göndərilsin və ya elektron hesabında göstərilsin.
|
Mövcud vəziyyət
|
Analiz
|
Yığım
Əmək pensiyaları” haqqında qanuna görə pensiyaların yığım hissəsi altında məcburi dövlət sosial sığortasının yığım ödəmələrinin subuçotu başa düşülür hansı ki, müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyən edilmiş nisbətdə sığorta olunan şəxslərə ödənilən, əmək pensiyalarının yığım hissəsinin hesablanması zamanı nəzərə alınan, həmçinin bu vəsaitlərin dövriyyəsi zamanı əldə olunan gəlirlər hesab olunur.
|
Qanunda əmək pensiyalarının yığım hissəsinin nə zaman və kimə ödəniləcəyi nəzərdə tutulmayıb.Bu vəsaitlər xüsusi hüquqi status almalı, pensiya sisteminin gəlirlərindən tutulmalı, vətəndaşların fərdi hesabında yığılmalıdır, hansıların ki xeyrinə bu ödəmələr işəgötürənlər tərəfindən edilmişdir. Bu vəsaitlərə xüsusi hüquqi status verilməsində icra hakimiyyəti orqanının pensiya əmanətlərinin tənzimlənməsi, nəzarəti və idarə etməsində hüquqi statusu müəyyənləşdirilməlidir.
|
Yığım hissələrinin yığılması ilə bağlı qanunvericiliyə dəyişiklik və əlavələr edilərək inkişaf etdirilsin.
|
Mövcud vəziyyət
|
Analiz
|
Hal-hazırda inkişaf etmiş ölkələr pensiya təminatını özəl pensiya fondları vasitəsilə həyata keçirir. Özəl pensiya fondları sosial sığorta ödənişləri hesabına müvafiq məbləğlərin yığılması və 5
|
İnflyasiya və pensiya yığımlarının dəyərsizləşdirilməsi ilə mübarizə aparılması məqsədilə mütəmadi surətdə aktuar hesablamaların aparılması və proqnozlaşdırılması istiqamətində , həmçinin əhalinin demoqrafik göstəricilərinin dəyişməsi nəticəsində ölkənin iqtisadi inkişaf potensialının artırılmasına dair bir sıra təkliflərin verilməsi üçün elmi yaradıcılıq imkanlarına maddi yardımların ayrılması məqsədə uyğun olar.
|
2009-2015-ci illər üzrə Dövlə Proqramının 2.2.-ci bəndində də
Sığorta-pensiya sisteminin perspektiv inkişafının aktuar modelləşdirmə əsasında proqnozlaşdırılmasının təmin edilməsi
|
Tövsiyə edirik ki,
Əhalinin dəyişən demoqrafik göstəriciləri , iqtisadi göstəriciləri nəzərə alınmaqla aktuar hesablanmasının aparılması məqsədi ilə ekspertlərin cəlb olunaraq təhlil sənədlərin hazırlanması üçün yeni layihələr həyata keçirilsin.
Həmin mövzularda elmi tədqiqatların , araşdırmaların aparılması üçün universitetlərlə əməkdaşlıq edilsin, geniş şəkildə bu araşdırmaların aparılması məqsədilə elm insitutlarına və təhsil müəssisələrinə maddi yardımlar ayrılsın.
|
DMSF-in 2015-ci illik hesabatında qeyd olunmuşdur ki, qeyri-dövlət pensiya fondlarının fəaliyyətinin təşkilinə dair qanun layihələri hazırlanmış və 2015-ci ilin oktyabr ayında qeyd olunan qanun layihələrinin geniş ictimai müzakirəsi təşkil olunmuşdur.
|
|
Tövsiyə edirik ki,
Qeyri dövlət anlayışı əvəzinə Özəl pensiya fondu anlayışı qeyd edilsin.
Özəl pensiya fondlarının yaradılmasının stimullaşdırılması məqsədilə onlara münasibətdə müvfiq vergi güzəştləri və vergi azadolmaları tətbiq edilsin.
Və ya həmin fondlarla bağlı dövlət təminatı sənədləri qəbul edilsin.
Özəl pensiya fondları haqqında qanun qəbul edilsin.
Həmin qanunda özəl pensiya fondlarına edilən ödənişlər dövlət sosial müdafiə fonduna edilən ödənişlərə bərabər tutularaq vətəndaşlara hansı fonda ödəniş etməsi üçün seçim hüququ verilsin.
|
|
|
DSMF -in Əsasnaməsinin 9.16. -cı maddəsinə əsasən Maliyyə vəziyyəti müvəqqəti pisləşmiş sığortaedənlərə məcburi dövlət sosial sığorta ödəmələrinin verilməsinə yardım etmək DSMF -in funksiyalarından biridir.
|
Sözügedən məsələ barədə Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun apardığı tədbirlərlə bağlı məlumata rast gəlmək mümkün deyil, İllik hesabatlarda bu məsələ ilə bağlı sahibkarların və ya təşkilat/şirkətlərin müraciəti və müraciətlərinə baxılmasına dair məlumatlar yayılmamışdır.
|
Tövsiyə edirik ki,
Bu funksiyadan istifadə etmə imkanları genişləndirilsin, şirkət və ya təşkilatlara müvafiq yardımların edilə biləcəyinə dair məlumatlar verilsin. və bu barədə görülən işlərlə bağlı ictimaiyyətə açıqlansın.
|
Ayrı -ayrı kateqoriyalarla əmək fəaiyyəti ilə məşğul olan iinsanların pensiya təminatı
|
Mövcud vəziyyət
|
Analiz
|
Elmlər akademiyaları
1 iyul 2011-ci il tarixdən qanuna edilən dəyişikliklərə əsasən, işləməyən elmlər namizədlərinin və elmlər doktorlarının pensiyalarına əlavələr edilmişdir. Bu əlavələr elmlər namizədləri üçün 120 manat, elmlər doktorları üçün 200 manat təşkil etmişdir. Bu artımlar elmi tədqiqat və elmi pedaqoji müəssisələrdə ən azı 25 il işləmiş şəxslərə aid edilir.
|
Bu yenilik yalnız işləmyən elmi dərəcəsi olan şəxslərə şamil edilir, eyni vəziyyətdə olan, lakin işləyən şəxslərə bu yenilik aid edilmir.
|
Tövsiyyə edirik ki,
|
Xaricdə yaşayan azərbaycanlılar haqqında6
Əmək pensiyaları haqqında qanununa əsasən Azərbaycan vətəndaşlarının başqa dövlətlərin ərazisində iş dövrü Azərbaycan Respublikası tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrdə və yaxud həmin dövlətlərlə bağlanmış dövlətlər arası bağlanmış müqavilələrdə başqa hal tutulmayıbsa müvafiq icra orqanına məcburi dövlət sosial sığorta haqqları odənildikdə sığorta stajina daxil edilir. (maddə 23.1)
|
Lakin baza hissəsinin hesablanması stajın toplanma qaydası, güzəştli şərtlərə baxılması və digər çoxsaylı məsələlər qanunda öz əksin tapmayıb. Həmçinin bu haqda «Beynəlxalq xüsusi hüquq» haqqında qanundada da heç bir norma ayralmayıb.
|
Tövsiyyə edirik ki,
«Beynəlxalq xüsusi hüquq» haqqında qanuna vətəndaşların pensiya məsələrinə dair normalar əlavə edilsin və yaxud digər bir qanunla əmək miqrantları pensiyası ilə bağlı məsələlər reqlamentasiya olunsun.
|
Mövcud vəziyyət
|
Analiz
|
Əmək miqrantları
Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatları əsasında Azərbaycanın timsalında son dərəcə aydın görmək olar.
|
Qanunvericilikdə əmək miqrantların sosial təminat və pensiya məsələlərinə səthi yanaşma, bu sahədə çoxsaylı boşluqlar və natamamlıqlar, xarici dövlətlərlə bu sahədə əməkdaşlığın zəif olması Azərbaycanda yaşayan əmək miqrantlarının və yaxud xaricdə yaşayan Azərbaycan vətən¬daşlarının sosial təminat hüquqlarının tam olaraq həyata keçirilməsinə maniə torədir.
|
Tövsiyyə edirik ki,
-
4. Bu sahədə hökümət arası sazişlərin sayı artırılsın
-
5. Əmək miqrantların əmək pensiyalarının baza hissəsinin hesablama qaydası müəyyənləşdirilsin
-
|
Qacqin ve mecburi kockunlerin emek pensiyalari
|
Veteranlar haqqında qanun7
Maddə 21. Veteranların sosial müdafiəsi tədbirlərinin planlaşdırılması və maliyyələşdirilməsi
Veteranların sosial müdafiəsi tədbirlərini müvafiq icra hakimiyyəti planlaşdırır və veteranların sosial müdafiəsi proqramları respublika dövlət büdcəsinin, Azərbaycan Respublikası Sosial Müdafiə Fondunun vəsaiti hesabına maliyyələşdirilir. [22]
Veteranların respublika təşkilatlarına dövlət büdcəsindən vəsait ayrılır.
|
Mövcud vəziyyət
|
|
Çoxuşaqlı analar
Hal -hazırda ölkədəki qanunvericiliyə əsasən çoxuşaqlı ana dedikdə 5 və daha çox uşaq doğmuş analar nəzərdə tutulur. Həmçinin , həmin qadınların yaşa görə əmək pensiyaları və yaşa görə müavinət alma hüquqları həyata keçirilməsi üçün bir sıra tələblər irəli qoyulmuşdur, həmin qadınlarlın , və ya anası öldükdən sonra uşaqlara baxan kişilərin , və ya qəyyumluğa götürən kişilərin yaşa görə əmək pensiyası 10 il sığorta stajı olmaqla , hər bir uşaq üçün yaşa görə pensiya müddətindən 1 il azaldılmaqla müəyyən edilir.
|
Əvvəla bu məsələdə , anası vəfat etmiş uşaqlara baxan ögey analar, öldükdən sonra uşaqlarına baxan ana və yaxud atanın bacı və qardaşları, qəyyum və ya himayəçiləri nəzərə alınmamışdır.
Bununla bağı Konstitusiya Məhkəməsinin qərarı da mövcuddur ki , həmin qərar qeyd etdiyimiz kateqoriyanın qanunda öz əksini tapmaması Konstitusiyanın bərabər hüquqlarına, beynəlxalq müqavilə və Konvensiyalarına ayrı -seçkiliyə yol verilməməsi prinsiplərinə ziddir.
Bu baxımdan , KM qərarının Milli Məclis tərəfindən tez bir zamanda baxılması , və dövlətin bu yanlışı aradan qaldırılması məqsədə uyğundur.
Digər bir məsələ ölkəmizdəki demoqrafik göstəricilərlə bağlıdır. Artan dövrdə hal -hazırda çoxuşaqlı ailələrin sayı azalmağa doğru gedərək, ölkə əhalisinin çoxuşaqlı kimi tanıdığı ailələr də uşaqların sayı 3 və ya 4 uşaqdan ibarət olur.
Qanuna əlavəvə dəyişiklikər edilməsi zamanı Dövlət Statistika Komitəsinin rəyi öyrənilərək demoqrafik göstəricilər nəzərə alınmaqla çoxuşaqlı ana dedikdə 3 və ya 4 uşağın olmasının başadüşülməsi əlavə edilməlidir.
|
Tövsiyə edirik ki,
Əmək pensiyaları haqqında qanunun 8-ci maddəsi əlavələr edilərək , çoxuşaqlı ana qismində anası ölmüş və yaona baxmaq imtina etmiş uşaqlara baxan ögey ana, qəyyum və himayəçilərə də aid edilsin.
Çoxuşaqlı ana dedikdə 5 və daha artıq deyil, 3 və ya 4 və daha artıq la əvəz edilsin.
|
Mövcud vəziyyət
|
Analiz
|
Pensiya sahəsində vəzifə cinayətləri geniş yayılmaqdadır. Onlardan vəzifəsindən sui-istifadə, vəzifə səlahiyyətlərini aşmaq, vəzifəyə yiyələnmək, rüşvət almaqdan ibarətdir.Son zamanlar DSMF bütün sosial təminat şöbələrində korrupsiya ilə mübarizə gücləndirilib.
|
Pensiya qanunvericiliyində praktiki olaraq məsuliyyəti təyin edən normaları olmaması və öhdəlik dərəcəsinin qoyulmamasından ibarətdir. Həmçinin pensiyaların təyin olunmamasına görə də məsuliyyət təyin olunmur. Əhalinin əsas şikayətləri ondan ibarətdir ki pensiya məbləğlərinin gec hesablanması və plastik kartlarının hazırlanmasında ləngitmələrlə bağlıdır.
|
Tövsiyyə olunur ki,
Pensiya idarəetməsi ilə məşğul olan orqanların strukturunda əsas təşkilati dəyişiklik etmək lazımdır
-
Pensiya sahəsində tənzimləyici bazanı təkmilləşdirmək, dairə və qeyri-dairə nəzarətini artırmaq
-
Plastik kartların banklar tərəfindən verilməsi təmin edilsin
|
Mövcud vəziyyət
|
Analiz
|
Müəllim və həkimlər
Prezident İlham Əliyevin bu ilin aprelində imzaladığı sərəncama müvafiq olaraq dövlət büdcəsindən maliyyələşdirilən təhsil və səhiyyə müəssisələrində işin dövlət qulluğunun xüsusi növünə aid edilməsinə dair Konsepsiya layihəsinin hazırlanması başa çatdırılıb. Nazirlər Kabinetindən təhsil və səhiyyə müəssisələrində işin dövlət qulluğunun xüsusi növünə aid edilməsinə dair Konsepsiya layihəsi8 yaxın günlərdə Prezidentə təqdim ediləcək.
|
Nəzərə almaq lazımdır ki, müəllimlər və həkimlər dövlət büdcəsindən maliyyələşdirildiklərinə görə onları dövlət qulluqçusu kateqoriyasına daxil edilməsi pozitiv haldır. Belə ki, hal -hazırda ölkəmizin sosial sahəsinin inkişafı üçün potensial rolunu oynayan əsas iki sahə təhsil və səhiyyə sahələridir. Həmin sahələrin əməkdaşlarının vicdanla öz vəzifələrini yerinə yetirməsi ölkənin təməl problemlərinin həllinə kömək etmiş olar. Buna müvafiq olaraq da, müəllimlərin həmin vəzifə və öhdəlikləri daha dərindən duyması və onlara dövlət nəzaətin artırılması üçün və fəaliyyətləri müqabilində layiqli məbləğdə pensiya ödənişlərini əldə edə bilmələri üçün dövlət qulluqçusu statusunun verilməsi labüd xarakteri daşıyır.
Bu məsələ həllin tapdıqdan sonra dövlət qulluqçusu hesab edilən müəllim və həkimlərin pensiyaları pensiyaya çıxmış və pensiyaya çıxacaq müəllimlər arasında ayrı -seçkiliyə yol verilməməsi məqsədilə pensiyaya çıxmış müəllimlərin pensiyaları yeni qaydada hesablanmalı və bir sıra artırımlar edilməlidir.
|
Tövsiyə edirik ki,
Sözügedən konsepsiya layihəsinin təqdim edilməsi sürətləndirilərək ictimaiyyətin nəzərinə çatdırılsın. İctimai Müzakirəyə çıxarılaraq, müəllim və həkimlərin rəyləriin öyrənilməsi üçün sorğular təşkil edilsin.
Həmçinin konsepsiya layihəsində əvvəllər pensiyaya çıxan müəllim və həkimlərin pensiyalarına artırılmalar aparılaraq yenidən hesablansın.
|
Mövcud vəziyyət
|
Analiz
|
Güzəştli pensiyalar
Əmək Pensiyaları haqqında qanunun 9.1 -ci maddəsi ilə güzəştli şərtlərə əmək pensiyası almaq hüququna malik olan şəxslərin siyahısı və minimum ümumi staj və sığorta stajları müəyyən edilmişdir.
|
Güzəştli şərtlərlə əmək pensiyası müraciətlərinin təmin olunması üçün bürokratik əngəllər yaradılaraq, br sıra əlavə sənədlər tələb edilir.
Güzəştli şərtlələ əmək pensiyası hüquq olan ixtisasların siyahısı həmin ixtisasların xüsusi ilə təhlükəli əmək şəraitində həyata keçirilən iş rejimini nəzərdə tutur. Buna uyğun olaraq , həmin şəxslərin tibbi sığortası icbari qaydada təmin edilməli və tibbi sığorta qaydalarının inkişafı və tətbiqi prosesi sürətləndirilməlidir.
|
Güzəştli şərtlərlə pensiya təminatına malik olan şəxslərə NK siyahsına müvafiq laraq sadəcə güzəştli şərtlər deyil, həmçinin zəhərli maddələrlə işləyən işçilərin icbari tibbi sığorta tələb edilsin. Tibbi sığortaların təminatları sığorta edənlər hesabına maliyyələşsin.
|
Hərbi qulluqçuların və onların ailələrin pensiya təminatı
Hərbi qulluqçuların ailələrinə ailə başçısını itirməyə görə pensiya ailə başçısı xidmət etdiyi dövrdə və ya xidmətdən buraxıldıqdan ən geci üç ay keçənədək, yaxud bu müddətdən sonra, lakin xidmət etdiyi dövrdə aldığı yara, kontuziya, zədə və ya xəstəlik nəticəsində vəfat edibsə təyin edilir, həmin hərbi qulluqçular sırasından olan pensiyaçıların ailələrinə isə ailə başçısı pensiya aldığı dövrdə və ya pensiya ödənməsinin kəsilməsindən 5 il keçənədək vəfat edibsə təyin edilir. 9
|
Hesab edirik ki, hərbi qulluqçunun xidmət etdiyi dövrdə yara alıb almamasından asılı olmayaraq, onun və onun ailəsinin dövlət təminatı reallaşdırılmalıdır. Pensiya təminatı dedikdə hərbi qulluqçuları dövlət qulluqçusunun xüussi növü olan ixtisas kimi qəbul edildiyi kimi ailə başçısını itirməyə görə pensiya növü də məhz ölümünün hansı şəraitindən olmasından asılı olmayaraq hər hansı bir müddətdə pensiya ödənişinin dayandırılmasından asılı olmayaraq hərbi qulluqçunun ailəsinə ödənilməlidir.
|
Tövsiyə edirik ki,
Ailə başçısını itirməyə görə pensiya hərbi qulluqçu statusu olması əsas götürülərək , vəfat etməsinin səbəblərindən asılı olmayaraq həmçinin güzəştli şərtlər10 tətbiq olunaraq təyin edilsin.
|
Sovet dönəmindən qalmış və günün tələblərinə cavab verməyən pensiya münasibətlərində köklü dəyişikliklərin başlanğıcı 2011-2005 illəri əhatə edən “Azərbaycan Respublikasında Pensiya İslahatı Konsepsiyasının” reallaşdırılması ilə qoyulmuşdur.Məhz bu dövrdə sığorta-pensiya sisteminin müasir standartlara uyğunlaşdırılması istiqamətində zəruri addımlar etmiş ,vətəndaşların pensiya təminatında sığorta prinsiplərinin tətbiginə istiqamətlənmiş tədbirlər həyata keçirilmişdir.
Sonralar məcburi dövlət sosial sığortada fərdi uçot sistemi yaradılmış , vətəndaşların pensiya təminatının fərdi uçotunun məlumatları əsasında aparılması həyata keçirilmiş və beləliklə də pensiya təminatında sığorta prinsiplərinə keçid təmin edilmişdir.Həmçinin bu dövrdə məcburi dövlət sosial sığortası sahəsində idarəetmə,sığorta olunanların fərdi uçotunun təşkili və pensiya təminatı məsələləri vahid pensiya qurumunda cəmləşdirilmiş və sahələrin mütərəqqi texnologiyalar əsasında təkmilləşdirilməsi və yenidən qurulması həyata keçirilmişdir.
Sonralar 2009-2015 illəri əhatə edən yeni proqram işlənmiş və qəbul olunmuşdur.Bu proqramda sosial təminatın problemlərinin həll edilməsi ilə bağlı mütəxəssislərin məsləhətləri və problemlərin həlli öz əksini tapmışdır.
|
Yeni sığorta pensiya sisteminin fəalliyyəti üçün zəruri qanunvericilik bazası və müasir tələblərə cavab verən maddi texniki bazaya əsasən yaradılsada, sistemi çalışdıracaq kadr potensialının çatışmaması və zəifliyi mövcuddur.
|
Tövsiyyə edirik ki,
Sosial təminat sahəsində peşakar kadrların hazırlanması ilə bağlı müvafiq addımlar atılsın. DSMF-nın ixtisasartırma tədris mərkəzlərində mütamadi olaraq kadrların ixtisaslaşdırma kursları keçirilsin.
|
Mövcud vəziyyət
|
Analiz
|
Azərbaycan Respublikasında son illər aparılmış pensiya reformalar ona gətirmişdir ki, respublikanın pensiya sistemi qabaqcıl dövlətlərin pensiya sisteminə müəyyən dərəcədə uyğunlaşdırılmışdır. Bunlara baxmayaraq hələdə qanunvericilikdə boşluqlar özünü praktiki fəaliyyətdə göstərir. Bu problemlərin qarşısını almaq üçün respublikanın elm xadimlərinin doktrinal şərhlərinə qanunvericilik orqanının böyük ehtiyacı var.
|
Baxmayaraq ki, DSMF-nun rayon, şəhər filiallarında müfəttişlər tərəfindən pensiya və müavinətlər barədə məsələhətlər verirlər, bu məsləhətlər tam olaraq vətəndaşların tələbəlrinə cavab vermir.
|
Tövsiyyə edirik,
Yerlərdə məsləhət məntəqələri yaradılsın
-
Məsləhət məntəqələri ictimai təşkilat olaraq heç bir dövlət orqanından asılı olmamalıdır
-
Məntəqələr vətəndaşlara yaxın olmalıdırlar ki, vətəndaşların məntəqəyə getməyə həvəsləri artsın.
-
Pulsuz olaraq məsləhət məntəqələrindən telefon, internet vasitəsilə informasiya almaq imkanı yaradılsın.
-
Məntəqələrin tərkib hissəsinə gəlincə gərək onlar sırf bu sahənin mütəxəssislərindən ibarət olsun (hüquqşünaslar, iqtisadçılar)
|
Mövcud vəziyyət
|
Analiz
|
Dövlət Sosial Müdafiəsi Fonduna daxil olan şikayətlərin tez bir zamanda araşdırılması məqsədi ilə müasir sistem yaradılmışdır. Nazirliyinin 190 nömrəli qaynar xəttinin 101-məcburi dövlət sosial sığorta məsələri ilə bağlı sorğuların,102- pensiya məsələri ilə bağlı sorğuların,103-fərdi uçotu təşkili ilə bağlı sorğuların və 104- digər məsələri ilə bağlı sorğuların cavablandırılması nəzərdə tutulmuş daxili nömrələri yenidən formalaşdırılıb.
|
Lakin, operativ lazımı məlumatın verilməsi, bu sistemin yaradılması, idarə edilməsi ilə bağlı vahid metodologiyanın olmaması və bu sahədə cavabdehlik daşınması üçün hüquqi öhdəliklərin göstərilməməsi effektliliyini bir qədər azaldır. Baxmayaraq ki, bu sahadə təkmilləşmə olub, amma təcrübə göstərir ki, sualların cavabı tez-tez anlaşılmaz və qeyri-müəyyən olur, operativ reaksiya təmin edilməmişdir və şikayətlərə baxılmasında ənənəvi metodların tətbiqi qalmaqdadır. Bu da öz növbəsində “qaynar xətt”lərin zənglərinə cavab verən insanların bilik və bacarıq səviyyəsini sual altında qoyur.
|
Tövsiyyə edirik ki:
1. Yaradılmış “Qaynar xətt” məlumat sisteminin daha da təkmilləşdirilməsi üçün bu xidmətin formalaşdırılması və idarə edilməsi vahid metodologiya ilə işlənsin.
2. Bu sahədə cababdehlik daşınması üçün müəyyən hüquqi öhdəliklər tədbiq edilsin.
3. Dövlət qurumlarında “Qaynar xətt” sistemi ilə daxil olan sualların dəqiq araşdırılması, operativ və tam dolğun cavablanması məqsədilə zənglərə cavab verən insanlar kvalifikasiya (müvafiq dərəcə) proqramları ilə təmin edilsin.
4. Qaynar xəttin fəaliyyətini qiymətləndirmək üçün analitik komitə yaradılsın və bu komitə tərəfindən Qaynar xəttin fəaliyyətinin qiymətləndirilməsinə dair hazırlanan hesabatlar mütəmadi qaydada mediada dərc olunsun.
|
IV. Şəffaflığın artırılması
|
Mövcud vəziyyət
|
Analiz
|
2006-cı ilə qədər işçilər DSMF-na edilən ödəmələrə etinasız yanaşırdılar, bəzən isə heç maraqlanmırdılar. İndi işçi özü maraqlı olmalıdır ki, işəgötürən onun fərdi hesabına hansı həcmdə və hansı müddətdə ödəmələr edir, sığorta stajı barəsində informasiyanı onun fərdi hesabına yerləşirmi.
DSMF tərəfindən Pensiyaların avtomat laşdırılmış sistem vasitəsi ilə ödənilməsinə tam olaraq 2013-cü ildə keçirillmişdir..
|
Bizim fikrimizcə vətəndaşların pulsuz DSMF-dan onların fərdi hesabı barəsində informasiya almaq hüququ qanunvericilikdə təsbit olunsaydı bu sosial ədalətin bərqərar olmasına təkan verərdi. Fərdi hesab barəsində informasiyalar vətəndaşlara konfedesiyallığın pozulmaması və sığortalanmış şəxsin maraqlarının qorunması aspektindən çatdırılmalıdır. Bunun üçün əhalinin məlumatlandırılması mexanizm qaydası, metodikası və vətəndaşların fərdi hesab barəsində yerlərdə DSMF-du orqanlarına müraciət etməkləri ilə əlaqədar qaydalar hazırlanmalıdır.
|
Tövsiyyə edirik ki,
Vətəndaşlarıın DSMF-dunun saytında əmək pensiyaları haqqında istənilən məlumatın alınmasını təmin etmək üçün müvafiq işlər aparılması tezləşdirilsin .
|
Mövcud vəziyyət
|
Analiz
|
Etik davranış
2015-ci ildə Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun struktur bölmələri tərəfindən etik davranış qaydalarına riayət olunması vəziyyəti dövri olaraq müzakirə edilib və bu sahədə konkret tədbirlər görülüb. Dövlət qulluqçularının qeyri-etik davranışı ilə bağlı ərizə və şikayətlər üzrə araşdırmaların aparılması qanunvericiliyə uyğun olaraq həyata keçirilməklə, müraciətlərə baxılması operativ və qısa müddət ərzində təmin olunub və dövri olaraq izlənilib. Bundan əlavə, təsdiq olunmuş qrafikə əsasən Fondun rəhbərliyi və şöbə müdirlərinin qəbul günləri müəyyənləşdirilib və bu barədə xüsusi məlumatlandırma lövhəsi qurulub. 2015-ci il ərzində bilavasitə Fondun rəhbərliyi tərəfindən 407 vətəndaş, o cümlədən regionlarda 326 vətəndaş qəbul edilərək onların müraciətlərinə baxılıb.
2014-cü illə müqayisədə 26 faiz azalıb.
|
DSMF tərəfindən yerli rayon (şəhər) mərkəzlərinin fəaliyyəti üzərində nəzarətin lazım səviyyədə həyata keçirilməməsi nəticəsində ünvanlı dövlət sosial yardımların təyin edilməsi və ödənilməsi sahəsində kobud qanun pozuntularına yol verilmişdir.
|
Tövsiyyə edirik ki,
DSMF qanun pozuntularının vaxtında aşkarlanması və qarşısının alınması üçün vətəndaş cəmiyyəti üzvləri ilə münasibətləri sıxlaşdırsın. Fondun yanında müstəqil nəzarət qurumu kimi, QHT-lərin də iştirakı ilə Nəzarət Şurası yaradılsın və proseslərə cəlb edilsin. Bu rəhbər vəzifələrindən istifadə edən, vətəndaşları süründürən məmurlar haqqında ciddi tədbirlərin görülməsinə kömək edəcək. Süründürməçilik və rüşvətlə bağlı vətəndaşlar tərəfindən edilən müraciətlərin obyektiv və qanunamüvafiq müddətdə araşdırılmasına yardım edəcək.
|
Mövcud vəziyyət
|
Analiz
|
Dövlət Büdcəsindən iri həcmdə ayrılan vəsaitlərdən səmərəli istifadə olunması heç də həmişə mümkün olmamışdır. Geniş əhali kütləsini əhatə edən və dövlət büdcəsindən ayrılan külli miqdarda vəsaitin bölüşdürülməsi ilə müşaiyət olunan bu prosesə hazırlıq ərəfəsində geniş əhali kütlələri arasında ciddi maarifləndirmə və məlumatlandırma işləri həyata keçirilməmiş, bu işlərin həyata keçirilməsində mühüm rol oynaya biləcək vətəndaş cəmiyyəti strukturlarının potensialından istifadə edilməmişdir.
Əhalinin rifah halının yaxşılaşdırılmasına yönəlmiş “2009-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında Dövlət Proqramı” (YADİDP) barədə məlumatlı olması sistemin daha da şəffaflaşmasına yardım edə bilər.
|
Göstəricilərə görə, hazırda məlumatlılıq səviyyəsi aşağıdır.
|
Tövsiyyə edirik ki,
televiziya və radio kanallarında əhaliyə mütəmadi olaraq DSMF əməkdaşları və Vətəndaş Cəmiyyətinin subyektləri də cəlb edilməklə birgə maarifləndirici proqramlar hazırlansın.
|
